|
Prof. Dr. Sinsi
|
Ek Nedir? Ek Türleri: İsim Çekim Ekleri
Türkçe eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir Türkçede değişmez kökler, onlardan türetilen gövdeler ve kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır
Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade edilmesini, kelime haznesinin genişlemesini sağlayan, eklerdir
EK
Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir
Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler türetilirken öncelik yapım eklerinindir Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez
Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır Yalnız, mİ soru eki her zaman ayrı yazılır; ek-fiilin kendisi, yani i-(mek) de ayrı ya da bitişik yazılabilir Zaten ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki kalır:
mİ: Gelmedi mi?
i(mek): Gelecek idi, gelecekti
Ekler yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev belirler
I ÇEKİM EKLERİ
Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir
Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar
Kök veya gövde hâlindeki kelimeler ancak çekim eklerini alarak diğer kelimelere bağlanır, zaman ve şahıs anlamı kazanır
Kardeş kitap yer sor
Bu kelime dizisi bu hâliyle ancak bir kelime yığınıdır Bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez Ancak �bu kelimelerle ne söylenmek istenebilir�, sorusundan hareketle bir şeyler uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne için söylendiği kesin olarak bilinemez
Öyleyse bu kelime yığınını anlaşılır hâle getirmek için çekim eklerine ihtiyaç vardır Çeşitli çekim ekleriyle bu kelimelerden anlamlı cümleler çıkarabiliriz:
Kardeşine kitabın yerini sor
Kardeşimden kitapların yerini soracağım
Kardeşin kitabının yerini sordu
Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez Çekim ekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir Yukarıdaki örnekte değişik çekimlere rağmen kelimelerin anlamlarının değişmediği görülür
Çekim ekleri getirildikleri kelimenin türüne göre ikiye ayrılır:
İsim çekim ekleri ve Fiil çekim ekleri
A İSİM ÇEKİM EKLERİ
İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir
İsim çekim ekleri şunlardır:
1-Hâl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le
2-İyelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri
3-Çoğul eki: -ler
4-Soru eki: mi
5-Ek-fiil: -dir, -idi, -imiş
6-Tamlama ekleri: -in,
7-İlgi zamiri -ki
1 HÂL (DURUM) EKLERİ
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir
İsmin hâllerinin başında yalın hâl (nominatif) gelir, ama bu hâlin eki olmadığı için sıralamaya dahil etmedik; isimler konusunda işlenmiştir
a -İ Belirtme/Yükleme Hâl Eki
Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir Yani bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur
ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın
İsmi fiile bağlar
Çocukları buradan kim alacak?
Babası çocuğu çağırdı
Şimdi soruları cevaplayın
Burada kimi bekliyorsunuz?
Türkçede iki tane i eki vardır:
i: iyelik eki: (onun) kalem-i
i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)
b -E Yönelme Hâl Eki
İsimleri fiillere, bazen de edatlara bağlar
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz konusudur
okul-a git, ev-e dön
Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar ve değişik anlam ilişkileri kurar
Yönelme, yaklaşma, ulaşma bildirir Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir:
Bugün okula gitti
Benim itirazım yapılan haksızlığa (haksızlığadır: yüklem)
Fiyat, araç ile anlamı katar:
Kitabı bin liraya aldı (karşılığında)
Bu iş kaç paraya olur?
Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:
Bu iş sabaha biter
Haftaya size gelelim
Yer bildirir:
Bizi karşılamak için kapıya geldi
İsimleri edatlara bağlar:
Akşama kadar okulda ders çalıştık
Sabaha karşı varırız
Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu
Deyim kurar:
Ağzına geleni söyler
İşleri yoluna koymak
Başına buyruk
Başa gelen çekilir
Çok cana yakın bir çocuktu
İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:
Bunu size aldık (sizin için)
Sana bir iyilik düşünüyorlar (senin için)
Annesini görmeye gitti
İkilemeler kurarak durum bildirir:
Otobüse nefes nefese yetiştiler
İki ahbap kafa kafaya vermiş
-an, -en sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:
Soran sorana,
geçen geçene,
giden gidene
Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:
Geçmiş olsuna gitti (demeye)
c -DE Bulunma Hâl Eki
İsimleri fillere bağlar
ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor
Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar:
Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış (dolaylı tümleç)
Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)
Her şey yerli yerinde (yüklem)
Zaman bildirir:
Okullar bu yıl da eylülde açılacak (zarf tüml)
Fiili durum yönüyle niteler:
Suyu bir yudumda içti (zarf tüml)
Siz ayakta kaldınız
Çamaşırları elde yıkıyormuş
Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:
Yılda yirmi gün izni var
Haftada bir geliyor
Yüzde yetmiş başarı vardı
İkilemeler kurar:
Ayda yılda bir uğrar oldu
Elde avuçta ne varsa bitti
Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:
Parmak kalınlığında yaprakları var
Yapım eki görevi görür:
Gözde sanatçılarımızdandı
Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?
Sözde Ermeni soykırımı
d -DEn Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki
İsimleri fillere bağlar
okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi
Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:
Ali, evden yeni çıktı
Birçok seneler geçti dönen yok seferinden
Edat tümleci ve yüklem de yapar
Gönüldendir şikâyet (yüklem)
Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)
Yalnızlıktan sıkıldım (edat tümleci)
Durum bildirir:
Yağmur hafiften yağıyor
Ben onu yakından tanırım
Üstünlük, karşılaştırma bildirir:
Kıldan ince
baldan tatlı
Erzurumdan soğuk şehir yok
Bundan iyisi bulunmaz
Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:
Verilen pastadan bir dilim yedi
Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız
Canından can vermek istiyordu
İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:
Akşamdan beri seni arıyoruz
Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?
Sebep bildirir:
Soğuktan tir tir titriyordu
Yorgunluktan uyuyuverdi
İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:
Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi
Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin
Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:
Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu
Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti
Toptan satış
Uzaktan akraba
En içten duygular
İkilemeler kurar:
Zavallı çocuk günden güne eriyor
Baştan başa bizim bu topraklar
Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor
Dünden bugüne ne değişti ki
Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:
Üstüne yünden bir kazak almıştı
Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı
Ayı derisinden post; Rus�tan dost olmaz
Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:
Bu işi dünden halletmeliydik
Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz
e -CE Eşitlik Hâl Eki
İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar Türkçe'nin işlek eklerinden biridir Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir
ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe
Gibi, benzerlik anlamları katar:
Çocukça davranışları vardı
İnsanca hareket etmeliyiz
Yüklem yapar:
Onun davranışları çok zaman delicedir
Bakımında, yönüyle anlamı katar:
O sizden kiloca biraz daha düşük
Akılca birbirinizden farkınız yok
Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır:
Sence bu yaptığın doğru mu?
Bence bu doğru
Çokluk, abartma anlamı katar:
Evinde yüzlerce kitabı var
Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyu anlamı katar:
Bu okulda yıllarca çalıştım dedi
O gün sizi saatlerce bekledik
Birliktelik, beraberlik anlamı katar:
Bu kararı sınıfça aldık
Bugün milletçe sevinçliyiz
Durum bildirir; zarf tümleci yapar:
Anlatılanları sessizce dinledi
Düşüncelerini açıkça dile getirdi
Elazığ'dan gizlice ayrıldık
Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:
Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu
Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi
f -lE Vasıta Hâl Eki
ile edatı kaynaklıdır; i düşürülerek kullanılır
Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynaştırma harfi girer:
masa masa-y-la
Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde la, -le şeklindedir:
kalem kalemle
İsim ve isim soylu kelimelere eklenerek değişik anlamlar katar Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır
Edat tümleci yapar:
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan (edat tüml)
Durum bildirir; zarf tümleci yapar:
İşi kolaylıkla başardı
Ayağına gelen topa hızla vurdu
Babasını sevinçle karşıladı
Yüklem yapar:O artık bizimledir
Birliktelik anlamı katar: Öğrencileriyle geziye gitmişti
Araç, alet bildirir: Arabasıyla evimize kadar getirdi İğneyle kuyu kazıyorsun
ve bağlacı görevinde kullanılır:
Annemle kardeşim buraya geldiler
Bakiyle Fuzuli, 16 yy şairleridir
Sebep ve zaman bildirir:
Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı
Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı
Zilin sesiyle yarışma bitti
g (n)İn İlgi Hâl Eki (tamlayan eki)
İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar
Bu ek birinci tekil ve çoğul şahıs için İm şeklindedir: ben-im, biz-im
İsimleri isimlere bağlar:
Benim elim kanadı
Kitabın yaprağı yırtılmış
Yalancının mumu
Gözlüğün camı
İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:
Bunu senin için yaptım dedi
İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:
Birincilik ödülü Atilla'nın oldu
En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun
Not: -dEn eki tamlayan ekinin yerini tutabilir:
öğrencilerin bazıları öğrencilerden bazıları
onların biri onlardan biri
2 İYELİK EKLERİ
İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri belirten eklerdir Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir
kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları
masa-m, masa-n, masa-s-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları
su-y-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları
ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri
İyelik ekleri isim tamlamasında tamlanana gelir:
Zil, şal ve gül Bu bahçede raksın bütün hızı
Şevk akşamında Endülüs üç defa kırmızı
Aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir
İspanya neşesiyle bu akşam bu zildedir
Kapının kol-u,
işin baş-ı,
hayvan sevgi-s-i
İyelik ekleri bazen yer bildiren zamirlerden (işaret zamirleri) sonra gelerek belirtme görevlerinde bulunur:
burası, ötesi, şurası
Sıfatlardan sonra gelerek zamir yapar:doğrusu, böylesi, başkası
Bazen isimlerle ve sıfatlarla birlikte sevgi ve abartma ifade eder:
Camın İstanbul
Güzelim çiçekler kurumuş
İyelik eklerinden sonra hâl ekleri gelebilir:
Baba-m-a soracağım
Kardeş-i-n-i arıyormuş
-ler ekiyle i iyelik eki birlikte kullanılarak zaman bakımından genelleme yapılır:
akşamları, sabahları, gündüzleri
3 İLGİ ZAMİRİ: -ki
İlgi zamiri belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir:
benim kalemim benimki
onun eli onunki
Türkçede üç tane ki vardır: ki, -ki, -ki
a ki Bağlacı
Sadece ki biçimi vardır
Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır
Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır
ki ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:
Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-
Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın
Atatürk diyor ki:
Bir şey biliyor ki konuşuyor
Ben ki hep sizin için çalıştım
Sınavı kazanabilir miyim ki
Baktım ki gitmiş
b -ki İlgi Zamiri
Ek hâlindeki tek zamirdir
Eklendiği kelimeye -ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenir- bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar
Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece ki şekli vardır:
senin kaleminseninki, Alinin eli Alininki, onun düşüncesi onunki
c -ki Yapım Eki
İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir
Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken -dE hâl ekiyle birlikte kullanılır
Sadece ki ve az da olsa kü şekilleri vardır:
bu yılki sınav, yarınki maç, dünkü film, bugünkü aklım
masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap
4 lEr ÇOĞUL EKİ
Cins isimlerine gelerek onların çoğul şekillerini yapar
Kelimeler arasında ilgi kurmaz:
dağlar, fikirler, idealler, öğrenciler, dertler
Özel isimlere getirildiğinde:
1 Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır
Yarın Ahmetlere gideceğiz
İzmire, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz (burada özel isme getirilmemiş)
Aliler bize gelecekler
2 Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektirBu topraklarda ne Çaldıranlar, ne Ridaniyeler yaşandı
3 Aynı ismi taşıyanları belirtir:Sınıftaki Aliler ayağa kalksınHüseyinlerin hepsi buraya gelsin
4 Abartma anlamı katar:Çalışmak için ta Almanyalara gitti
5 Topluluk kavramı bildirir:Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar
Bunların dışında:
-İkilemeler yapar:
Yıllar yılı bekledik
-Abartma anlamı katar, bazen bir kelimesiyle birlikte bu anlamı verir:
Ateşler içinde kıvranıyordu
O gün dünyalar benim olmuştu
Valizler dolusu kitapları ne zaman almıştı
Bir kumaşlar almış, görmelisiniz
Bir bahçeler var, sözle anlatılmaz
Bir zamanlar ne kadar şendik
-Çoğul zamirlere getirilerek tekrar çoğul yapar:Bizler, sizler
-Saygı veya alay anlamı katar:
Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar
Müdür Bey döndüler mi?
-Her anlamı katar:
Akşamları erken yemek yeriz
Sabahları geç kalkarım
-Yaş kelimesine getirilerek yaşça yaklaşıklık bildirir:
O zaman henüz sekiz yaşlarında idi
İyelik üçüncü çoğul eki ve şahıs eki ile karıştırılmamalıdır
Çocuklar (çoğul eki) annelerini (iyelik eki) bekliyorlar (şahıs eki)
5 mİ SORU EKİ
Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir:
Gelecek miydin? (fiile)
Sen misin? (isme)
Her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır
Büyük ve küçük sesli uyumu kurallarına uyar:
Salı mı?Sen mi?O mu?Ölü mü?
Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır
Seni çağıran bu çocuk muydu?
Vurguyu kendinden önceki kelimeye aktarır Yani mi soru ekinden önce gelen kelime vurgulanan kelimedir:
Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?
Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Soru anlamının dışında başka görevlerde de kullanılır:
Pekiştirme görevinde: Güzel mi güzel bir yer burası
6 EK-FİİL
İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, ek hâlindeki fiildir
imek fiilinin ek olarak kullanımıdır Genellikle bitişik yazılır
Dört kipe göre çekimi vardır:
Geniş zaman
-dili geçmiş zaman
-mişli geçmiş zaman
Şart kipi
1 Geniş zaman
İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır Bunlar geniş zaman eklerinin yerini tutar Üçüncü kişilere -dİr eki getirilir
insanım, insansın, insan(dır), insanız, insansınız, insan(dır)lar
Ben bir küçük kelebeğim
Ü stümüze doğan bir güneşsin sen
Her taraf bugün bir başka güzel(dir)
Bu ek fiillere getirildiğinde kesinlik veya olasılık anlamı katar
Ulaş şimdi tatil yapıyordur (olasılık)
Bu durumda işe gitmeyecektir (kesinlik)
2 -dili geçmiş zaman
Ek-fiilin bilinen geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olunduğunu gösterir
idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler
Bir güzelin hayranıydım hayranı i-di-m
Dün daha heyecanlıydın heyecanlı i-di-n
Merhametli biriydi biri i-di
3 -mişli geçmiş zaman
Ek-fiilin bilinmeyen (öğrenilen) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır
imişim, imişsin, imiş, imişiz, imişsiniz, imişler
Suçlanan ben-miş-im ben imişim
Meğer sen ne çalışkan-mış-sın çalışkan imişsin
Adam yirmi yıldır evine hasret-miş hasret imiş
4 Şart
Eklendiği isimlerle yancümlecik kurar ve temel cümlenin şartını bildirir Bazen karşılaştırma anlamı da katar
isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler
Elbise ucuzsa hemen alalım ucuz ise
Maaşlar düşük, giderlerse oldukça fazla giderler ise (karşılaştırma)
Dikkat!
Ben iyi bir okurum Ek-fiilin geniş zamanı
Hep iyi kitaplar okurum Şahıs eki
Benim okurum anlayışlıdır İlgi eki ve iyelik eki
Öğrenciydi ek-fiil çekimi
Uyuyordu birleşik çekim
Öğrenciymiş ek-fiil
Uyuyormuş birleşik zaman
Öğrenciyse ek-fiil
Uyuyorsa birleşik zaman
Not: Ek-fiilin olumsuzu ek-fiilden önce değil kelimesi getirilerek yapılır:
birinci değilim, değildim, değilmişim, değilsem
7 TAMLAMA EKLERİ
Bu eklerden tamlayan eki (ilgi eki: -in: kalem-in), isim hâl eklerinde; tamlanan eki (-i: uc-u) de iyelik eklerinde anlatıldığından burada tekrarına lüzum görülmedi
|