|
Prof. Dr. Sinsi
|
Türkçe İle İlgili Geniş Bilgiler
Cümlenin Öğeleri
Cümle : Bir duygu, düşünce veya isteği kısaca bir yargıyı bildiren sözcük dizisine cümle denir
ü Çalıştım
ü Ders çalıştım
ü Sabaha kadar durmadan ders çalıştım
Uyarı : Cümle yargı bildiren anlatım bütünlüğüdür Buna göre yargı bildirmeyen biz söz öbeği, cümle değildir Sözgelimi, Akıllı adam, bir sıfat tamlaması olup, cümle değeri taşımaz Oysa Adam akıllıydı Dendiğinde bu bir yargı, bildirir ve cümle adını alır
Cümlenin Öğeleri :
Temel Öğeler :
Yüklem : Cümlede iş, oluş, hareket, kısaca yargı bildiren sözcük veya söz grubudur Bu tanıma dayalı olarak yüklemin iki şekilde karşımıza çıkabileceğine dikkat edelim
Eylem Tabanı + Haber Kipi + Kişi Eki = Yüklem
Eylem Tabanı + Dilek Kipi + Kişi Eki = Yüklem
Ad ve Ad Soylu Sözcük + Ekeylem = Yüklem
Örnek : Gurbetten gelmişim, yorgunum hancı
Şuraya bir yatak ser, yavaş yavaş
UYARI : Ad ve ad soylu sözcükler ekeylemle çekimlenmeden de yüklem görevinde bulunabilir Örnek : İçimde tuhaf bir hüzün vardı (var + idi)
İçimde tuhaf bir hüzün var (var)
Yüklemin Özellikleri :
ü Yüklem, tek sözcükten oluşabileceği gibi söz öbeklerinden de (Ad ve sıfat tamlamaları, deyimler, ikilemeler, bileşik eylemler) oluşabilir Örnek :
Birinci vazifen Türk istiklalini, Türk Cumhuriyeti’ni ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir
(Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem, yüklem durumunda)
Bu ev, kırmızı damlı eski bir köy eviydi (Yüklem, sıfat tamlaması durumunda)
Sizinle konuşan kadın, çocuğun halasıymış(Ad tamlaması, yüklem durumunda)
O sabah güneş pırıl pırıldı(İkileme, yüklem durumunda)
Bu kez galiba baltayı taşa vurduk (Deyim yüklem durumunda)
ü Yalnızca ad değil, ad soylu tüm sözcükler ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur Örnek :
Yurdumuzu kurtaran, Atatürk’tür (Ad, yüklem durumunda)
Bendim geçen ey sevgili, sandalla denizden (Zamir yüklem durumunda)
Biz üniversiteye giderken o küçüktü (Adlaşmış sıfat, yüklem durumunda)
Onun kaliteli malları çoktur (Zarf, yüklem durumunda)
Ak akçe kara gün içindir (Edat öbeği yüklem durumunda)
Dilimizde sıkça kullanılan bağlaçlardan biri de “ve” dir (Bağlaç , yüklem durumunda)
Ağzından çıkan tek şey amandı (Ünlem, yüklem durumunda)
ü Eylemsilerden, adeylem ve sıfateylemler, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur Örnek :
Bütün dileği insanların birbirini karşılık beklemeden sevmesiydi(Adeylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş)
Adam, uzaktan bir tanıdıklarıymış (Sıfat eylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş)
ü Yüklem, pekiştirilmiş sözcüklerden de oluşabilir Örnek :
Bütün gece konuştu da konuştu
Bayram sabahı şehrin sokakları bomboştu
Bütün çocukları çalışkan mı çalışkandı
ü Sıralı cümlelerde, iki farklı yargı aynı yükleme uyum gösterirse ortak yüklem kullanılabilir Örnek : Oğlan dayıya, kız halaya çeker Bu bağımlı sıralı cümleyi yargı yönünden tek tek incelersek Oğlan dayıya çeker
Kız halaya çeker
Bu cümlede “çeker” yüklemi ortak kullanılmıştır
ü Kimi durumlarda yüklemin anlatımdan düştüğü görülür Böyle durumlarda okuyucu veya dinleyici yüklemi zihninden tamamlar Örnek :
Ev yapacaksan tuğladan, kıza alacaksan Muğla’dan
Yukarıdaki anlatım tamamlanırsa :
Ev yapacaksan tuğladan yap Kız alacaksan Muğla’dan al
UYARI : İki farklı yargının tek eylemsiye ve tek yükleme bağlanması çoğu kez yargılardan birinin eylemsiyle ya da yüklemle uyumsuzluğuna neden olur ve anlatım bozukluğu yaratır Bu anlatım bozukluğuna yüklem eksikliği adı verilir Bu durumda her farklı yargıyı ayrı bir yancümleye (eylemsiye) ya da yükleme bağlamak anlatım bozukluğunu ortadan kaldırır Örnek : Sigarayı az içkiyi de hiç içmez
Sigarayı az (içer), içkiyi de hiç içmez
Özne : Cümlede, yüklemin bildirdiği eylemi ya da yargıyı gerçekleştiren ve üstlenen öğe özne adını alır Özne bir kişi ya da birkaç kişiden oluşuyorsa yükleme “Kim? Kimler?” soruları; kişi dışında bir varlık, nesne ya da kavram ise yükleme “Ne? Neler?” soruları yöneltilir Örnek : Yazar, bu romanda sıradan bir olayı anlatıyor (Anlatan kim? Yazar)
Özne Yüklem
Seni de ansızın yakalar bir gün ölüm (Yakalayan ne? Ölüm)
Yüklem Özne
İki Çeşit Özne Vardır :
¨ Gerçek Özne : Yüklemde bildirilen eylemi ve yargıyı yapan, yerine getiren veya üstlenen varlık ve nesnedir Örnek :
Divan edebiyatında işlenen konular, genellikle soyuttur (Soyut olan ne?)
Gerçek Özne Yüklem
Hiçbir şair, hiçbir hikayeci yalnız bugün için yazmaz (Yazmayan kim?)
Gerçek Özne Yüklem
¨ Sözde Özne : Yüklemde bildirilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden etkilenen kişi, varlık ya da kavramlardır Başka bir deyişle gerçek öznenin olmadığı cümlelerde asıl görevi, nesne olan sözcük sözde özne görevi üstlenir Örnek :
Yeni öğretmenler, Doğu Anadolu’ya atanmış (Atayan kim? Yok) (Atanan kim?)
Sözde Özne Yüklem
Yerler, çok iyi temizlenmiş (Temizleyen kim? Belli değil?) (temizlenen ne?)
SÖzne Yüklem
UYARI : Sözde özne, yalnızca yükleminde bir eylemin bulunduğu eylem cümlelerinde yer alır Ad cümlelerindeki özne, daima gerçek öznedir Örnek :
Kültür mirasına sahip çıkmak, bilinçli bir tavırdır
Gerçek Özne Yüklem
Öznenin Özellikleri :
¨ Bütün ad ve ad soylu sözcükler, cümle içinde özne görevinde bulunabilir Örnek :
Bağışlayın beni arkadaşlar (Ad, özne durumunda)
Yüklem Özne
Ben, gül yanaklı bir çocuğa benzerim (Zamir özne durumunda)
Özne Yüklem
Tembeller başarılı olamaz (Adlaşmış sıfat, özne durumunda)
Özne Yüklem
Gece, bir tül gibi şehre iniyor (Zarf özne durumunda)
Özne Yüklem
Gibi, sözcükler ve kavramlar arasında benzetme ilgisi kurar (Edat, özne)
Özne Yüklem
Fakat, karşıt yargıları bağlar (Bağlaç özne durumunda)
Özne Yüklem
Ey, seslenme anlamı taşır (Ünlem, özne durumunda)
Özne Yüklem
¨ Ad ve sıfat tamlamaları, deyimler ve ikilemeler özne olabilir Örnek :
Sanatçının yaratıcılığı, sezgi ve duygu gücüne bağlıdır (Ad tamlaması özne durumunda)
Kimi şair ve yazarlar, düşüncelerinin kolayca anlaşılmasını istemezler
(Sıfat tamlaması, özne durumunda)
Pot kırmak, onun adetiydi (deyim özne durumunda)
Konu komşu bu duruma ne diyecek (İkileme, özne durumunda)
¨ Kimi durumlarda ara söz, özneyi açıklamak amacıyla kullanılır Bu kullanıma açıklamalı özne denir Örnek : Annem, beni doğurup büyüten o yüce insan, artık yoktu
Sınıftan biri, genç bir kız, elini kaldırdı
¨ Kimi sıralı cümlelerde her cümle için tek bir özne kullanılır ve ortak özne meydana gelir Örnek : Her canlı doğar, yaşar, ölür Bu sıralı cümleleri ayırırsak
Her canlı doğar
Her canlı yaşar
Her canlı ölür “Her canlı” üç ayrı eylemi gerçekleştirdiği için ortak öznedir
¨ Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede özne görevi yapar
Örnek : Yan Cümle Temel Cümle
Şiir okumak / büyük bir zevktir
Yüklem Özne
Yan Cümle Temel Cümle
Çok Konuşanlar / Dışarı çıksın
Özne Yüklem
UYARI : İki cümlede tek özne bulunabilir Böyle öznelere ortak özne denir Ancak iki farklı yargının tek özneye bağlanması kim zaman yargılardan birinin özneyle uyum sağlayamaması sonucunu doğurur Bu anlatım bozukluğuna özne eksikliği adı verilir Örnek :
Hepsi ona gülüp geçmiş, onu dinelememişti
Hepsi ona gülüp geçmiş, (hiçbiri) onu dinlememişti
Özne – Yüklem Uygunluğu : Bir cümlede anlamın açık ve anlaşılır olması için özneyle yüklem arasında, tekillik- çoğulluk ve kişi yönünden uygunluk olmalıdır
Özne ile Yüklem arasında iki yönden uygunluk vardır :
§ Tekillik-Çoğulluk Yönünden Uygunluk :
a) Cansız varlıklar, soyut kavramlar insan dışındaki canlı varlıklar, organ ve zaman adlarının çoğul şekilleri özne olduğunda bunların yüklemleri tekil olur Örnek :
Bütün eşyalar kapının önünde duruyor(lar)
Bu düşünceler çoktan eskidi(ler)
Kuzular uzaktan uzağa bağrıştı(lar)
Ağaçlar sonbaharda yapraklarını döker(ler)
Günler gittikçe uzuyor(lar)
Ellerim tutmuyor(lar)
b) Özne birden çok sıfatın oluşturduğu sıfat tamlaması biçimindeyse yüklem genellikle tekil olur Örnek : Bu iki kafadar yine yola koyuldu(lar)
c) Sayı sıfatıyla kurulan tamlamalar özne olduklarında yüklem tekil olur Örnek :
İki adam seni arıyor(lar)
Sınıftan on kişi dışarı çıktı(lar)
d) Belgisiz zamirler özne olduklarında yüklem tekil olur Örnek :
Hepsi seni sormaya gelmiş(ler)
Bazıları balık sevmez(ler)
e) Mecaz-ı mürsel yoluyla oluşan topluluk adları, özne olduklarında yüklem tekil olur Örnek : Gol atılınca stad ayağa kalktı(lar)
Kasaba yollara döküldü(ler)
f) İnsanlar için özne çoğul olduğunda yüklem tekil de çoğul da olabilir Örnek :
Öğrenciler sınıfta ders dinliyorlar
Öğrenciler, ders bitince evlerine gitti
g) Cümlede birden çok özne varsa yüklem de çoğul olur Örnek :
A Muhip Dranas da Cahit Sıtkı da Fransız şiirini örnek aldıklarını kabul etmezler
UYARI : Belgisiz sıfatların tamlayan olarak kullanıldığı sıfat tamlamaları özne olduğunda yüklem tekil de çoğul a olabilir Örnek :
Kimi insanlar böyle düşünmez
Kimi insanlar böyle düşünmezler
Cansız varlıklar kişileştirilip özne görevinde kullanıldıklarında ve çoğul olduklarında yüklem tekil de çoğul da olabilir Örnek :
Dağlar, doğan güne karşı hatalarını düşünüyorlar
Nehirler burada şarkılar söylüyordu
§ Kişi Yönünden Uygunluk :
a) İkinci ve üçüncü kişiler özne olursa bunların yüklemleri ikinci çoğul kişi olur Örnek : Sen ve Ahmet beni dışarıda bekleyin
b) Özne birinci ve ikinci kişi ya da birinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul olur Örnek : O da ben de seni bekledik
O konuya sen ve ben çalışacağız
c) Özne birinci, ikinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul olur Örnek :
Oraya ben, sen ve Ahmet gideceğiz
Yardımcı Öğeler :
Nesne : (Düz Tümleç) Öznenin yaptığı eylemden etkilenen varlık ya da nesnedir Nesne, cümledeki kullanımına göre ikiye ayrılır :
§ Belirtili Nesne : Öznenin yaptığı işten etkilenen öğe adın “i” (gösterme, belirtme) durumuyla çekimlenirse belirtili nesne görevi yapar
Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “Kimi? Neyi? Kimleri? Neleri?” sorularından uygun olan biri yöneltilir Örnek :
Çocuğun elindeki minik siyah köpeği hepimiz sevmiştik (Neyi?)
Belirtili Nesne
Bu işin peşinde olduğunu biliyorum, saklama (Neyi?)
Belirtili Nesne
Seni de onu da yakından tanıyoruz (Kimi?)
Belirtili nesne
§ Belirtisiz Nesne : Öznenin yaptığı eylemden etkilenen öğe, ad durum eklerinden biriyle çekime girmişse cümle içinde belirtisiz nesne görevi yapar
Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme “Ne?, Neler?” sorusu yöneltilir Örnek :
Ona her zaman bir kucak dolusu çiçek götürürdüm (Ne?)
Her gece, Kırmızı Başlıklı Kız adında bir masal anlatırdı
Belirtisiz Nesne
Nesnenin Özellikleri :
a) Nesne, yalnızca yükleminde eylem olan cümlelerde bulunur Yükleminde ad ve ad soylu sözcüklerin bulunduğu cümlelerde nesne olmaz Örnek :
Bu adam, sorduğum tüm soruları yanıtsız bıraktı
Nesne Eylem
b) Nesne, tek sözcük olabildiği gibi sözcük grubu da olabilir Örnek :
Kalemleri, defterleri, kitapları, üst üste yığdı
Nesne Öbeği
c) Bazı cümlelerde ara söz, nesneyi açıklamak için kullanılır Buna açıklamalı nesne denir Bu söz, nesneyle birlikte tek öğe olarak değerlendirilir Örnek :
Babamı, o büyük insanı, bir daha görmeyecektim
Nesne Açıklamalı Nesne
Yaşlı kadın, çocuğu – o kuru, sıska vücudu – son bir kez kucakladı
Nesne Açıklamalı Nesne
d) Kimi bileşik cümlelerde birden çok çekimli eylemin ya da eylemsinin anlamını tek nesne tamamlayabilir, buna ortak nesne denir Örnek :
Kitabı eline aldı, bir süre okudu, sonra yerine koydu
(Kitabı belirtili nesnesi aldı, okudu, koydu eylemlerinin ortak nesnesidir)
e) Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede nesne görevi yapar Örnek :
Yan Cümle Temel Cümle
Onun buraya gelişini / görmedim
Belirtili Nesne Yüklem
Yan Cümle Temel Cümle
Ders çalışmayı / istemiyor
Belirtili Nesne Yüklem
Dolaylı Tümleç : -e, -de, -den
Kime? Bunu bir de babama soralım
-e durum eki Yönelme Neye? Çocuk bir süre kitaba baktı
Nereye? Okula dilekçe verdim?
Kimde? Ahmet’te aynısından var
-de durum eki Bulunma Neyde? Yazıyı kitapta görmüş
Nerede? Onu geçen gün sokakta gördüm
Kimden? Dedemden bütün aile çekinirdi
-den durum eki Çıkma Neyden? Şekerden böcek çıktı
Nereden? Uzaktan bir ses duyuldu
Dolaylı Tümlecin Özellikleri :
a) “e, de, den” durumuyla çekimlenen sözcükler, eylemi zaman değil, durum yönünden etkilerse dolaylı tümleç olmaz Zarf tümleci veya edat tümleci görevinde bulunur Örnek : Sabaha orada oluruz (Ne zaman?)
Zarf tümleci
Altı yaşında okuma öğrendi (Ne zaman?)
Zarf Tümleci
Sabaha kadar ders çalıştık (Ne zamana kadar?)
Edat Tümleci
b) Kimi cümlelerde ara söz, dolaylı tümleci açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı dolaylı tümleç meydana gelir Örnek :
Memleketine, özlemini çektiği o yerlere, dönüyordu
Dolaylı Tümleç Dolaylı tümlecin açıklayıcısı Yüklem
c) Sıralı cümlelerde dolaylı tümleç, birden çok cümlenin ortak öğesi olabilir Buna ortak dolaylı tümleç denir Örnek :
Ona çok kızıyor, her gördüğü yerde bağırıyordu
Ona çok kızıyor
Ona her gördüğü yerde bağırıyordu
d) Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede dolaylı tümleç görevi yapar Örnek : Yan Cümle Temel Cümle
Ondan duyduklarına / inanamayacaksın
Dolaylı Tümleç Yüklem
Yan Cümle Temel Cümle
Buraya geldiğine / bin pişman oldu
Dolaylı tümleç Yüklem
Uyarı : Dolaylı tümleci bulmak için soruları “Neyden?” sorusu ile zarf tümlecinin sorusu olan “Neden?” sorusu birbirine karıştırılmamalıdır Örnek :
Bu düşünceleri okuduğu kitaplardan edinmiş (Neyden?)
Sıkıntıdan ne yapacağını şaşırmış (Neden?)
Yukarıdaki birinci cümlede “Neyden” sorusuna yanıt veren ve cümleye içinden anlamı katan “okuduğu kitaplardan” söz grubu cümlede dolaylı tümleç görevinde bulunurken, ikinci cümlede şaşırma nedeni olan “sıkıntı” sözcüğü, eylemin nedenini bildirdiği ve “Neden?” sorusuna yanıt verdiği için cümlede zarf tümleci görevi yapmaktadır
Zarf (Belirteç) Tümleci :Yüklemi zaman, durum, miktar, ölçü, yer yön ve soru yönünden gösteren sözcük ya da sözcük öbekleri cümle içinde zarf tümleci görevi yapar
§ Yükleme yöneltilen “Nasıl?” sorusu durum zarfı tümleciyle ilgilidir Örnek :
İnsan düşündüklerini açıkça söyleyebilir (Nasıl söyleyebilir?)
Damlaya damlaya göl olur (Nasıl göl olur?)
Olanları ağlaya sızlaya anlattı (Nasıl anlattı?)
§ Yükleme yöneltilen “Ne zaman?” sorusu, zaman zarfı tümleciyle ilgilidir Örnek :
O acılı haberi duyunca çok üzülmüştü (Ne zaman üzülmüştü?)
Tren on beş dakika sonra burada olur (Ne zaman burada olur?)
Gelecek ay yeni bir araba alalım (Ne zaman alalım?)
§ Yükleme yöneltilen “Ne yöne? Ne taraf?” soruları yer-yön zarf tümleciyle ilgilidir Örnek : Biraz bekleyip aşağı indim (Ne yöne?)
Az önce dışarı çıktı (Ne tarafa?)
Korkudan bir adım geri çekildim (Ne yöne?)
§ Yükleme yöneltilen “Ne kadar? Kaç tane?” soruları azlık-çokluk zarf tümleciyle ilgilidir Örnek : Onu bir saat daha bekleyelim (Ne kadar bekleyelim?)
Bugün bırak, yeterince çalıştın (Ne kadar çalıştın?)
Çocuk ablasından biraz daha çalışkandı (Ne kadar çalışkandı?)
§ Soru zarfı tümleci, yüklemi durum, zaman, yer-yön, miktar, ölçü olarak soru biçiminde etkiler Örnek : Nasıl dayanırım sensizliğe nasıl?
Neden yapmadın söylediklerimi?
Niye bakıp duruyorsun yüzüme?
UYARI : Yer-yön bildiren sözcükler ad durum ekleriyle çekimlenirse zarf tümleci değil, nesne ya da dolaylı tümleç görevi yapar Örnek :
Bir de aşağıyı temizle (Neyi?)
Belirtili nesne
Sizi içeride bekliyor (Nerede?)
Dolaylı tümleç
Yukardan gürültü geliyor (Nerden?)
Dolaylı tümleç
Zarf Tümlecinin Özellikleri :
a) Ara söz, kimi cümlelerde zarf tümlecini açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı zarf tümleci meydan gelir Örnek :
Önümüzdeki hafta, Pazartesi günü, yeni bir sınav var
Zarf Tümleci Zarf tümlecinin açıklayıcısı Yüklem
b) Bağ eylemlerin yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede zarf tümleci görevi yapar Örnek : Yan Cümle Temel cümle
Eve uğrayıp / eşyalarımı alacağım
Zarf Tümleci Yüklem
Yan Cümle Temel cümle
Düşünmeden / hareket etme
|