Divan-İ Lügati’T Türk’Teki Atasözleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-28-2012

Divan-ı Lügati’t Türk’teki Atasözleri

Bilinen en eski Türk lûgatı Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de külliyetli miktarda ata sözü … bulunduğu, bunların ise türlerinin günümüze ulaşmış belki en eski numûneleri olduğu malûmdur

Dîvan’daki bu ata sözlerinin … misâl getirilmek üzere kullanıldıkları da bilinen bir gerçektir

Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de Türkçe, kelime olarak lûgatte, müellifince kurulan cümleler içinde ve misâlen getirilen ata sözlerinde, dörtlüklerde ve beytlerde kullanılmıştır

Türkçe kelimeleri lûgat yapmak, eser müellifinin zâten asıl maksadıdır

Yine müellifin bu lûgatleri açıklamak için kurduğu alelâde cümlelerde kullanılan Türkçe ise kendisine âittir

Bu kelimeler ve alelâde cümleler kelime morfolojisi veyâ gramer kâidexleri açısından ehemmiyeti hâiz olabilirlerse de yine misâl getirmek için Kaşgarlı Mahmud Beğ’in eserinde kullandığı ata sözleri, …, Türkçe’nin anoxnim kültür, san’at ve edebîyât ürünleridirler

Bu bakımdan bu önemli edebiyat unsuxrunu bir arada görebilmek maksadıyla, daha önce derlenmiş olmalarına rağmen, bu ata sözlerini bir kere daha derlemeyi uygun bulduk

Burada şunu da belirtelim ki bu derlemeyi yapan kişinin görüşü, bâzı Türk ata sözlerindeki açık veyâ kapalı anlatımlar, sanki Türk Töresi’nin maddelerini muhtevîdirler

Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de 1

ciltte 163, 2

ciltte 51 ve 3

ciltte 104 adet olmak üzere toplam 318 adet “Sab” denilen ata sözü vardır

Bunların 3 adedi, kendilerine “ata sözü” denilmesine rağmen, lûgatte geçen bâzı kelimelerin cümle içindeki kullanılışını göstermek için kurulmuş basit misâl cümleleridir

1

cilt, 369’daki “0l keçişni sub iletti” yâni “O keçisini suya götürdü” ile 1

cilt 386’daki “Ol kulın tepik tepdi” yâni “O adamını tekmeledi” cümlelerinin ata sözü oldukları söylenemez

1

cilt 244’deki “Oñay irpeldi iş” ise düzeltilerek “Oñay iş irpeldi”, yâni “Kolay iş biçildi, bitirildi” hâline sokulsa bile, bu sözün ata sözü ile bir ilişkisi yoktur

Bu bakımdan ata sözü denilen 318 adet deyişten 315 adedi gerçek ata sözüdür

Bu 315 adet ata sözünün 3′ü 3 defâ, 26′sı da 2 defâ, ya aynen veya çok az farklılıklarla mükerreren kullanılmışlardır

Böylece ziyâde olanlarının adedi 32′dir ve 315’ten tenzil edildiklerinde ata sözlerinin sayısı 283′e iner

Maamâfih bu takdimde, ziyâde geçen bu ata sözlerinin “DLT Tercümesi”ndeki yerleri de belirtildi ve farklı olanların içlerinden akla en yakın olanı yazıldı

Ayrıca, yemîn etmek için kullanılan bir mesel de ata sözü gibi kabûl ile yukarıda ta’dâdı yapılan 28 sayısının içine bu dahî dâhil edildi

Ata sözleri, sözün ilk kelimesinin baş harfine göre abaça düzeni ile dizildi

Yanına “Tercüme”deki yeri işâretlendi

Bu işâretlerde Romen rakamı ile cildi, Latin raxkamı ile de sahifesi gösterildi

Ayrıca ata sözünün altında, sözün yaşayan Istanbul Türkçesi’ne çevirisi verildi

Divan-i Lügati’t Türk – Atasözleri
(A Harfi)

Abçı neçe al tep bilse, ayıg anca yol bilir

Avcı ne kadar hîle bilse, ayı o kadar yol bilir

Aç ebek, tok telek

Aç kişi aceleci, tok kişi yavaş olur

Açıglığ er şebük karımas

Varlıklı kişi çabuk kocamaz

Aç ne yemes, tok ne temes

Aç olan ne yemez, tok olan ne söylemez?

Agılda oglak togsa arıkda otı öner

Ağılda oğlak doğsa, dere boyunda otu biter

Agız yese köz uyadur

Ağız yese göz utanır

Alımçı arslan, berimçi sıçgan

Alacağına arslan, vereceğine, borcuna sıçan

Alın arslan tutar, küçin sıçgan kösgük, oyuk tutmas

Hîle ile arslan tutulur, zor ile güç ile sıçan nazar, hayâl tutulmaz

Alp çerikde, bilge tirikde

Yiğit ordu içinde, bilgin mecliste kiñeşte belli olur

Alp eriğ yabrıtma, ıkılaç arkasın yagrıtma

Yiğiti bakımsız bırakma, yörük atın sırtını yara etme

Alplar birle uruşma, beğler birle turuşma

Yiğitlerle vuruşma, beğlerle sürtüşme, iddiâlaşma

Alp yağıda, alçak çoğuda I-

Yiğit kişi düşman karşısında, yumuşak kişi savaşda belli olur

Anası teblük yufka yapar, oglı tetik koşa kapar

Annesi yalancı yufka yapar, oğlu tetik koşup kapar

Añduz bolsa at ölmes

Andız ota olsa, at ölmez

Anıñ yüziñe titinü baksa bolmas

Onun yüzüne dik bakılmaz

Anuk otru tutsa yokka sanmas

Öne konan yemek ikram edilmemiş sayılmaz

Arı kapçıtsa ısrur

Arı kızdırılırsa ısırır, sokar

Arkasız er çeriğ sıyumas

Arkasız kişi düşmanını, rakibini yenemez

Arpasız at aşumas, arkasız alp çeriğ sıyumas

Arpasız at aşamaz, arkasız yiğit rakibini yenemez

Arslan karışa sıçgan ötin ködezür

Kocayan arslan sıçan deliğini gözler

Arslan kökrese at ayakı tulaşır

Arslan kükrese atın ayakları dolaşır

Aşıç ayur tübüm altın, kamıç ayur men kayda men

Tencere der dibim altın, kepçe der ki ben neredeyim?

Aş tatıgı tuz yogrın yemes

Yemeğe tad veren tuzdur ama tuz çanakla yenmez

Atan yüki aş bolsa açka az korunur

Aş deve yükü ile olsa aça az görünür

Ata oglı ataç togar

Oğul babasına çeker, çekmek üzere doğar

Atası açıg almıla yese oglınıñ tısı kamar

Babası ekşi elma yese, oğlunun dişi kamaşır

Atası anası açığ almıla yese oglı kızı tısı kamar

Babası anası ekşi elma yese, oğlunun kızının dişi kamaşır

Ata tonı ogulka yarasa atasın tilemes

Babanın giyimi oğluna yarasa, oğul babasını istemez

At teküzligi ay bolmas

Atın alnındaki akıtma, gökdeki Ay’la bir olmaz, tutulamaz

Ayın kişi neñi neñ sanmas

Başkasının malı, mal sayılmaz

Ay tolun bolsa eliğin imlemes

Ay dolun olunca el ile gösterilmez

Azuklug aruk ermes

Azığı olan yorulmaz

(B-Ç Harfi)

Balık subda közi taştın

Balık suda, gözü dışarıda

Bar bakır, yok altun

Bulunan, var olan bakır, bulunamayan,nâdir olan altındır

Barçın yamağı barçınka, karış yamağı karışka

İpek yaması ipeğe, yün yaması yüne

Barıg otru tutsa yokka sanmas

Öne konan varlık, ikram edilmemiş sayılmaz

Beş erñek tuz ermes

Beş parmak düz, birbirinin eşi değildir

Bilmiş yek bilmedük kişiden yeğ

Tanıdık şeytan yabancıdan iyidir

Birin birin miñ bolur, tama tama kol bolur

Birer birer bin olur, damlaya damlaya göl olur

Bir karga birle kış kelmes

Bir karga ile kış gelmez, gelmiş sayılmaz

Bir tilkü terisin ikile soymas

Bir tilkinin derisi iki defi soyulmaz, yüzülmez

Bir toyın başı ağrısa, kamug toyın başı agrımas

Bir şamanın başı ağrısa, bütün samanların başları ağrımaz

Boldaçı buzagu öküz ara belgülüğ

Öküz olacak buzağı, kendisini belli eder

Bor bolmayıp sirke bolma

Şarap olmadan sirke olma

Boşlaglansa boksuklanur

Kızıp kurudan kişi boyunduruklanır

Boş neñge iyi bolmas

Yaramaz malın sahibi olmaz

Böri koşnısın yemes

Kurt komşusunu yemez

Böriniñ ortak, kuzgunuñ yıgaç başında

Kurdun avı ortaklı, kuzgunun avı ağaçda kendine ait olur

Buğday katında sarkaç subalur

Buğdayın yanında karamuk otu da sulanır

Bu kök kirsün, kızıl çıksun

Bu mavi, ak girsin, kızıl çıksın

Buşmasar boz kuş tutar, ebmeser ürüñ kuş tutar

Sıkılmayan kişi boz kuş, acele etmeyen kişi beyaz kuş tutar

Buzdan sub tamar

Buzdan su damlar

Bütün ümlüğ kanca bolsa olturur

Şalvarı sağlam olan nereye istese oraya oturur

Çaksa tütnür, çalsa bilnür

Yaksa tüter, söylese bilinir

Çakşak üze ot bolmas, çakrak bile ubut bolmas

Taş üstünde ot olmaz, yanşak kişide ar olmaz

(E Harfi)

Ebdeki buzagu öküz bolmas

Ev içinde bakılan buzağı öküz olmaz

Ebek ebğe tegmez IBk

Ersek …

Aceleci evine varamaz

Ebek siñek sütge tüşür

Aceleci sinek süte düşer

Ebliğ toygursa közi yolka bolur

Ev sahibi doyurunca, konuğun gözü yolda olur

Eğir bolsa er ölmes

Eğir otu kökü bulunduran kişi, hastalansa da ölmez

Eliğ tutgınça ot tut

Yabancıyı tutacağına ateş tut

El kalır kaldı toru kalmas

Yurt gider, töre kalır

Emgek eginde kalmas

Sıkıntı ebedîyen sırtda kalmaz

Emikliğ uragut kösekçi bolur

Emzikli kadın iştahlı olur

Endik uma eblikni agırlar

Şaşkın konuk ev sâhibini ağırlar

Erdem başı tıl

Faziletin başı dildir

Erdemsiz kut çertilür

Faziletsizden uğur, kut kaybolur

Erge muñ tegir, tag señiriñe yel tegir

Kişiye keder değer, dağ doruğuna rüzgâr değer

Erik erini yaglıg, ermegü başı kanlıg

Yürekli kişi yağlı, tembelin başı kanlı olur

Erkeç eti em bolur, eçkü eti yel bolur

Teke eti ilâç olur, keçi eti yel olur

Ermegüğe bulıt yük bolur

Tembele bulut yük olur

Ermegüğe eşik art bolur

Tembele eşik dağ geçidi olur

Erñeñe eliğ karı böz üm tikemes

Ergene elli karış bezden iç donu dikilmez

Er oglı muñaymas, it oglı külermes

Kişi oğlu kederli kalmaz, it oğlu tökezlemez, ayağı sürçmez

Ersek erğe tegmes, ebek ebğe tegmes

Oynak kadın koca bulamaz, aceleci evine varamaz

Er sözi bir, eyer köki üç

Er kişinin sözü bir, eyerin bağı üç olur

Esende ebek yok

Selâmetde acele yokdur

Esiz anıñ yiğitliği

Yazık onun yiğitliğine…

Eşyek ayur başım bolsa sundurıda sub içgeymen

Eşek der ki; başım aklım olsa denizden su içerim

Etli tırñaklı eyirmes

Et tırnakdan ayrılmaz

Eyğü er süñüki erir atı kalır

İyi kişinin kemiği erir, adı kalır

Eyğülüğni sub ayakında kemiş başında tile

İyilik yap suya at, pınarında dile bulursun

Eyğülükün kel, isizliğin kelme

İyilikle gel, kötülükle gelme

10-28-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Divan-İ Lügati’T Türk’Teki Atasözleri Divan-ı Lügati’t Türk’teki Atasözleri Bilinen en eski Türk lûgatı Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de külliyetli miktarda ata sözü … bulunduğu, bunların ise türlerinin günümüze ulaşmış belki en eski numûneleri olduğu malûmdur Dîvan’daki bu ata sözlerinin … misâl getirilmek üzere kullanıldıkları da bilinen bir gerçektir Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de Türkçe, kelime olarak lûgatte, müellifince kurulan cümleler içinde ve misâlen getirilen ata sözlerinde, dörtlüklerde ve beytlerde kullanılmıştır Türkçe kelimeleri lûgat yapmak, eser müellifinin zâten asıl maksadıdır Yine müellifin bu lûgatleri açıklamak için kurduğu alelâde cümlelerde kullanılan Türkçe ise kendisine âittir Bu kelimeler ve alelâde cümleler kelime morfolojisi veyâ gramer kâidexleri açısından ehemmiyeti hâiz olabilirlerse de yine misâl getirmek için Kaşgarlı Mahmud Beğ’in eserinde kullandığı ata sözleri, …, Türkçe’nin anoxnim kültür, san’at ve edebîyât ürünleridirler Bu bakımdan bu önemli edebiyat unsuxrunu bir arada görebilmek maksadıyla, daha önce derlenmiş olmalarına rağmen, bu ata sözlerini bir kere daha derlemeyi uygun bulduk Burada şunu da belirtelim ki bu derlemeyi yapan kişinin görüşü, bâzı Türk ata sözlerindeki açık veyâ kapalı anlatımlar, sanki Türk Töresi’nin maddelerini muhtevîdirler Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de 1 ciltte 163, 2 ciltte 51 ve 3 ciltte 104 adet olmak üzere toplam 318 adet “Sab” denilen ata sözü vardır Bunların 3 adedi, kendilerine “ata sözü” denilmesine rağmen, lûgatte geçen bâzı kelimelerin cümle içindeki kullanılışını göstermek için kurulmuş basit misâl cümleleridir 1 cilt, 369’daki “0l keçişni sub iletti” yâni “O keçisini suya götürdü” ile 1 cilt 386’daki “Ol kulın tepik tepdi” yâni “O adamını tekmeledi” cümlelerinin ata sözü oldukları söylenemez 1 cilt 244’deki “Oñay irpeldi iş” ise düzeltilerek “Oñay iş irpeldi”, yâni “Kolay iş biçildi, bitirildi” hâline sokulsa bile, bu sözün ata sözü ile bir ilişkisi yoktur Bu bakımdan ata sözü denilen 318 adet deyişten 315 adedi gerçek ata sözüdür Bu 315 adet ata sözünün 3′ü 3 defâ, 26′sı da 2 defâ, ya aynen veya çok az farklılıklarla mükerreren kullanılmışlardır Böylece ziyâde olanlarının adedi 32′dir ve 315’ten tenzil edildiklerinde ata sözlerinin sayısı 283′e iner Maamâfih bu takdimde, ziyâde geçen bu ata sözlerinin “DLT Tercümesi”ndeki yerleri de belirtildi ve farklı olanların içlerinden akla en yakın olanı yazıldı Ayrıca, yemîn etmek için kullanılan bir mesel de ata sözü gibi kabûl ile yukarıda ta’dâdı yapılan 28 sayısının içine bu dahî dâhil edildi Ata sözleri, sözün ilk kelimesinin baş harfine göre abaça düzeni ile dizildi Yanına “Tercüme”deki yeri işâretlendi Bu işâretlerde Romen rakamı ile cildi, Latin raxkamı ile de sahifesi gösterildi Ayrıca ata sözünün altında, sözün yaşayan Istanbul Türkçesi’ne çevirisi verildi Divan-i Lügati’t Türk – Atasözleri (A Harfi) Abçı neçe al tep bilse, ayıg anca yol bilir Avcı ne kadar hîle bilse, ayı o kadar yol bilir Aç ebek, tok telek Aç kişi aceleci, tok kişi yavaş olur Açıglığ er şebük karımas Varlıklı kişi çabuk kocamaz Aç ne yemes, tok ne temes Aç olan ne yemez, tok olan ne söylemez? Agılda oglak togsa arıkda otı öner Ağılda oğlak doğsa, dere boyunda otu biter Agız yese köz uyadur Ağız yese göz utanır Alımçı arslan, berimçi sıçgan Alacağına arslan, vereceğine, borcuna sıçan Alın arslan tutar, küçin sıçgan kösgük, oyuk tutmas Hîle ile arslan tutulur, zor ile güç ile sıçan nazar, hayâl tutulmaz Alp çerikde, bilge tirikde Yiğit ordu içinde, bilgin mecliste kiñeşte belli olur Alp eriğ yabrıtma, ıkılaç arkasın yagrıtma Yiğiti bakımsız bırakma, yörük atın sırtını yara etme Alplar birle uruşma, beğler birle turuşma Yiğitlerle vuruşma, beğlerle sürtüşme, iddiâlaşma Alp yağıda, alçak çoğuda I- Yiğit kişi düşman karşısında, yumuşak kişi savaşda belli olur Anası teblük yufka yapar, oglı tetik koşa kapar Annesi yalancı yufka yapar, oğlu tetik koşup kapar Añduz bolsa at ölmes Andız ota olsa, at ölmez Anıñ yüziñe titinü baksa bolmas Onun yüzüne dik bakılmaz Anuk otru tutsa yokka sanmas Öne konan yemek ikram edilmemiş sayılmaz Arı kapçıtsa ısrur Arı kızdırılırsa ısırır, sokar Arkasız er çeriğ sıyumas Arkasız kişi düşmanını, rakibini yenemez Arpasız at aşumas, arkasız alp çeriğ sıyumas Arpasız at aşamaz, arkasız yiğit rakibini yenemez Arslan karışa sıçgan ötin ködezür Kocayan arslan sıçan deliğini gözler Arslan kökrese at ayakı tulaşır Arslan kükrese atın ayakları dolaşır Aşıç ayur tübüm altın, kamıç ayur men kayda men Tencere der dibim altın, kepçe der ki ben neredeyim? Aş tatıgı tuz yogrın yemes Yemeğe tad veren tuzdur ama tuz çanakla yenmez Atan yüki aş bolsa açka az korunur Aş deve yükü ile olsa aça az görünür Ata oglı ataç togar Oğul babasına çeker, çekmek üzere doğar Atası açıg almıla yese oglınıñ tısı kamar Babası ekşi elma yese, oğlunun dişi kamaşır Atası anası açığ almıla yese oglı kızı tısı kamar Babası anası ekşi elma yese, oğlunun kızının dişi kamaşır Ata tonı ogulka yarasa atasın tilemes Babanın giyimi oğluna yarasa, oğul babasını istemez At teküzligi ay bolmas Atın alnındaki akıtma, gökdeki Ay’la bir olmaz, tutulamaz Ayın kişi neñi neñ sanmas Başkasının malı, mal sayılmaz Ay tolun bolsa eliğin imlemes Ay dolun olunca el ile gösterilmez Azuklug aruk ermes Azığı olan yorulmaz (B-Ç Harfi) Balık subda közi taştın Balık suda, gözü dışarıda Bar bakır, yok altun Bulunan, var olan bakır, bulunamayan,nâdir olan altındır Barçın yamağı barçınka, karış yamağı karışka İpek yaması ipeğe, yün yaması yüne Barıg otru tutsa yokka sanmas Öne konan varlık, ikram edilmemiş sayılmaz Beş erñek tuz ermes Beş parmak düz, birbirinin eşi değildir Bilmiş yek bilmedük kişiden yeğ Tanıdık şeytan yabancıdan iyidir Birin birin miñ bolur, tama tama kol bolur Birer birer bin olur, damlaya damlaya göl olur Bir karga birle kış kelmes Bir karga ile kış gelmez, gelmiş sayılmaz Bir tilkü terisin ikile soymas Bir tilkinin derisi iki defi soyulmaz, yüzülmez Bir toyın başı ağrısa, kamug toyın başı agrımas Bir şamanın başı ağrısa, bütün samanların başları ağrımaz Boldaçı buzagu öküz ara belgülüğ Öküz olacak buzağı, kendisini belli eder Bor bolmayıp sirke bolma Şarap olmadan sirke olma Boşlaglansa boksuklanur Kızıp kurudan kişi boyunduruklanır Boş neñge iyi bolmas Yaramaz malın sahibi olmaz Böri koşnısın yemes Kurt komşusunu yemez Böriniñ ortak, kuzgunuñ yıgaç başında Kurdun avı ortaklı, kuzgunun avı ağaçda kendine ait olur Buğday katında sarkaç subalur Buğdayın yanında karamuk otu da sulanır Bu kök kirsün, kızıl çıksun Bu mavi, ak girsin, kızıl çıksın Buşmasar boz kuş tutar, ebmeser ürüñ kuş tutar Sıkılmayan kişi boz kuş, acele etmeyen kişi beyaz kuş tutar Buzdan sub tamar Buzdan su damlar Bütün ümlüğ kanca bolsa olturur Şalvarı sağlam olan nereye istese oraya oturur Çaksa tütnür, çalsa bilnür Yaksa tüter, söylese bilinir Çakşak üze ot bolmas, çakrak bile ubut bolmas Taş üstünde ot olmaz, yanşak kişide ar olmaz (E Harfi) Ebdeki buzagu öküz bolmas Ev içinde bakılan buzağı öküz olmaz Ebek ebğe tegmez IBk Ersek … Aceleci evine varamaz Ebek siñek sütge tüşür Aceleci sinek süte düşer Ebliğ toygursa közi yolka bolur Ev sahibi doyurunca, konuğun gözü yolda olur Eğir bolsa er ölmes Eğir otu kökü bulunduran kişi, hastalansa da ölmez Eliğ tutgınça ot tut Yabancıyı tutacağına ateş tut El kalır kaldı toru kalmas Yurt gider, töre kalır Emgek eginde kalmas Sıkıntı ebedîyen sırtda kalmaz Emikliğ uragut kösekçi bolur Emzikli kadın iştahlı olur Endik uma eblikni agırlar Şaşkın konuk ev sâhibini ağırlar Erdem başı tıl Faziletin başı dildir Erdemsiz kut çertilür Faziletsizden uğur, kut kaybolur Erge muñ tegir, tag señiriñe yel tegir Kişiye keder değer, dağ doruğuna rüzgâr değer Erik erini yaglıg, ermegü başı kanlıg Yürekli kişi yağlı, tembelin başı kanlı olur Erkeç eti em bolur, eçkü eti yel bolur Teke eti ilâç olur, keçi eti yel olur Ermegüğe bulıt yük bolur Tembele bulut yük olur Ermegüğe eşik art bolur Tembele eşik dağ geçidi olur Erñeñe eliğ karı böz üm tikemes Ergene elli karış bezden iç donu dikilmez Er oglı muñaymas, it oglı külermes Kişi oğlu kederli kalmaz, it oğlu tökezlemez, ayağı sürçmez Ersek erğe tegmes, ebek ebğe tegmes Oynak kadın koca bulamaz, aceleci evine varamaz Er sözi bir, eyer köki üç Er kişinin sözü bir, eyerin bağı üç olur Esende ebek yok Selâmetde acele yokdur Esiz anıñ yiğitliği Yazık onun yiğitliğine… Eşyek ayur başım bolsa sundurıda sub içgeymen Eşek der ki; başım aklım olsa denizden su içerim Etli tırñaklı eyirmes Et tırnakdan ayrılmaz Eyğü er süñüki erir atı kalır İyi kişinin kemiği erir, adı kalır Eyğülüğni sub ayakında kemiş başında tile İyilik yap suya at, pınarında dile bulursun Eyğülükün kel, isizliğin kelme İyilikle gel, kötülükle gelme