Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-24-2012

15

Türkçe-İtalyanca İlişkileri
Oğuz Türkleri Anadolu'ya gelmeden çok önce, belki
Oğuzların bir kısmının da katıldığı başka Türk
kavimleri, Karadeniz'in kuzey sahillerinde ve
Balkanlar'da idiler ve buralarda çeşitli devletler
kurmuşlardı

Periskop, Theofanis, Menandros gibi
Bizans ve İbni Rüste, Gardizî gibi Arap tarihçileri,
bu bölgede, Hun, Saragur, Ugor, Onogur, Avar, Bulgar,
Peçenek, Hazar, vs

gibi çeşitli Türk kavimlerinden
bahsederler

Bu kavimlerin dilleri ile o devirlerin
Grekçe ve Lâtincesi arasında olup bitenler konusunda
hiçbir çalışma yapılmamıştır

Bu ilişkiler konusunda
yapılan tek şey, Bizans kaynaklarındaki bu kavimlerle
ilgili tarih verilerinin ve bunlara bağlı olarak geçen
özel adların derli toplu bir yayınından ibarettir; bu
kavimlerin dilleri ile Grekçe ve Lâtince arasındaki
alıntılar söz konusu bile edilmemiştir

8

ve 9

yüzyıllarda, ortodoks Doğu Roma zayıflamış, Ön
Asya’daki ticaret hayatı, başta Venedikliler olmak
üzere, Cenovalılar, Sicilyalılar, Pizzalılar ve
Floransalıların eline geçmişti

Bu şehir devletleri
ile ve bazen de papalığın kışkırtmaları üzerine bu
şehir devletlerinin ordularına katılmalarla oluşmuş
Haçlı orduları ve Haçlı donanmalarıyla Türkler
arasındaki egemenlik ve çıkar kavgaları, dünya
tarihinin önemli bir bölümünü oluşturmuş ve bugün de
bu kavgalar, papalık-hahamlık ittifakı yüzünden günden
güne daha acımasız bir hal alarak sürüp gitmektedir

Sözü edilen şehir devletlerine katılan Kuzey
İtalya’daki diğer şehir devletleri, 1849 yılında, bir
yandan da İtalya’daki iktidarını bu devletlere de
kaptırma endişesi içindeki papalığın şüpheli desteği
ile Avusturya egemenliğine baş kaldırırlar ve nihayet
bu 11 şehir devleti, 1861 yılında İtalya Birleşik
Krallığını kurarlar

Bu tarihlerden itibaren,
aralarında bir yabancı dil gibi kullandıkları orta
İtalyadaki Toscana bölgesinin dilini esas alan bugünkü
İtalyanca doğar

Türklerin savaşlar dışındaki
ilişkileri, daha çok Venedikliler ve Cenovalılar ile
olduğu için, Türkçenin de genellikle Venedik ve Cenova
Lehçeleriyle ilişkisi olmuştur

15

1

Türkçedeki İtalyanca Unsurlar
Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya
Fakültesinde hazırlanmış ve henüz yayımlanmamış bir
doktora tezine göre, Türkçedeki İtalyanca sözlerin
sayısı 523’tür

Bu sözlerden baldıran, baraka,
borsa, çapa, kalçın, poğaça, tapa ve toka sözlerinin
İtalyacadan Türkçeye geçmiş sözler olarak
değerlendirilmeleri yanlıştır

1988 yılında, “İtalyanca ve Yunanca Kaynaklı Türkçe
Denizcilik Terimler

” adlı eser yayımlanır
15

2

İtalyancadaki Türkçe Unsurlar
Durdu Kundakçı’nın yukarıda belirttiğimiz ve henüz
yayımlanmamış doktora tezine göre, İtalyancadaki
Türkçe sözlerin sayısı 146’dır

16

Türkçe-Arnavutça İlişkisi
Türklerin Arnavutlarla ilişkisi, yukarıda değinilen
diğer Balkan halkları gibi Türk boylarının
Karadeniz’in kuzeyinden geçip Balkanlara ilerlemesi
tarihi kadar eski olsa da yoğun ilişkiler Osmanlı
döneminde olmuştur

16

1

Türkçedeki Arnavutça Unsurlar
Bu konuda yapılmış bir çalışma görmedik

16

2

Arnavutçadaki Türkçe Unsurlar
Arnavutçadaki Türkçe unsurlarla ilgili çalışmalar,
Slav dillerindeki Türkçe unsurlar üzerine çalışmaların
başladığı XIX

yüzyılın ikinci yarısında başlar

Bu
konudaki ilk çalışma, yine Franz Miklosich tarafından
yapılan çalışmadır

Ardından Gustav Meyer Arnavutçanın etimoloji
sözlüğünde Türkçe kelimeleri göstermiştir

Eserinin
girişinde, G

Meyer şunları açıklamaktadır: “Benim bu
sözlüğümde 5140 madde başı bulunmaktadır

Bunlardan
1420 tanesi eski Romence mirası (Miklosisch’e göre bu
sayı: 930), 540 tanesi İslavca (Miklosich’e göre bu
sayı: 319), 1180 tanesi Türkçe, 840 tanesi Yunanca,
400 tanesi eski indogermen dillerindendir ve 730
tanesinin kaynağı belli değildir
Gyula Németh, “Arnavutçadaki Türkçe İzleri” adlı
doyurucu yazısını 1961 yılında yayımlar

Dilaver
Berberi, Arnavutçadaki Türkçe sözleri fonetik ve
morfolojik açıdan değerlendirdiği doktora çalışmasını
1964'te tamamlar

“Arnavutçanın karşılaştırmalar
yapacak kadar bol metni bulunmadığı için bu konuda
ancak eş zamanlı bir çalışma yapabildiğini” belirten
D

Berberi , bu çalışmasında Arnavutçadaki Türkçe
sözleri ses ve biçim açısından incelemiştir

Bu çalışmadan on yıl kadar sonra, Norbert Boretzky,
Arnavutçadaki Türkçe etkisini iki cilt halinde
yayımlar

Birinci ciltte Arnavutçadaki Türkçe
sözlerin ses değişmeleri ile Arnavutçada kullanılan
Türkçe ek ve yapılar incelenir

İkinci cilt sözlüktür

Bu sözlükte, varyantlarıyla birlikte 4078 madde yer
alır

Ayrıca Arnavutçanın çeşitli ağızlarında
kullanılan Türkçe sözler ise, yine varyantlarıyla
birlikte, 585’tir

1998 yılında Vladimir E

Orel tarafından yayımlanan
“Arnavutça Etimolojik Sözlük”’te, yalnızca 53 söz
Türkçe kaynaklı gösterilmiştir

G

Meyer, J

Norbert,
M

Fasmer ve E

Hamp’ın bu konuda çalıştıklarını ve
eserler verdikleri belirten V

E

Orel, “düzinelerce
sözün kendi eserinde yeni etimolojik açıklamalara
kavuştuğunu” vurgulayarak, kendi sözlüğünün
“Arnavutçanın prehistoryasına belirli bir bakış
açısıyla bakmağa dayandığını” ifade etmektedir

Yazılı
belgeleri iki yüzyıldan eski olmayan bir dilin
“proto”su peşinde koştuğunu, asıl amacının
Proto-Arnavutçayı kurmak olduğunu bildiren ve elinde
tek belge olmaksızın, Arnavutların m

ö

3

yüzyılda
terkettikleri Karadeniz’in kuzeyinde, Dacialıların
ülkesinde ve Karpatlar’da dolaşıp duran V

E

Orel,
pek çok Türkçe sözü de İslav kaynaklı göstermekte,
Arnavutçadaki birçok İtalyanca, Grekçe, Romence,
Makedonca ve Sırp-Hırvatça sözü de sözlüğüne
almadığını açıkça söylemektedir

Sonuçta dış dünyada
değil, yazarın zihninde oluşan ve kendisinin de dediği
gibi “kurgusal” bir sözlük ortaya çıkmış ve yazarın
pek sık kullandığı “Indo-European” sözü çerçevesinde
amacına hizmet etmeğe başlamıştır

“Kurgu”ları bir kıyıya bırakıp “olgu”lara ve
gerçeklere tekrar dönersek, eski bir bölünmeyi temsil
eden Ermeni, Arnavut ve Gürcü dillerini Hint-Avrupa
dil grubuna dahil etmekte bugün büyük güçlükler
yaşanmaktadır

Bunun başlıca sebebi ise, Türkçenin bu
dillere etkisinin, sadece sözlük temelinde kalmayıp,
tıpkı güney İslavcası, Bulgarca, Makedonca, Romence ve
Yunancada olduğu gibi, gramer ve söz dizimi düzlemine
de sıçramış olmasıdır

Nitekim Arnavutçadaki Türkçe kaynaklı ek ve yapılar,
birçok yazıya konu olmuştur

1972 yılında, Hasan
Kaleşi, bu konuda monografik bir çalışma yapmış ve
1975 yılında da yukarıda ifade ettiğimiz gibi Norbert
Boretzky, “Arnavutçadaki Türkçe Etkisi” adlı
çalışmasının birinci cildini bu konuya ayırmıştır

Bu
çalışmalarda da görüldüğü gibi, Türkçe çokluk eki ile
sıfat ekleri (-li; -siz), kavram eki (-lik), meslek
eki (-çi), eşitlik eki (-çe), küçültme eki (-çik), bu
ekleri taşıyan birçok Türkçe sözün Arnavutçaya
girmesi, Arnavutçanın dil ve düşünce düyasında bir
gramer kategorisi oluşturmuş ve bu ekler, Arnavutça
kelimelere de getirilmiştir

10-24-2012	#14
Prof. Dr. Sinsi	Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi 15Türkçe-İtalyanca İlişkileri Oğuz Türkleri Anadolu'ya gelmeden çok önce, belki Oğuzların bir kısmının da katıldığı başka Türk kavimleri, Karadeniz'in kuzey sahillerinde ve Balkanlar'da idiler ve buralarda çeşitli devletler kurmuşlardı Periskop, Theofanis, Menandros gibi Bizans ve İbni Rüste, Gardizî gibi Arap tarihçileri, bu bölgede, Hun, Saragur, Ugor, Onogur, Avar, Bulgar, Peçenek, Hazar, vs gibi çeşitli Türk kavimlerinden bahsederler Bu kavimlerin dilleri ile o devirlerin Grekçe ve Lâtincesi arasında olup bitenler konusunda hiçbir çalışma yapılmamıştır Bu ilişkiler konusunda yapılan tek şey, Bizans kaynaklarındaki bu kavimlerle ilgili tarih verilerinin ve bunlara bağlı olarak geçen özel adların derli toplu bir yayınından ibarettir; bu kavimlerin dilleri ile Grekçe ve Lâtince arasındaki alıntılar söz konusu bile edilmemiştir 8 ve 9 yüzyıllarda, ortodoks Doğu Roma zayıflamış, Ön Asya’daki ticaret hayatı, başta Venedikliler olmak üzere, Cenovalılar, Sicilyalılar, Pizzalılar ve Floransalıların eline geçmişti Bu şehir devletleri ile ve bazen de papalığın kışkırtmaları üzerine bu şehir devletlerinin ordularına katılmalarla oluşmuş Haçlı orduları ve Haçlı donanmalarıyla Türkler arasındaki egemenlik ve çıkar kavgaları, dünya tarihinin önemli bir bölümünü oluşturmuş ve bugün de bu kavgalar, papalık-hahamlık ittifakı yüzünden günden güne daha acımasız bir hal alarak sürüp gitmektedir Sözü edilen şehir devletlerine katılan Kuzey İtalya’daki diğer şehir devletleri, 1849 yılında, bir yandan da İtalya’daki iktidarını bu devletlere de kaptırma endişesi içindeki papalığın şüpheli desteği ile Avusturya egemenliğine baş kaldırırlar ve nihayet bu 11 şehir devleti, 1861 yılında İtalya Birleşik Krallığını kurarlar Bu tarihlerden itibaren, aralarında bir yabancı dil gibi kullandıkları orta İtalyadaki Toscana bölgesinin dilini esas alan bugünkü İtalyanca doğar Türklerin savaşlar dışındaki ilişkileri, daha çok Venedikliler ve Cenovalılar ile olduğu için, Türkçenin de genellikle Venedik ve Cenova Lehçeleriyle ilişkisi olmuştur 151Türkçedeki İtalyanca Unsurlar Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesinde hazırlanmış ve henüz yayımlanmamış bir doktora tezine göre, Türkçedeki İtalyanca sözlerin sayısı 523’tür Bu sözlerden baldıran, baraka, borsa, çapa, kalçın, poğaça, tapa ve toka sözlerinin İtalyacadan Türkçeye geçmiş sözler olarak değerlendirilmeleri yanlıştır 1988 yılında, “İtalyanca ve Yunanca Kaynaklı Türkçe Denizcilik Terimler” adlı eser yayımlanır 152İtalyancadaki Türkçe Unsurlar Durdu Kundakçı’nın yukarıda belirttiğimiz ve henüz yayımlanmamış doktora tezine göre, İtalyancadaki Türkçe sözlerin sayısı 146’dır 16Türkçe-Arnavutça İlişkisi Türklerin Arnavutlarla ilişkisi, yukarıda değinilen diğer Balkan halkları gibi Türk boylarının Karadeniz’in kuzeyinden geçip Balkanlara ilerlemesi tarihi kadar eski olsa da yoğun ilişkiler Osmanlı döneminde olmuştur 161Türkçedeki Arnavutça Unsurlar Bu konuda yapılmış bir çalışma görmedik 162Arnavutçadaki Türkçe Unsurlar Arnavutçadaki Türkçe unsurlarla ilgili çalışmalar, Slav dillerindeki Türkçe unsurlar üzerine çalışmaların başladığı XIX yüzyılın ikinci yarısında başlar Bu konudaki ilk çalışma, yine Franz Miklosich tarafından yapılan çalışmadır Ardından Gustav Meyer Arnavutçanın etimoloji sözlüğünde Türkçe kelimeleri göstermiştir Eserinin girişinde, G Meyer şunları açıklamaktadır: “Benim bu sözlüğümde 5140 madde başı bulunmaktadır Bunlardan 1420 tanesi eski Romence mirası (Miklosisch’e göre bu sayı: 930), 540 tanesi İslavca (Miklosich’e göre bu sayı: 319), 1180 tanesi Türkçe, 840 tanesi Yunanca, 400 tanesi eski indogermen dillerindendir ve 730 tanesinin kaynağı belli değildir Gyula Németh, “Arnavutçadaki Türkçe İzleri” adlı doyurucu yazısını 1961 yılında yayımlar Dilaver Berberi, Arnavutçadaki Türkçe sözleri fonetik ve morfolojik açıdan değerlendirdiği doktora çalışmasını 1964'te tamamlar “Arnavutçanın karşılaştırmalar yapacak kadar bol metni bulunmadığı için bu konuda ancak eş zamanlı bir çalışma yapabildiğini” belirten D Berberi , bu çalışmasında Arnavutçadaki Türkçe sözleri ses ve biçim açısından incelemiştir Bu çalışmadan on yıl kadar sonra, Norbert Boretzky, Arnavutçadaki Türkçe etkisini iki cilt halinde yayımlar Birinci ciltte Arnavutçadaki Türkçe sözlerin ses değişmeleri ile Arnavutçada kullanılan Türkçe ek ve yapılar incelenir İkinci cilt sözlüktür Bu sözlükte, varyantlarıyla birlikte 4078 madde yer alır Ayrıca Arnavutçanın çeşitli ağızlarında kullanılan Türkçe sözler ise, yine varyantlarıyla birlikte, 585’tir 1998 yılında Vladimir E Orel tarafından yayımlanan “Arnavutça Etimolojik Sözlük”’te, yalnızca 53 söz Türkçe kaynaklı gösterilmiştir G Meyer, J Norbert, M Fasmer ve E Hamp’ın bu konuda çalıştıklarını ve eserler verdikleri belirten V E Orel, “düzinelerce sözün kendi eserinde yeni etimolojik açıklamalara kavuştuğunu” vurgulayarak, kendi sözlüğünün “Arnavutçanın prehistoryasına belirli bir bakış açısıyla bakmağa dayandığını” ifade etmektedir Yazılı belgeleri iki yüzyıldan eski olmayan bir dilin “proto”su peşinde koştuğunu, asıl amacının Proto-Arnavutçayı kurmak olduğunu bildiren ve elinde tek belge olmaksızın, Arnavutların mö 3 yüzyılda terkettikleri Karadeniz’in kuzeyinde, Dacialıların ülkesinde ve Karpatlar’da dolaşıp duran V E Orel, pek çok Türkçe sözü de İslav kaynaklı göstermekte, Arnavutçadaki birçok İtalyanca, Grekçe, Romence, Makedonca ve Sırp-Hırvatça sözü de sözlüğüne almadığını açıkça söylemektedir Sonuçta dış dünyada değil, yazarın zihninde oluşan ve kendisinin de dediği gibi “kurgusal” bir sözlük ortaya çıkmış ve yazarın pek sık kullandığı “Indo-European” sözü çerçevesinde amacına hizmet etmeğe başlamıştır “Kurgu”ları bir kıyıya bırakıp “olgu”lara ve gerçeklere tekrar dönersek, eski bir bölünmeyi temsil eden Ermeni, Arnavut ve Gürcü dillerini Hint-Avrupa dil grubuna dahil etmekte bugün büyük güçlükler yaşanmaktadır Bunun başlıca sebebi ise, Türkçenin bu dillere etkisinin, sadece sözlük temelinde kalmayıp, tıpkı güney İslavcası, Bulgarca, Makedonca, Romence ve Yunancada olduğu gibi, gramer ve söz dizimi düzlemine de sıçramış olmasıdır Nitekim Arnavutçadaki Türkçe kaynaklı ek ve yapılar, birçok yazıya konu olmuştur 1972 yılında, Hasan Kaleşi, bu konuda monografik bir çalışma yapmış ve 1975 yılında da yukarıda ifade ettiğimiz gibi Norbert Boretzky, “Arnavutçadaki Türkçe Etkisi” adlı çalışmasının birinci cildini bu konuya ayırmıştır Bu çalışmalarda da görüldüğü gibi, Türkçe çokluk eki ile sıfat ekleri (-li; -siz), kavram eki (-lik), meslek eki (-çi), eşitlik eki (-çe), küçültme eki (-çik), bu ekleri taşıyan birçok Türkçe sözün Arnavutçaya girmesi, Arnavutçanın dil ve düşünce düyasında bir gramer kategorisi oluşturmuş ve bu ekler, Arnavutça kelimelere de getirilmiştir