|
Prof. Dr. Sinsi
|
Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi
8 Türkçe - Macarca İlişkileri
MS 463'lerde Karadeniz kıyılarına inen Ogur
kavimlerinden biri olan ve Bizans kaynaklarında
yanlışlıkla 'Türk' olarak adlandırılan Macarların dili
ile Türk dilinin ilişkilerinin başlangıcı, Türk-Macar
ilişkileri gibi tarihin derinliklerinde
kaybolmaktadır Bu devirden, yani MS 5 yüzyıldan
önceki Türkçe-Macarca ilişkisi üzerinde konuşmak,
bugün için hemen hemen imkânsızdır Bu konuda
söylenebilecek şeyler şimdilik sayılıdır: Birkaç
zarfın yıpranarak ön ek halini almış şekilleri dışında
Macarca, Türkçe gibi sondan eklemeli bir dildir Diğer
taraftan, vokal ve konsonant sisteminde, Türkçe’deki
kadar kuvvetli olmasa bile hakim bir benzeşmenin
bulunduğu bir dildir Bugün Macarcanın, hattâ diğer
Ural dillerinin sözlüklerinde, kelime kök ve aileleri
tesbite çalışılırken, Türkçeden ve diğer Altay
dillerinden örnekler verilmekte, sık sık, "Türkçedeki
ve diğer Altay dillerindeki paralelleriyle daha ileri
bir incelemeyi gerektirmektedir" gibi ifadeler
kullanılmaktadır Bu ifadelerdeki bilgiyi iki şekilde
yorumlamak mümkündür: 1 Bugün başlıca; Fince,
Macarca, Samoyedce, Ostyakça, Çeremisçe, Votyokça,
Vogulca ve Lapça’nın temsil ettikleri Ural dilleri ile
Türkçe, Moğolca, Mançurca, Tunguzca, Korece ve
Japoncanın temsil ettikleri Altay dilleri aynı kökten
çıkmışlardır, bu diller eski bir geçmişte aynı ve tek
bir dil imişler veya; 2 Sözü edilen bütün bu dilleri
konuşan halklar, yani Ural ve Altay halkları, çok eski
zamanlarda, çok uzun devirler boyunca yan yana veya
birlikte yaşamışlar ve dolayısıyla dilleri birbirinin
dillerine benzeşmiştir Bu husus ise, konumuzun
sınırları dışındadır
81 Türkçedeki Macarca Unsurlar:
Tarihte birçok Türk kavmini içinde eriterek Türklükten
can ve kan alan Macarlık ve Türkçe’den pek çok kelime
alan Macarca, Türklere birşey vermekte oldukça cimri
davranmış gibidirler Galibâ, Macarlardan
öğrendiklerimiz, Mac varos "şehir">Tü varoş
"şehirlerin sur dışı mahallesi", Mac katona
"asker">Tü katana/kadana "asker atı; iri bir at
cinsi", Mac kapocs "kopça, çengel">Tü kopça "kopça",
Mac szoba "oda">Tü soba "soba", Mac soronpo
"şarampol">Tü şarampol "şarampol" kelimelerinin
anlamıyla sınırlı kalmıştır
82 Macarcadaki Türkçe Unsurlar:
Karanlık devirlerden sonraki Türkçe-Macarca
ilişkilerini iki döneme ayırıyoruz:
821 Yurt Tutuş Öncesi ve Arpad Devrinde Macarcaya
Giren Türkçe Unsurlar:
Yurt tutuş öncesinin kelimeleri, ilk Batı Türkçesi
veya Bulgar / Çuvaş tipli Türk dilleri kaynaklıdır
Arpad devri kelimeleri ise Kıpçak / Kuman dilinden
alınmadır Yani Macarca’ya 5-15 yüzyıllar arasında
giren Türkçe kelimelerin 5-9 yüzyıllar arasında
girenlerinin daha çok Çuvaş tipli Türk şivelerinden,
daha sonrakilerin ise, Kıpçak şivesinden alınmış
olduklarını kabul ediyoruz Çuvaş tipli şiveler,
bilindiği gibi, Orkon âbidelerinde karşılaştığımız ilk
yazılı Türkçenin yanında, ondan epeyce farklılaşmış
bir şive olup, tarihte Bulgar ve Hazar Türkçesinin,
bugünse Çuvaşça’nın temsil ettikleri kabul edilen Batı
Huncasını veya İlk Batı Türkçesini ifade etmektedir
Macarcadaki Türkçe unsurlar konusunda, son bir buçuk
yüz yıl içinde pek çok kitap ve binlerce makale
yazılmıştır Bu makalelerin çoğu kelime
biyografileridir Macarlar kendi dillerinin etimoloji
çalışmalarını yaparken, tabii olarak dillerindeki
İslav, Türk, Lâtin ve başka dillerden alınmış
kelimeleri de incelemişler, bunlar üzerinde bir buçuk
yüz yılı aşkın bir süre tartışmışlardır Bu
çalışmaların sonuçları, ilk defa Gombez Zoltan
tarafından 1908 yılında, önce Macarca 'Yurt Tutuş
Öncesinde Türkçe Alıntı Kelimelerimiz' adıyla, sonra
da 1912'de Almanca olarak 'Macarca’daki Bulgar
Türkçesinden Alıntılar' adıyla yayımlanmıştır G
Zoltan'ın bu eserinde Macarcaya Türkçeden geçmiş 413
kelime müzakere edilmektedir 1967-1976 yılları
arasında yayımlanan Macarcanın etimoloji sözlüğünde
değişik devirlerde Macarcaya girmiş 1500 civarında
kelime bulunmaktadır
Bütün bu müzakerelerden sonra, hem Türk-Macar hem de
Türkçe- Macarca ilişkilerini işleyen hacimli bir
çalışma, 'Yurt Tutuş Öncesinde ve Arpad Devrinde
Macarca-Türkçe İlişkileri' adıyla Lajos Ligeti
tarafından 1986'da yayımlandı Bu eserde, bir yandan
Karadeniz'in kuzeyindeki ve oradan Orta Avrupa'ya ve
Balkanlara sarkmış Türk kavimleri ile bu kavimlerin
Macarlarla ilişkileri üzerinde durulmuş, bir yandan da
en eski zamanlardan 15 yüzyıla kadar Macarca’ya geçen
485 kelime uzun uzun müzakere edilmiştir
Macar-Türk ilişkilerinin eskiliği ve canlılığı
dolayısıyla, Macarca üzerindeki Türkçe tesiri o kadar
kuvvetlidir ki bugün Macarlar'ın yaşattıkları bizim
unuttuğumuz Türkçe kelimelerden bile söz açmak
mümkündür: Tü arbagçı / arvışçı 'büyücü, büyücü
hekim; doktor' Mac orvos 'doktor'; Tü bilig 'iz,
işaret, bilgi' Mac belyeg 'pul'; Tü bor 'şarap' Mac
bor 'şarap'; Tü bögüçi 'büyücü, şaman rahip' Mac
bölcs 'irfan', bölcsész 'bilgin, filozof'; Tü yaruk,
çuv surda 'ışık, mum' Mac gyertya 'mum'; Tü çıgıt /
çıkıt 'peynir' Mac sajt 'peynir'; Tü eke 'pulluk'
Mac eke 'pulluk'; Tü ışkı / yışkı / yışak 'iki dilli
bıçak, rende' kelimesinin muhtemel bir Çuvaş tipli
biçimi: yılıg / yılag, Mac gyalu 'rende'; Tü yagak /
yangak 'ceviz' Mac dio 'ceviz'; Tü kabırçak /
kaburçuk 'sandık, tabut' Mac koporso 'tabut'; Tü yıd
yıs 'koku' Mac szész 'alkol'; Tü torak 'kaynatılmış
ekşi süt, lor' Mac turo 'lor'; Tü yumur 'mide' Mac
gyomor 'mide' Macarca-Türkçe ilişkilerinin
derinliğini gösteren bir başka husus da birçok Türkçe
fiilin Macarcaya geçmesi yanında, Türkçeden alınan bu
kelimelerin Macarların dil ve düşünce dünyasında yeni
yeni anlamlar kazanmaları, hattâ birleşik kelimeler
oluşturmalarıdır Macarcadaki Türkçe fiiller, isimler
gibi tek tek veya bütün halinde defalarca kaleme
alınmışlardır Son olarak Pallo Margit'in bu konudaki
çalışması, 'Eski Türkçe Kaynaklı Fiillerimiz' adıyla
1982'de yayımlandı Bu eserde, Türkçe kaynaklı 101
fiil vardır Sayıları yüzü aşan Macarcadaki Türkçe
fiillere bir kaç örnek verelim: Tü boşan- 'boşanmak,
kurtulmak' > Mac bocsan- 'kurtulmak, affedilmek'; Tü
boşut- / boşat- 'kurtarmak, salmak'> Mac bocsat-
'kurtarmak, günahlarını affetmek'; Tü çevir-
'çevirmek' > Mac csavar- 'çevirmek'; Tü çök-
'çökmek, azalmak'> Mac csökken- 'azalmak, aşağı
inmek'; Tü yarat- 'yaratmak'> Mac gyart- 'yaratmak,
imal etmek'; Tü yaz- , Çuv sir- 'yazmak'> Mac ir-
'yazmak'; Tü yun- 'yunmak, yıkanmak'> Mac gyon-
'günahlardan arınmak' Dediğimiz gibi Macarcada Türkçe
kelimelerle yapılmış birleşik kelimeler de vardır Bir
kaç örnek verelim: Tü tegre 'çevre'> Mac tér
'meydan, alan'; Tü kip 'kalıp' > Mac kép 'resim', bu
iki kelimenin birleşmesiyle: térkép 'harita'; Tü seki
'kanepe, divan'> Mac szék 'sandalye'; Tü kar 'kol',
bu iki kelimenin birleşmesiyle: karszék 'koltuk'
|