Geleneksel Türk Tiyatrosu...|Tiyatro Tarihi Ve Skeçler

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-24-2012

ORTAOYUNU

Ortaoyunu nasıl çıktı ?

Türklerin Karagöz kukla gibi cansız; meddah gibi tek anlatıcılı sözlü oyunlarının yanında canlı oyuncularla oynanan en belli başlı geleneksel tiyatrosu olan ortaoyunu üzerine pek çok inceleme yapıldığı halde bu tiyatro türü üzerine karanlık kalmış, çözülmemiş pek çok nokta buluruz

Ortaoyunu üzerine incelemeler yapanlar çağlar boyunca rastlanan canlı oyuncularla yapılan sözlü temsillerden çok, “ortaoyunu” terimine ilk rastladıkları tarihi temel alıyor, 19

yüzyılın ortalarına doğru getiriyorlar

Ortaoyunu diye bildiğimiz oyunun son biçimini alıp ‘’Ortaoyunu’’ diye adlandırılışını ele alabiliriz

Bu aşamanın başlangıcını kanıt göstermeden açıklayanlar olmuştur

Bunlardan birine göre; Kanuni Sultan Süleyman çağında (1520-1566) Süleymaniye’de bulunan deliler evindeki delileri oyalamak için yapılan oyunlardan çıkmıştır; fakat bunu gösteren bir kanıt yoktur

Başka bir varsayım da Ortaoyununun başlangıcını 3

Mustafa (1754-1774) çağına dayandırır

Her nekadar Ortaoyununun şu anki isimiyle anılması 19

Yy

ı bulmuş olsa da birçok kaynaktan, daha önceki tarihlerde saray içinde benzer kol oyunlarının gösterildiğini öğreniyoruz

Yine aynı kaynaklar, oyunlar sırasında Türk, Ermeni, Frenk, Yahudi gibi taklitlerden yararlanıldığını;Curcuna ile başladığını, Kolbaşı, Kavuklu, Pişekar gibi baş oyuncuları olduğunu, bunlar arasında güldürücü söylemler geçtiğini ,bu oyunlarda şakşak kullanıldığını bize anlatırlar

“ORTAOYUNU”NUN BÖLÜMLERİ

Oyunun iki önemli kişisi vardır: Pişekar ve Kavuklu

Oyun tümüyle bu iki kişinin etrafında gelişir

Ahmet Rasim’ in tanımına göre Pişekar, oyunu idare eden karakterdir

Pişekar, akıllı , işgüzar, rehber, iyiyi kötüyü ayırt edebilen,tecrübeli,yaşlı bir tiptir

Oyun, bu kişinin göstereceği tarza tabidir

Kavuklu ise oyunun komik unsurudur

Tüm entrika ve sürprizler Kavuklu’nun başı altından çıkar

Cehaleti,inatçılığı ve bunlara karşın güleryüzü ile Pişekar’ı oyun sonuna kadar uğraştırır

daha sonra oyuna uygun bir tekerleme yaratarak oyunu bitirir

Kavuklu’nun en büyük yeteneği tekerleme yaratmaktır

Oyunda dört bölüm vardır: Öndeyiş,söyleşme,fasıl, bitiriş…

a) ÖNDEYİŞ

Zurna, Pişekar havası çalar

Pişekar meydana gelir, iki eliyle dört tarafı selamladıktan sonra zurnacıyla Selamı ve oyunun içeriğini içeren bir konuşma yaptıktan sonra kavuklu havası eşliğinde Kavuklu gelir

Kavuklu oyuna girdiği zaman kavuklu ile Kavuklu arkası arasında yanlış anlaşılmalar üzerine dönen komik, kısa bir söyleşme olur

Bu söyleşme sırasında bir yandan da yürürler

Çoğu kez Kavuklu ve arkası söyleşme sırasında Pişekar’ı fark etmez, bira anda fark ettiklerinde ise korkudan yere ,birbirlerinin üstlerine düşerler

Bunlardan sonra oyunun ikinci bölümü,Pişekar ve Kavuklu arasındaki söyleşme gelir

b) SÖYLEŞME

Bu bölüm en ustalık isteyen bölümdür

Kavuklu ile Pişekar arasında geçen bir çene yarışıdır

Söyleşme bölümü iki bölümden oluşur: Önce söyleşen kişilerin birbiri ile tanıdık çıkması , birbirlerinin sözlerini yanlış anlaması gibi güldürücü söyleşme ki buna “Azbar” denir; Sonra da “Tekerleme” denilen söyleşme bölümü

Tekerlemelerde Kavuklu , Pişekar’a başından geçmiş gibi olmayacak bir olayı anlatır

Pişekar da bunu gerçekmiş gibi dinler

Sonunda da bunun düş olduğu anlaşılır

Belli başlı tekerlemeler: Bedesten, Beygir kuyruğu, Çeşmeye düşmek, Helva,Hırsız,Teyyare ile uçmak, Kahve kutusu, Kavun, Kayık, Dilenci vapuru,esrar,Nargile,Ördek,Pazar yeri,Zengin olmak …
“Teyyare ile uçmak” tekerlemesinde; Kavuklu’nun teyzesinin oğlu uçman olmuştur

Kavuklu da uçağın içine girer

Uçakta çişi gelir,uçak insin diye tabancaya sarılır, tabanca patlar, karşısındaki adam yere yıkılır,oysa kavuklu rüyasında altına etmiştir

“Hamam” tekerlemesinde ise Kavuklu hamama gider, içerde toplanan istim çıkacak yer bulamadığı için hamamı uçurur; bir süre sonra kubbe patlar;Kavuklu, Çekmece gölüne düşer

Oysa içmiş, sızmış ve çamaşır teknesine düşmüştür

c) FASIL

Tekerleme sona erip de bunun bir düş olduğu anlaşıldıktan sonra fasıl adı veilen asıl bölüme geçilir

Çoğu kez Kavuklu iş aramaktadır ve tekerleme sonunda Pişekar ona bir iş bulur

Kavuklu, “Pazarcı” oyununda sergi açar; “Fotoğrafçı” da fotoğrafçı olur; “Gözlemeci” de gözlemeci çırağı; “Büyücü” de büyücünün çömezi…Dükkan dekorunda gelişen olaylar dizisine paralel olarak ikinci bir olaylar dizisi de Zennelerin Pişekar aracılığı ile kiraladıkları evde evde ( yeni dünya ) gelişir

Böylece çeşitli taklitler kimi kez zennelerle işi olduğu için kimi kez de dükkanda işi olduğu için gelir

Fasıl bunlarla gelişir

d) BİTİŞ

Fasıldan sonra kısa bir bitiş bölümü gelir

Pişekar oyunu nasıl tanıtıp sunmuşsa,oyunu bitirmek de gene Pişekar’a düşer

Seyircilerden özür diler; Gelecek oyunun adını ve yerini duyurur

“ORTAOYUNU”NDA OYUN DÜZENİ

Ortaoyunu yuvarlak çepeçevre seyirciyle kuşatılmış bir alanda oynanır

Oyun yeri açıklıkta olduğu için buraya Merg-i temaşa (Temaşa çayırı) denir

bu, çoğu kez yumurtamsı biçimde bir alandır

Tabanı çayır,çimen olan bu alan yuvarlak yada dörtköşe de olabilir

meydanın uzunluğu 22m ye 15 m’dir

Seyirciyle oyun alanı ipler ve kazıklarla yapılmış parmaklıklarla ayrılır

Ortaoyunu sözlüğünde meydan veya oyun yerine palanga denir

Burası gösteri için kazıklarla çevrilerek ayrılmış alandır

Oyuncuların giyim kuşamlarını koydukları sandığa da pusat denir

Çoğunlukla oyun yerinin bitişiğindeki çadırda giyinilir

Oyun yerinde belli başlı iki parça dekor bulunur

bunlardan biri Yeni dünya, diğeri dükkandır

Yeni dünya ve dükkan, birbirine benzeyen 2-3-4 katlı kafes,paravandır

Aralarında boy bakımından fark olduğu gibi görevleri de değişiktir

Her oyunda Kavuklu’nun bir iş sahibi olması için bir ‘dükkan’ ; Zennelerin mahallede bir ev almaları için bir ev ,yeni dünya gereklidir

Dükkan, gözlemeci oyununda gözlemeci dükkanı, telgrafçı oyununda telgraf çekilen yer olur

Ortaoyununun en önemli araçlarından biri Pişekar’ın elinde tuttuğu iki dilimli şakşaktır

Bunun baş görevi, Pişekar’ın, oyunun başı olduğunu belirten bir işaret olarak kullanmasıdır,ayrıca bununla yardağına vurur

Pişekar, oyunun sahneye koyucusu,yöneticisi olduğu için şakşakın oyunu yönetmek,yürüyüşleri yöneltmek,oyunculara işlerini bildirmek gibi bir görevi vardır

Dekor kullanımına pek az yer verilmiştir;Ancak oyunun konusuyla ilgili eşyalar oyunda yer almıştır

Berber oyununda , bir berber aynası,berber koltuğu,bir berber leğeni kullanılmıştır

Aynı şekilde gözlemci oyununda gözlemci merdanesi, yazıcı oyununda yazı takımı gibi eşyalar kullanılmıştır

Ortaoyununun sahne düzeni bir yandan metinsiz,doğmaca,doğaçlama oynayışın bir yandan da yuvarlak sahne kurallarının gereklerine uygundur

Bu yönüyle oyunlar ‘açık biçim’ denilen, seyircinin tepkisine,oyun yeriyle seyirci arasındaki elektriğin yönelişine göre biçimlenebilen bir oyundur

Oyun yeri yuvarlak olduğu için oyuncular sıksık yer değiştirerek seyircilerin tümünün kendilerini görmesini sağlar

Ortaoyunu söze dayanmakla beraber, söz yanında tavır hareketlere de büyük ölçüde yer verilir

Ortaoyunu gösterimci tiyatroya en iyi örnektir

Herşeyden önce orta yerde oynanır; Seyirci oyun alanını çepeçevre kuşatmıştır

Oyuncu,seyirci,temsil aynı iklim içindedir, aynı havayı solur,aynı ısıyı duyar

Pişekar, oyunun başında ve sonunda seyirciye doğrudan seslenir, oyunu tanıtır,kusurları için özür diler,gelecek oyunun zamanını ve yerini duyurur

Temsil, yalanlarla ışıkla yalanı örtmeye çalışmaz

Oyunun bir kurmaca olduğu oyun sırasında oynayanlarca yadsınmaz

İki kişi oyun sırasında söyleşirken,üçüncü bir kişi onlar duymadan seyirciyle konuşup takılmalarda bulunur

Gerçekten yapılabilecek hareketler bile gerçeğe uymadan yapılır: Birine para verilecekken gerçek para kullanılabilecek yerde yalnızca para sayma hareketiyle yetinilir

Kapı açılıp kapanırken kapı sesiyle ilgisi olmayan bir çıngır mıngır sesi çıkartılır

Oyun kurallarının bilebile çiğnenmesi aynı zamanda bir güldürme öğesidir de

Şimdi buna bir örnek verelim:

KAVUKLU - (zenneler için) Deli midirler diye sordum

PİŞEKAR - Ne demek neden deli olsunlar?

KAVUKLU - Bunlara bezsiz paravanı ev diye sen mi kiraladın?

PİŞEKAR -Elbette sen gözünün çapağını sil de öyle bak

Devekuşu gibi canım eve paravan diyorsun

KAVUKLU - Ulan dürbünle baksam zırva tevil götürmez!

OYUN YERLERİ VE OYUNCULAR

Ortaoyuncular, İstanbul’da kapalı yerlerde,hanlarda ve İstanbul’un gezinti yerlerinde temsiller verirlerdi

Ayrıca İstanbul dışındaki kentlerde ve Adalar’da da oynarlardı

Ortaoyunu sanatçılarına gelince, aralarında çırak-usta ilişkisi gözetilmekteydi

Ustalar öğrencilerini denetlerlerdi

Oyunda utanmasız sözler söylemek yasaktı

Ortaoyunu sanatçılarının hepsinin oyunculuk dışında başka işleri de vardı

Daha çok yaz mevsiminde açık havada oynarlar, bunun dışında başka işlerle uğraşırlardı

10-24-2012	#6
Prof. Dr. Sinsi	Geleneksel Türk Tiyatrosu...\|Tiyatro Tarihi Ve Skeçler ORTAOYUNU Ortaoyunu nasıl çıktı ? Türklerin Karagöz kukla gibi cansız; meddah gibi tek anlatıcılı sözlü oyunlarının yanında canlı oyuncularla oynanan en belli başlı geleneksel tiyatrosu olan ortaoyunu üzerine pek çok inceleme yapıldığı halde bu tiyatro türü üzerine karanlık kalmış, çözülmemiş pek çok nokta buluruz Ortaoyunu üzerine incelemeler yapanlar çağlar boyunca rastlanan canlı oyuncularla yapılan sözlü temsillerden çok, “ortaoyunu” terimine ilk rastladıkları tarihi temel alıyor, 19 yüzyılın ortalarına doğru getiriyorlar Ortaoyunu diye bildiğimiz oyunun son biçimini alıp ‘’Ortaoyunu’’ diye adlandırılışını ele alabilirizBu aşamanın başlangıcını kanıt göstermeden açıklayanlar olmuşturBunlardan birine göre; Kanuni Sultan Süleyman çağında (1520-1566) Süleymaniye’de bulunan deliler evindeki delileri oyalamak için yapılan oyunlardan çıkmıştır; fakat bunu gösteren bir kanıt yokturBaşka bir varsayım da Ortaoyununun başlangıcını 3Mustafa (1754-1774) çağına dayandırır Her nekadar Ortaoyununun şu anki isimiyle anılması 19Yyı bulmuş olsa da birçok kaynaktan, daha önceki tarihlerde saray içinde benzer kol oyunlarının gösterildiğini öğreniyoruzYine aynı kaynaklar, oyunlar sırasında Türk, Ermeni, Frenk, Yahudi gibi taklitlerden yararlanıldığını;Curcuna ile başladığını, Kolbaşı, Kavuklu, Pişekar gibi baş oyuncuları olduğunu, bunlar arasında güldürücü söylemler geçtiğini ,bu oyunlarda şakşak kullanıldığını bize anlatırlar “ORTAOYUNU”NUN BÖLÜMLERİ Oyunun iki önemli kişisi vardır: Pişekar ve Kavuklu Oyun tümüyle bu iki kişinin etrafında gelişirAhmet Rasim’ in tanımına göre Pişekar, oyunu idare eden karakterdir Pişekar, akıllı , işgüzar, rehber, iyiyi kötüyü ayırt edebilen,tecrübeli,yaşlı bir tiptirOyun, bu kişinin göstereceği tarza tabidirKavuklu ise oyunun komik unsurudurTüm entrika ve sürprizler Kavuklu’nun başı altından çıkarCehaleti,inatçılığı ve bunlara karşın güleryüzü ile Pişekar’ı oyun sonuna kadar uğraştırırdaha sonra oyuna uygun bir tekerleme yaratarak oyunu bitirirKavuklu’nun en büyük yeteneği tekerleme yaratmaktırOyunda dört bölüm vardır: Öndeyiş,söyleşme,fasıl, bitiriş… a) ÖNDEYİŞ Zurna, Pişekar havası çalarPişekar meydana gelir, iki eliyle dört tarafı selamladıktan sonra zurnacıyla Selamı ve oyunun içeriğini içeren bir konuşma yaptıktan sonra kavuklu havası eşliğinde Kavuklu gelirKavuklu oyuna girdiği zaman kavuklu ile Kavuklu arkası arasında yanlış anlaşılmalar üzerine dönen komik, kısa bir söyleşme olurBu söyleşme sırasında bir yandan da yürürlerÇoğu kez Kavuklu ve arkası söyleşme sırasında Pişekar’ı fark etmez, bira anda fark ettiklerinde ise korkudan yere ,birbirlerinin üstlerine düşerlerBunlardan sonra oyunun ikinci bölümü,Pişekar ve Kavuklu arasındaki söyleşme gelir b) SÖYLEŞME Bu bölüm en ustalık isteyen bölümdürKavuklu ile Pişekar arasında geçen bir çene yarışıdırSöyleşme bölümü iki bölümden oluşur: Önce söyleşen kişilerin birbiri ile tanıdık çıkması , birbirlerinin sözlerini yanlış anlaması gibi güldürücü söyleşme ki buna “Azbar” denir; Sonra da “Tekerleme” denilen söyleşme bölümü Tekerlemelerde Kavuklu , Pişekar’a başından geçmiş gibi olmayacak bir olayı anlatırPişekar da bunu gerçekmiş gibi dinlerSonunda da bunun düş olduğu anlaşılırBelli başlı tekerlemeler: Bedesten, Beygir kuyruğu, Çeşmeye düşmek, Helva,Hırsız,Teyyare ile uçmak, Kahve kutusu, Kavun, Kayık, Dilenci vapuru,esrar,Nargile,Ördek,Pazar yeri,Zengin olmak … “Teyyare ile uçmak” tekerlemesinde; Kavuklu’nun teyzesinin oğlu uçman olmuşturKavuklu da uçağın içine girer Uçakta çişi gelir,uçak insin diye tabancaya sarılır, tabanca patlar, karşısındaki adam yere yıkılır,oysa kavuklu rüyasında altına etmiştir “Hamam” tekerlemesinde ise Kavuklu hamama gider, içerde toplanan istim çıkacak yer bulamadığı için hamamı uçurur; bir süre sonra kubbe patlar;Kavuklu, Çekmece gölüne düşerOysa içmiş, sızmış ve çamaşır teknesine düşmüştür c) FASIL Tekerleme sona erip de bunun bir düş olduğu anlaşıldıktan sonra fasıl adı veilen asıl bölüme geçilirÇoğu kez Kavuklu iş aramaktadır ve tekerleme sonunda Pişekar ona bir iş bulurKavuklu, “Pazarcı” oyununda sergi açar; “Fotoğrafçı” da fotoğrafçı olur; “Gözlemeci” de gözlemeci çırağı; “Büyücü” de büyücünün çömezi…Dükkan dekorunda gelişen olaylar dizisine paralel olarak ikinci bir olaylar dizisi de Zennelerin Pişekar aracılığı ile kiraladıkları evde evde ( yeni dünya ) gelişirBöylece çeşitli taklitler kimi kez zennelerle işi olduğu için kimi kez de dükkanda işi olduğu için gelirFasıl bunlarla gelişir d) BİTİŞ Fasıldan sonra kısa bir bitiş bölümü gelirPişekar oyunu nasıl tanıtıp sunmuşsa,oyunu bitirmek de gene Pişekar’a düşer Seyircilerden özür diler; Gelecek oyunun adını ve yerini duyurur “ORTAOYUNU”NDA OYUN DÜZENİ Ortaoyunu yuvarlak çepeçevre seyirciyle kuşatılmış bir alanda oynanırOyun yeri açıklıkta olduğu için buraya Merg-i temaşa (Temaşa çayırı) denirbu, çoğu kez yumurtamsı biçimde bir alandırTabanı çayır,çimen olan bu alan yuvarlak yada dörtköşe de olabilirmeydanın uzunluğu 22m ye 15 m’dirSeyirciyle oyun alanı ipler ve kazıklarla yapılmış parmaklıklarla ayrılır Ortaoyunu sözlüğünde meydan veya oyun yerine palanga denirBurası gösteri için kazıklarla çevrilerek ayrılmış alandırOyuncuların giyim kuşamlarını koydukları sandığa da pusat denirÇoğunlukla oyun yerinin bitişiğindeki çadırda giyinilir Oyun yerinde belli başlı iki parça dekor bulunurbunlardan biri Yeni dünya, diğeri dükkandırYeni dünya ve dükkan, birbirine benzeyen 2-3-4 katlı kafes,paravandırAralarında boy bakımından fark olduğu gibi görevleri de değişiktirHer oyunda Kavuklu’nun bir iş sahibi olması için bir ‘dükkan’ ; Zennelerin mahallede bir ev almaları için bir ev ,yeni dünya gereklidirDükkan, gözlemeci oyununda gözlemeci dükkanı, telgrafçı oyununda telgraf çekilen yer olur Ortaoyununun en önemli araçlarından biri Pişekar’ın elinde tuttuğu iki dilimli şakşaktırBunun baş görevi, Pişekar’ın, oyunun başı olduğunu belirten bir işaret olarak kullanmasıdır,ayrıca bununla yardağına vururPişekar, oyunun sahneye koyucusu,yöneticisi olduğu için şakşakın oyunu yönetmek,yürüyüşleri yöneltmek,oyunculara işlerini bildirmek gibi bir görevi vardır Dekor kullanımına pek az yer verilmiştir;Ancak oyunun konusuyla ilgili eşyalar oyunda yer almıştır Berber oyununda , bir berber aynası,berber koltuğu,bir berber leğeni kullanılmıştırAynı şekilde gözlemci oyununda gözlemci merdanesi, yazıcı oyununda yazı takımı gibi eşyalar kullanılmıştırOrtaoyununun sahne düzeni bir yandan metinsiz,doğmaca,doğaçlama oynayışın bir yandan da yuvarlak sahne kurallarının gereklerine uygundurBu yönüyle oyunlar ‘açık biçim’ denilen, seyircinin tepkisine,oyun yeriyle seyirci arasındaki elektriğin yönelişine göre biçimlenebilen bir oyundurOyun yeri yuvarlak olduğu için oyuncular sıksık yer değiştirerek seyircilerin tümünün kendilerini görmesini sağlar Ortaoyunu söze dayanmakla beraber, söz yanında tavır hareketlere de büyük ölçüde yer verilirOrtaoyunu gösterimci tiyatroya en iyi örnektirHerşeyden önce orta yerde oynanır; Seyirci oyun alanını çepeçevre kuşatmıştırOyuncu,seyirci,temsil aynı iklim içindedir, aynı havayı solur,aynı ısıyı duyarPişekar, oyunun başında ve sonunda seyirciye doğrudan seslenir, oyunu tanıtır,kusurları için özür diler,gelecek oyunun zamanını ve yerini duyurur Temsil, yalanlarla ışıkla yalanı örtmeye çalışmazOyunun bir kurmaca olduğu oyun sırasında oynayanlarca yadsınmazİki kişi oyun sırasında söyleşirken,üçüncü bir kişi onlar duymadan seyirciyle konuşup takılmalarda bulunurGerçekten yapılabilecek hareketler bile gerçeğe uymadan yapılır: Birine para verilecekken gerçek para kullanılabilecek yerde yalnızca para sayma hareketiyle yetinilirKapı açılıp kapanırken kapı sesiyle ilgisi olmayan bir çıngır mıngır sesi çıkartılır Oyun kurallarının bilebile çiğnenmesi aynı zamanda bir güldürme öğesidir de Şimdi buna bir örnek verelim: KAVUKLU - (zenneler için) Deli midirler diye sordum PİŞEKAR - Ne demek neden deli olsunlar? KAVUKLU - Bunlara bezsiz paravanı ev diye sen mi kiraladın? PİŞEKAR -Elbette sen gözünün çapağını sil de öyle bak Devekuşu gibi canım eve paravan diyorsun KAVUKLU - Ulan dürbünle baksam zırva tevil götürmez! OYUN YERLERİ VE OYUNCULAR Ortaoyuncular, İstanbul’da kapalı yerlerde,hanlarda ve İstanbul’un gezinti yerlerinde temsiller verirlerdiAyrıca İstanbul dışındaki kentlerde ve Adalar’da da oynarlardı Ortaoyunu sanatçılarına gelince, aralarında çırak-usta ilişkisi gözetilmekteydi Ustalar öğrencilerini denetlerlerdiOyunda utanmasız sözler söylemek yasaktıOrtaoyunu sanatçılarının hepsinin oyunculuk dışında başka işleri de vardıDaha çok yaz mevsiminde açık havada oynarlar, bunun dışında başka işlerle uğraşırlardı