|
Prof. Dr. Sinsi
|
Milli Mücadelede Maraş Savunmaları
8 Fransızların Çekilmesi ve Harbin Sonu
Sahra toplarının, Yumurtatepe’deki ve Abarabaşı Çan Kulesindeki makineli tüfeklerin ve kışladaki topların yardımıyla yeni gelen Normand’ın komutasındaki Fransız taburu şehrin içinde bulunan düşman kuvvetleriyle irtibat kurdu Bu irtibat neticesinde Maraş içeriden ve dışarıdan hiç durmadan 48 saat bombardıman edildi50
Şehirden ayrılma hazırlıklarını tamamlayan Fransızlar, kendilerini kimsenin izlememesini istediler Buna rağmen 3400 Ermeni, Fransızlarla birlikte gitti51
Fransızlar çekilme kararını gizli tutarak Ermenilerin kendileriyle birlikte kaçma isteğine karşı geldiler Gerekçe olarak kalabalık bir şekilde kaçarlarsa Türklerin takip ederek öldürülebileceklerini ileri sürdüler Fakat Ermeni askerlerin ve Rus Albay Simonoff’un desteği üzerine bir kilometre geriden Ermenilerin, Fransızları takip etmesine izin verildi52
Normand kumandasındaki taburun gelişinin ikinci gecesi, yani 11 Şubatı 12 Şubata bağlayan gece Fransız kuvvetleri kışlayı tamamen yaktı Daha önce rehin alarak tutukladıkları jandarma kumandanını, Şişmanzade Arif’i, Kocabaşzade Hacı Naci’yi, belediye başkanını ve Mühendis Abdüllatif’i alarak güneye çekildiler Aşırı soğuk nedeniyle yürüyecek gücü olmayan Şube Başkanı’nı Mercimektepe’de bıraktılar Nitekim bu soğuğun etkisiyle Şube reisinin ayağı dondu ve şiddetli soğuk onun ölümüne sebep oldu Düşman birlikleri Maraş’ın güneyinde bulunan düz arazi kısmına indiklerinde jandarma kumandanı, Fransız kuvvetleriyle birlikte gitmemekte direndi Bunun üzerine jandarma kumandanını bir hendek içine atarak ölmesine sebep oldular Daha sonra serbest bırakılmış olan Şişmanzade Arif’in elleri soğuktan uyuştu Zamanında tedavi edilemediğinden elleri kangren oldu Hastalık tedavi edilemez hal alınca Şişmanzade Arif’in bir eli kesildi
Fransızların güneyden geri çekildiklerinin sabahında Ermenilerin bir kısmı bunları gördü Fransızların arkasından gitmek için her türlü tehliaaai göze alarak dışarı çıktı Ermeniler düz araziye ulaşmadan Maraşlılar tarafından arkadan takip edilerek imha edildi Bu arada Aksu ve Türkoğlu ve bazı yerlerde kaçmakta olan Ermenilere, Millî Kuvvetler tarafından taarruz edildi53
Kaçmaya fırsat bulamayan Katolik ve Abarabaşı (Katolik Beli Kendirli Kilisesi- Ermeni Katolik Kilisesi) Kiliseleriyle Alman Eytemhanesinde mahsur bulunan Fransız ve Ermeniler, 17 Şubat 1920 tarihinde bayrak çekerek teslim oldular Bunların ileri gelenlerinin bir kısmı Maraş’ta faaliyette bulunan Amerikan Yakın Doğu Yardım Teşkilatı’ndan yardım istediler Şehirde yoğun çalışmalarda bulunan misyonerler, bunları yalnız bırakmak istemeyerek yardım ettiler Hatta Hırlakyan Ağa Ermeni ileri gelenlerini toplayarak oğlu Setrak komutasında askeri birlik oluşturmaya çalıştı Sonuçta Ermeni Katolik Kilisesi’ne toplanan silahlı Ermeniler Amerikalıların arabuluculuğuyla teslim olmak zorunda kaldılar Bu sırada Maraş’ta Süleymanlı Askerlik Şube Reisi Binbaşı Cemil’in başkanlığında örfi idare (sıkı yönetim) kuruldu54
Sıkı yönetim, harpte zanlı bulunanları yargıladı Abarabaşı kilisesinde bulunan Hırlakyan Agop’un oğulları sorgulandı Yapılan sorgulamada bunlardan biri suçlu bulunarak idam edildi Birkaç gün sonra milli hükümet işe başladığından sıkıyönetim kaldırıldı ve yargılama işleri adliyeye sevk edildi
Fransızlar geri çekildikten sonra tüccarların çarşıda bulunan kasalarının ve birçok kıymetli eşyalarının tamamen soyularak götürülmüş olduğu görüldü Bu yer manifaturacı, tüccar ve kuyumcu esnafın bulunduğu kapalı ve kargir çarşı idi55
Ermenilere yardım amacıyla Amerikan Uluslararası Genç Adamın Hıristiyan Örgütü Maraş, Halep, Antep ve Konya gibi yerlere şubeler açarak buralardaki çalışmalarını artırmıştı Maraş şubesi sorumlusu Frank Johnson ve örgütün genel sekreteri James Perry, Antep’te buluştuktan sonra Maraş’a dönerlerken 13 Şubat 1920’de Antep yakınlarında bir saldırıda öldürüldüler56 Bu da misyonerlerin Ermeniler lehine ne kadar fedakarlıkta bulunarak çalıştıklarını göstermektedir
Elbistan’da kurulmuş olan Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti, Maraş’a gelerek faaliyetlerini yürütmeye başladı Daha sonra Maraş harbini yapan Elbistan-Göksun-Pazarcık kollarıyla Maraş’ta kurulmuş küçük birkaç milis grupları Antep savunmasına katılmak için güneye doğru gitti
Sonuç
Teşkilâtlanma sırasında, iç ve dış muharebeler devam ederken şehrin düşman işgalinden kurtulması amacıyla bütün Maraşlılar hizmet etti Bu hizmeti her fert gönülden yaparken istisnasız hiç kimse savaşmaktan kaçmadı Yaşlılar, kadın ve küçük çocuklara varıncaya kadar her fert düşmana karşı savaşta görev yaptı Bunla beraber harpte birinci derecede görev alan, sorumluluk üstlenen ve etkin olanlar vardı Birinci derecede görev alanların isimleri yaptıkları hizmetlere göre aşağıda belirtilmiştir57
Harpte büyük fedakarlık gösterirken şehit olanlar:
1 Evliya Efendi 5 Hacı Receb zade Nuri
2 Çuhadar Ali 6 Eşbah zade Mehmed
3 Doktor Mustafa 7 Eşbah İhtiyat zabiti Osman
4 Abdullah Çavuş 8 İhtiyat zabiti Ataş
Savaşta Maraş dışındaki kollara kumanda eden ve teşkilatta çalışanlar:
1 Süleymanlı Şubesi Reisi Binbaşı Cemil
2 Yüzbaşı Polat
3 Güksun Kolu kumandanı Yörük Selim Bey
4 Pazarcık Kolu Kumandanı Kılıç Ali Bey
5 Süleymanlı Şube Katibi Emrullah
6 İhtiyat Zabiti Aydın
Savaşta Maraş içinde büyük fedakarlık gösterenler:
1 Sütçü İmam
2 Aslan Bey
3 Belediye Reisi Sıdkı Bey
4 Kocabaş zade Naci
5 Beşen zade Nuri
6 Çukadar zade Mehmed
7 Süleyman zade Arif
8 Dede zade Mehmed
9 Müftü Refet
10 Tapu Müdürü Faik
11 Katib Mümtaz
12 Serezli Büyük Ahmet Çavuş
13 Kerhanlı Osmancanın oğlu Ali
14 Zülkadir zade Süleyman
15 Nafıa Mühendisi Abdullatif
16 Kadi zade Ahmet
17 Kadızade Ziya
18 Efe Hasan Çavuş
19 Soylu Mustafa
20 Bombacı Ahmet58
Maraş harbiyle ilgili önemli birkaç konuyu maddeler halinde açıklamada fayda vardır
1 Harp sırasında Elbistan-Göksün-Pazarcık kazaları Maraş’ta savaşanlara önemli yardımlarda bulundu Maraşlılar kazalardan gönderilen bu yardımlardan dolayı çok memnun oldular
2 Mühimmat ikmali, iaşe, tedavi ve ilaç, irtibat ve haberleşme işleri düzenli ve çok hızlı bir şekilde yürütüldü
a Cephane: Maraş-Elbistan ve diğer kazaların depolarında bulunan mühimmat, Müdafaa-ı Hukuk Teşkilâtı’nın öncülüğünde Elbistan-Maraş yoluyla ikmal edildi
b İaşe: Maraş halkı adetleri gereği kışlık erzakı yazdan temin ederdi Bu nedenle şehir içindeki harbin ve hatta dışarıda savaşan kolların iaşesi Maraşlıların kendi evlerinden yaptıkları önemli yardımlarla temin edildi İaşenin bir kısmı da Elbistan-Maraş yolundan ve şehrin kuzeyinden getirildi
c Tedavi: Maraş hükûmet ve yerli doktorları her kola taksim edildi Doktor Mustafa, Merkez Hekimi Hilmi ve Murat Beyler yaralıları tedavi ettiler Sivas’tan gelen Yüzbaşı Doktor Haldun, Kılıç Ali Bey’in kolunda hizmet etti İlaç ve sair tedavi malzemesi Maraş’ın mevcut eczanelerinden temin edildi
d İrtibat ve haberleşme: Elbistan-Sivas ve daha başka telgraf merkezleriyle haberleşmek için Maksudlu Köyünde telgraf merkezi kuruldu Daha sonra Bertiz kolu emrine verilen telgraf makinesiyle haberleşme sağlandı Maraş içinde ve dışında bulunan kollar arasında yaya gidip gelen haberciler irtibatı devam ettirdi
3 İşgal süresince hükümet ve belediye işleri devam etti Fransızlar ayrı bir idare teşkilatı kuramadı Fransız kumandanı sıkı yönetimle idare etti ise de harp dışında kalan zamanda halkı fazla sıkıştırmadı Ancak Ermeniler Fransız kuvvetlerine dayanarak ve onların yönetimini istismar ederek bir çok cinayet işlediler
4 Tahribat: Maraş harbinde Şekerdere, Kümbet, Koyucak, Çukuroba, Tekke ve Akdere mahalleleri ile Çarşıda 1000 ev ve 350 dükkan 5 cami 10 kilise 15 okul harap oldu Savaşın son gününde kışla Fransızlar tarafından tamamen yakıldı Maraş savaşında 700000 lira değerinde maddi zarar meydan geldi
5 İki tarafda insan kaybı oldu Fransızlardan 1000 ve Ermenilerden 15,000 kişi öldü Türklerden ise 4000 kişi şehit oldu
6 Fransızlar 800,000 piyade mermisi ve 1000 top mermisi cephane sarf etti Maraşlılar 80000 piyade mermisi ve 1500 bomba kullandı
1 Genelkurmay ATASE, Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör no: 1162, E/Y Dosya no: 153/81, Belge no: 2
2 Amerikan Koleji 1933’de Maraş orta okuluna çevrilmiştir
3 ATASE, Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör no: 1162, E/Y Dosya no: 153/81, Belge no: 2-1
4 ATASE, Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör no: 1162, E/Y Dosya no: 153/81, Belge no: 2-2
5 Hüsamettin Karadağ, İstiklal Savaşında Maraş, Mersin 1943, s23
6 Karadağ, age, s24-25
7 Ali Sezai Bey’in Yayınlanmamış Notları, s12
8 ATASE, Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör no: 1162, E/Y Dosya no: 153/81, Belge no: 2-2
9 İngilizlerin kullanmasını önlemek amacıyla bu silahların kapak ve mekanizmalarının bir yüzbaşı tarafından söküldüğünü de söyleyenler bulunmaktadır Bu söylentiye göre İngilizler mekanizmasız silahları almışlar ve daha sonra bunları Fransızlara teslim etmişlerdir Fransızlar da bu silahları tahrip etmiştir Türkler ise silah deposunu yağmaladıktan sonra ateşe vermiştir Karadağ, age, s26
|