Veliaht Abdülmecit Efendinin Ankara’Ya Davet Edilmesi

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-24-2012

Veliaht Abdülmecit Efendinin Ankara’ya Davet Edilmesi

Bazı yazarlar son elli yıldır Türk Kurtuluş Savaşı gelişmeleri içinde Osmanlı Padişahı’nın ve hanedanının da olumlu katkılarının olduğunu belirterek modern Türkiye’nin kuruluşunu Osmanlı tarihinin bir devamı gibi göstermek istemişlerdir

Bunlara son dönem Osmanlı Sarayı’nda hizmet görmüş ve hanedana yakın kişilerin anıları da eklenince Kemalist hareketin Ulusal Kurtuluş Savaşı mücadelesi sorgulanmaya başlamıştır

Bu sorgulama bir süre sonra Mütareke dönemi ve sonrası iktidarda bulunan Osmanlı Padişahı ile soyuna iade-i itibar edilerek onların da Kemalistler kadar “vatansever” oldukları aaaleri ortaya atılmaya Mustafa Kemal Atatürk’ün devrimci değil evrimci bir kişilikte olduğu ve O’na son dönem ıslahatçı paşalarına benzer bir konum verilmeye kadar varmıştır

Bu söylem içinde Mustafa Kemal Atatürk’ün Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın olağanüstü koşullarında Veliaht Abdülmecit ile ilişkisi ve Veliaht’ın gerçek bir “vatansever” olduğu yönündeki aaalerin önemli bir konumu vardır

Bu konu doğrudan doğruya Kemal Atatürk’ün liderlik şahsiyeti ve Kurtuluş Savaşı stratejisiyle ilgilidir

Atatürk gerek Mütareke devrinde İstanbul’daki çalışmalarında gerekse Anadolu’ya geçtikten sonra Ulusal Kurtuluş Savaşı’nda “geniş cephe” taktiğiyle hareket etmiştir

Yani bütün çevrelerle görüşerek kurtuluş olanaklarını araştırıp tanımış sonra da bunları kurtuluş yolunda kullanmaya çalışmıştır

Prof

Taner Timur’un isabetli şekilde belirttiği üzere İttihatçılar’dan İtilâfçılar’a kadar geniş bir çevreyle görüşmesi Atatürk’ün kimlerle hangi koşullarda işbirliği yapılabileceğini saptamak amacına yöneliktir

Atatürk’ün Mütareke İstanbulu’ndaki bu yöndeki faaliyetlerini anlatırken “temas ettiklerim arasında eski İttihatçılar’dan yahut İtilâfçılar’dan düşman kuvvetleri ile beraber çalışanlarından birçok kimseler vardı

Her biri ile bir başka türlü görüşüyordum…” sözü buna önemli bir kanıttır

Kemalist Hareket Açısından Abdülmecit Efendinin İşlevleri

Birinci Dünya Savaşı sonunda monarşik düzenlerin yerine demokratik yönetimler kurulmaya başlamıştır

Örneğin barış sürecinde Avusturya-Macaristan İmparatoru Karl’ın tahttan feragat etmesi ve ardından Avusturya ve Macaristan cumhuriyetlerinin kurulması buna örnektir

Alman Kayzeri II

Wilhelm de Birinci Dünya Savaşı’nın sonundaki mütareke görüşmeleri sırasında Veliaht’la birlikte tahtından feragat etmiş (9 Kasım) ve Hollanda’ya sığınmıştır (10 Kasım 1918)

Bu önemli gelişme Alman Hükûmeti’nin 5 Ekim’de Amerikan Hükûmeti’ne mütareke talebinde bulunması mütareke ve barış için şartlar arasında Alman İmparatoru’nun tahtından feragat etmesini istemesi ile başlamış ve Almanya’da monarşinin ortadan kalkmasını beraberinde getirmiştir

Daha önemlisi bu bir aylık zaman zarfında başlıca Alman siyasal partilerinin Alman İmparatoru’nu siyasal hayatın dışına atmak istemeleridir

Osmanlı siyasal partileri ise Padişah ve Saray dışında bir seçenek göremiyorlar Padişah ve Saray da çoğu zaman yabancı güçlere dayanmak zorunda kalıyordu

Daha ilginci Osmanlı Padişahı’nın ve hanedanlık mensuplarının işgalci güçlerle işbirliği yapmasıdır

M

Kemal Atatürk İstanbul’da bulunduğu altı aylık zaman zarfında altı defa Padişah Vahdettin’le görüşmüş fakat vatanın kurtuluşuna ilişkin bir izlenim edinmemişti

Üstelik Padişah’ın İngiliz yanlısı bir eğilim içinde olduğunu anlamıştı

Atatürk Anadolu’ya geçtikten sonraki dönemde Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı yürütürken geniş cephe stratejisi çerçevesinde Osmanlı hanedanı ve İslâm uleması ile yakın temaslar kurmuştur

Bu temaslar gerek Abdülmecit Efendi-Mustafa Kemal ilişkisinde gerek Ömer Faruk’un Anadolu hareketine sempatik yaklaşımında gerekse Şeyh Sünusî’nin bu hareketin âdeta imamlığını üstlenmesi4 işlerinde olduğu gibi kimi zaman işbirliği boyutunu kazanmıştır

Bu hanedan mensuplarının ülke ve ulus işlerine Padişah Vahdettin’den farklı bir bakış içinde oldukları görülmektedir

Abdülmecit Efendi’nin 16 Temmuz 1919 tarihli lâyihası buna güzel bir örnektir

Abdülmecit Efendinin bu lâyihası esas olarak Damat Ferit ve hükûmetinin Anadolu’daki Kuvva-yı Milliye hareketi karşısında yapıcı bir icraatta bulunamadığı ve devam etmekte olan Paris Barış Konferansı karşısında alınması gerekli genel önlemlere ilişkindir

Bu lâyihanın geniş bir özeti şöyledir5: Abdülmecit Efendi Kuvva-yı Milliye hareketini “Celâliler devrini andıran şekavet”e benzetir ve bunun karşısında Damat Ferit’in aciz durumda kaldığını belirtir (Bu yargı Abdülmecit’in ne kadar ulusçu ne kadar hanedancı olduğunu belirtir bir söylemdir)

Damat Ferit’in Barış Konferansı karşısındaki tutumunu özellikle konferansa sunduğu muhtırayı devlet ve millet açısından zararlı bulan Abdülmecit lâyihasının sonunda alınması gereken önlemleri yedi madde halinde sıralamıştır

Birinci maddede siyasî partiler ve düşünceler karşısında Hilâfet ve Saltanat makamının tarafsız kalması istenmektedir (Bununla dolaylı olarak Vahdettin’in Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile ilişkisine dokunuluyor)

Beşinci maddede bütün ülkede bir genel af ilân edilmesi ve altıncıda “Anadolu’da teşekkül eden cemiyetlerin aaaalibatını tetkik edip” duruma göre genel menfaate elverişli ve yararlı olanların kabul ve icrası teklif ediliyordu

Yedinci maddede ise “millet-i islâmiyeyi bir kitle-i vahide haline getirmek ve bütün cihana yek emel yek menfaat” bir millet olarak görünmek

Son olarak da “Bu nukat-ı mühimmenin (önemli noktaların) icrasında edilecek tekâsül (ilgisizlik) hafazanallah (Allah korusun) felâket-i âzimeye (büyük felakete) sebep olacağını zatı hümayunlarından hafi (gizli) tutmak bir ihanet olacağından bihasbel vazife (vazife gereği) arzına cür’etyab oluyorum (cesaret ediyorum)

Olbapta” demiştir

Bu haliyle bu lâyiha Osmanlı geleneksel Saray siyaseti çerçevesinde nazik bir eleştiriden ibarettir

Ulus ve vatan yararına bir metin değildir; çünkü Saray içinde ve gizli kalması istenmiştir

Bunu kamuoyuna yansıtanlar Saray’da ve Babıâli’de bir çatlak açmak isteyen çevreler yani Kemalistlerdir

İngiliz istihbarat servisi raporlarında Veliaht Abdülmecit’in Mütareke’den itibaren hayli göz önünde olduğu milliyetçi (Kemalist) hareketten büyük ölçüde etkilendiği ve onların fikirlerine büyük sempati duyduğu belirtiliyordu

İstanbul’daki M

M

Gurubu elemanları da buna benzer bilgiler vermişlerdir

Örnekse Hüsamettin Ertürk Veliaht Abdülmecit’in Anadolu’ya geçmek isteğini ilk defa İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinin ertesinde gösterdiğini ve hatta İstanbul’daki Kemalistler ile temas bile kurduğunu belirtir

Veliaht’ın bu tepkisi esas olarak İzmir’in işgali karşısında Damat Ferit Hükûmeti’nin kayıtsız kalmasına ve Osmanlı ile Müttefik güçler arasında imzalanacak barış anlaşmasının Türkler’i “köle seviyesine indireceğine” inanmış olmasından kaynaklanıyordu8

İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe 17 Haziran 1919 tarihli bir telyazısında Padişah’ın milliyetçilerin kendi tahtını tehdit eden entrikalarından büyük endişe duyduğunu belirterek İstanbul’da bulunan ulusal savaş yanlılarının Veliaht’ı önderleri olmaya ikna ettiklerini önemle kaydediyordu9

Bu nedenlerle İstanbul’da bulunan İngiliz işgal güçleri Veliaht’ın esas fikrini bizzat incelemek için harekete geçmişler ve birkaç defa Veliaht’la görüşmüşlerdir

İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Webb bunun için Londra’ya sunmak üzere hazırladığı 9 Ağustos 1919 tarihli raporda Veliaht Abdülmecit’in “güvenilmez” bir karaktere sahip olabileceğini belirtiyordu

Aynı dönemde kaleme alınan bir Fransız raporunda ise Veliaht’ın “kararsız” bir kişilik yapısında olduğu söyleniyordu

Veliaht Abdülmecit’i yakından tanıdığını söyleyen Celâl Nuri (İleri) ise tutarlı ve dürüst bir insan olmadığını anlatıyordu

İstanbul’da bulunan İngiliz yetkilileri Veliaht’la yaptıkları doğrudan görüşmeler sonucunda onun Osmanlı’nın geleneksel İngiliz politikası yanlısı olduğuna kanaat getirmişlerdi

Gerçekten de bu konuda Veliaht Abdülmecit’le bir görüşme yapan baştercüman Andew Ryan Veliaht’ın kendisini İngiliz yanlısı olarak göstermek ve bunu kanıtlamak için odalardan birinde asılı halde duran Lord Palmerston’un resmini gösterdiğini kaydeder

Gerçekte Abdülmecit Efendi bütün Osmanlı hanedanlık mensupları gibi kendi soyunun geleceğini düşünüyordu

Bu koşullar içinde herhangi şekilde yurtsever bir yaklaşım içinde değildi

Bununla birlikte Veliaht Abdülmecit Efendinin düşünce ve yaşam biçimi açısından Fransız etkisi altında bulunuyordu

Şehzadeliğinden itibaren dünya politikasından ve fikir hareketlerinden haberdar olmak için Fransız postanesinde bir “poste resrestante” kiralayarak “Revue de Deux Mondes” “Illustration” “Temps” gibi Fransız gazetelerini düzenli olarak izlemeye başlamıştı

Mütareke yıllarında ise halk arasında etkide bulunmak amacıyla Cuma namazlarını zaman zaman halk arasında kılmaya özen göstermiştir

Ve gençlere yakın durarak onların desteğini almaya çalışmıştır

23 Ocak 1920’de o zaman Zeynep Hanım konağında bulunan Darülfünun Konferans Salonunda düzenlenen Pierre Loti’yi anma törenine Süleyman Nazif’le birlikte katılmış ve burada Süleyman Nazif’in Türkler’i övücü konuşmasını orada ispatı vücut ederek sükûnetle dinlemiş ve bu hareketiyle bile dikkatleri üzerine çekmiştir

10-24-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Veliaht Abdülmecit Efendinin Ankara’Ya Davet Edilmesi Veliaht Abdülmecit Efendinin Ankara’ya Davet Edilmesi Bazı yazarlar son elli yıldır Türk Kurtuluş Savaşı gelişmeleri içinde Osmanlı Padişahı’nın ve hanedanının da olumlu katkılarının olduğunu belirterek modern Türkiye’nin kuruluşunu Osmanlı tarihinin bir devamı gibi göstermek istemişlerdir Bunlara son dönem Osmanlı Sarayı’nda hizmet görmüş ve hanedana yakın kişilerin anıları da eklenince Kemalist hareketin Ulusal Kurtuluş Savaşı mücadelesi sorgulanmaya başlamıştır Bu sorgulama bir süre sonra Mütareke dönemi ve sonrası iktidarda bulunan Osmanlı Padişahı ile soyuna iade-i itibar edilerek onların da Kemalistler kadar “vatansever” oldukları aaaleri ortaya atılmaya Mustafa Kemal Atatürk’ün devrimci değil evrimci bir kişilikte olduğu ve O’na son dönem ıslahatçı paşalarına benzer bir konum verilmeye kadar varmıştır Bu söylem içinde Mustafa Kemal Atatürk’ün Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın olağanüstü koşullarında Veliaht Abdülmecit ile ilişkisi ve Veliaht’ın gerçek bir “vatansever” olduğu yönündeki aaalerin önemli bir konumu vardır Bu konu doğrudan doğruya Kemal Atatürk’ün liderlik şahsiyeti ve Kurtuluş Savaşı stratejisiyle ilgilidir Atatürk gerek Mütareke devrinde İstanbul’daki çalışmalarında gerekse Anadolu’ya geçtikten sonra Ulusal Kurtuluş Savaşı’nda “geniş cephe” taktiğiyle hareket etmiştir Yani bütün çevrelerle görüşerek kurtuluş olanaklarını araştırıp tanımış sonra da bunları kurtuluş yolunda kullanmaya çalışmıştır Prof Taner Timur’un isabetli şekilde belirttiği üzere İttihatçılar’dan İtilâfçılar’a kadar geniş bir çevreyle görüşmesi Atatürk’ün kimlerle hangi koşullarda işbirliği yapılabileceğini saptamak amacına yöneliktir Atatürk’ün Mütareke İstanbulu’ndaki bu yöndeki faaliyetlerini anlatırken “temas ettiklerim arasında eski İttihatçılar’dan yahut İtilâfçılar’dan düşman kuvvetleri ile beraber çalışanlarından birçok kimseler vardı Her biri ile bir başka türlü görüşüyordum…” sözü buna önemli bir kanıttır Kemalist Hareket Açısından Abdülmecit Efendinin İşlevleri Birinci Dünya Savaşı sonunda monarşik düzenlerin yerine demokratik yönetimler kurulmaya başlamıştır Örneğin barış sürecinde Avusturya-Macaristan İmparatoru Karl’ın tahttan feragat etmesi ve ardından Avusturya ve Macaristan cumhuriyetlerinin kurulması buna örnektir Alman Kayzeri II Wilhelm de Birinci Dünya Savaşı’nın sonundaki mütareke görüşmeleri sırasında Veliaht’la birlikte tahtından feragat etmiş (9 Kasım) ve Hollanda’ya sığınmıştır (10 Kasım 1918) Bu önemli gelişme Alman Hükûmeti’nin 5 Ekim’de Amerikan Hükûmeti’ne mütareke talebinde bulunması mütareke ve barış için şartlar arasında Alman İmparatoru’nun tahtından feragat etmesini istemesi ile başlamış ve Almanya’da monarşinin ortadan kalkmasını beraberinde getirmiştir Daha önemlisi bu bir aylık zaman zarfında başlıca Alman siyasal partilerinin Alman İmparatoru’nu siyasal hayatın dışına atmak istemeleridir Osmanlı siyasal partileri ise Padişah ve Saray dışında bir seçenek göremiyorlar Padişah ve Saray da çoğu zaman yabancı güçlere dayanmak zorunda kalıyordu Daha ilginci Osmanlı Padişahı’nın ve hanedanlık mensuplarının işgalci güçlerle işbirliği yapmasıdır M Kemal Atatürk İstanbul’da bulunduğu altı aylık zaman zarfında altı defa Padişah Vahdettin’le görüşmüş fakat vatanın kurtuluşuna ilişkin bir izlenim edinmemişti Üstelik Padişah’ın İngiliz yanlısı bir eğilim içinde olduğunu anlamıştı Atatürk Anadolu’ya geçtikten sonraki dönemde Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı yürütürken geniş cephe stratejisi çerçevesinde Osmanlı hanedanı ve İslâm uleması ile yakın temaslar kurmuştur Bu temaslar gerek Abdülmecit Efendi-Mustafa Kemal ilişkisinde gerek Ömer Faruk’un Anadolu hareketine sempatik yaklaşımında gerekse Şeyh Sünusî’nin bu hareketin âdeta imamlığını üstlenmesi4 işlerinde olduğu gibi kimi zaman işbirliği boyutunu kazanmıştır Bu hanedan mensuplarının ülke ve ulus işlerine Padişah Vahdettin’den farklı bir bakış içinde oldukları görülmektedir Abdülmecit Efendi’nin 16 Temmuz 1919 tarihli lâyihası buna güzel bir örnektir Abdülmecit Efendinin bu lâyihası esas olarak Damat Ferit ve hükûmetinin Anadolu’daki Kuvva-yı Milliye hareketi karşısında yapıcı bir icraatta bulunamadığı ve devam etmekte olan Paris Barış Konferansı karşısında alınması gerekli genel önlemlere ilişkindir Bu lâyihanın geniş bir özeti şöyledir5: Abdülmecit Efendi Kuvva-yı Milliye hareketini “Celâliler devrini andıran şekavet”e benzetir ve bunun karşısında Damat Ferit’in aciz durumda kaldığını belirtir (Bu yargı Abdülmecit’in ne kadar ulusçu ne kadar hanedancı olduğunu belirtir bir söylemdir) Damat Ferit’in Barış Konferansı karşısındaki tutumunu özellikle konferansa sunduğu muhtırayı devlet ve millet açısından zararlı bulan Abdülmecit lâyihasının sonunda alınması gereken önlemleri yedi madde halinde sıralamıştır Birinci maddede siyasî partiler ve düşünceler karşısında Hilâfet ve Saltanat makamının tarafsız kalması istenmektedir (Bununla dolaylı olarak Vahdettin’in Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile ilişkisine dokunuluyor) Beşinci maddede bütün ülkede bir genel af ilân edilmesi ve altıncıda “Anadolu’da teşekkül eden cemiyetlerin aaaalibatını tetkik edip” duruma göre genel menfaate elverişli ve yararlı olanların kabul ve icrası teklif ediliyordu Yedinci maddede ise “millet-i islâmiyeyi bir kitle-i vahide haline getirmek ve bütün cihana yek emel yek menfaat” bir millet olarak görünmek Son olarak da “Bu nukat-ı mühimmenin (önemli noktaların) icrasında edilecek tekâsül (ilgisizlik) hafazanallah (Allah korusun) felâket-i âzimeye (büyük felakete) sebep olacağını zatı hümayunlarından hafi (gizli) tutmak bir ihanet olacağından bihasbel vazife (vazife gereği) arzına cür’etyab oluyorum (cesaret ediyorum) Olbapta” demiştir Bu haliyle bu lâyiha Osmanlı geleneksel Saray siyaseti çerçevesinde nazik bir eleştiriden ibarettir Ulus ve vatan yararına bir metin değildir; çünkü Saray içinde ve gizli kalması istenmiştir Bunu kamuoyuna yansıtanlar Saray’da ve Babıâli’de bir çatlak açmak isteyen çevreler yani Kemalistlerdir İngiliz istihbarat servisi raporlarında Veliaht Abdülmecit’in Mütareke’den itibaren hayli göz önünde olduğu milliyetçi (Kemalist) hareketten büyük ölçüde etkilendiği ve onların fikirlerine büyük sempati duyduğu belirtiliyordu İstanbul’daki MM Gurubu elemanları da buna benzer bilgiler vermişlerdir Örnekse Hüsamettin Ertürk Veliaht Abdülmecit’in Anadolu’ya geçmek isteğini ilk defa İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinin ertesinde gösterdiğini ve hatta İstanbul’daki Kemalistler ile temas bile kurduğunu belirtir Veliaht’ın bu tepkisi esas olarak İzmir’in işgali karşısında Damat Ferit Hükûmeti’nin kayıtsız kalmasına ve Osmanlı ile Müttefik güçler arasında imzalanacak barış anlaşmasının Türkler’i “köle seviyesine indireceğine” inanmış olmasından kaynaklanıyordu8 İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe 17 Haziran 1919 tarihli bir telyazısında Padişah’ın milliyetçilerin kendi tahtını tehdit eden entrikalarından büyük endişe duyduğunu belirterek İstanbul’da bulunan ulusal savaş yanlılarının Veliaht’ı önderleri olmaya ikna ettiklerini önemle kaydediyordu9 Bu nedenlerle İstanbul’da bulunan İngiliz işgal güçleri Veliaht’ın esas fikrini bizzat incelemek için harekete geçmişler ve birkaç defa Veliaht’la görüşmüşlerdir İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Webb bunun için Londra’ya sunmak üzere hazırladığı 9 Ağustos 1919 tarihli raporda Veliaht Abdülmecit’in “güvenilmez” bir karaktere sahip olabileceğini belirtiyordu Aynı dönemde kaleme alınan bir Fransız raporunda ise Veliaht’ın “kararsız” bir kişilik yapısında olduğu söyleniyordu Veliaht Abdülmecit’i yakından tanıdığını söyleyen Celâl Nuri (İleri) ise tutarlı ve dürüst bir insan olmadığını anlatıyordu İstanbul’da bulunan İngiliz yetkilileri Veliaht’la yaptıkları doğrudan görüşmeler sonucunda onun Osmanlı’nın geleneksel İngiliz politikası yanlısı olduğuna kanaat getirmişlerdi Gerçekten de bu konuda Veliaht Abdülmecit’le bir görüşme yapan baştercüman Andew Ryan Veliaht’ın kendisini İngiliz yanlısı olarak göstermek ve bunu kanıtlamak için odalardan birinde asılı halde duran Lord Palmerston’un resmini gösterdiğini kaydeder Gerçekte Abdülmecit Efendi bütün Osmanlı hanedanlık mensupları gibi kendi soyunun geleceğini düşünüyordu Bu koşullar içinde herhangi şekilde yurtsever bir yaklaşım içinde değildi Bununla birlikte Veliaht Abdülmecit Efendinin düşünce ve yaşam biçimi açısından Fransız etkisi altında bulunuyordu Şehzadeliğinden itibaren dünya politikasından ve fikir hareketlerinden haberdar olmak için Fransız postanesinde bir “poste resrestante” kiralayarak “Revue de Deux Mondes” “Illustration” “Temps” gibi Fransız gazetelerini düzenli olarak izlemeye başlamıştı Mütareke yıllarında ise halk arasında etkide bulunmak amacıyla Cuma namazlarını zaman zaman halk arasında kılmaya özen göstermiştir Ve gençlere yakın durarak onların desteğini almaya çalışmıştır 23 Ocak 1920’de o zaman Zeynep Hanım konağında bulunan Darülfünun Konferans Salonunda düzenlenen Pierre Loti’yi anma törenine Süleyman Nazif’le birlikte katılmış ve burada Süleyman Nazif’in Türkler’i övücü konuşmasını orada ispatı vücut ederek sükûnetle dinlemiş ve bu hareketiyle bile dikkatleri üzerine çekmiştir