10-20-2012
|
#1
|
|
Prof. Dr. Sinsi
|
Aruz Ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Biçimleri
Aruz Ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Biçimleri
Halk şiirinde aruz ölçüsüyle düzenlenmiş şiirler de vardır Bunlar Divan edebiyatının Halk edebiyatına etkisiyle oluşmuştur Halk edebiyatında özel bir adla anılan ve aruzla oluşturulan bu yoldaki nazım biçimleri şunlardır:
-Divan (Divani)
-Selis
-Semai (Hece ile yazılanların yanında aruzla yazılan semailer de vardır)
-Kalenderi
-Satranç
-Vezn-i âhar
Divan (Divanî)
Aruz ölçeğinin "Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün" kalıbıyla düzenlenir Ayaklı(yedekli) divan biçimi de vardır; divanın gazel biçiminde düzenlenmiş olanlarında her dizenin altına Fâilatün Fâilün parçasının eklenmesiyle oluşur
Mehmet Fuat Köprülü, divanların hece ölçüsünün 8+8 kalıbına uyduğunu bildirmektedir Divanlar ya gazel ya da murabba, muhammes, müseddes biçimlerinde olur Musammat divanlarda vardır
Dörtlüklerden oluşan divanların kafiye şeması şöyledir: aaba- ccca- ççça
Bu şema, ilk dörtlüğün uyak durumuna göre değişebilir
Aaaa-bbba-ççça
Abab-cccb-çççb
Aaab-cccb-çççb
Divanın bir de ayaklı divan ya da yedekli divan adı verilen çeşidi var
Selis
Halk edebiyatında aruz ölçüsü kullanılarak yazılan şiirlerdir Genellikle 19'uncu yüzyıl aşıkları tarafından kullanılan selisin en fazla yazılan tipi gazeldir Hece ölçüsünün on beşli kalıbına da uyan selislerin en belirgin özellikleri farklı bir ezgiye sahip olmalıdır
Selis, aruzun " fe'ilâtün(fâilâtün) fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün" kalıbıyla yazılan gazellere denir Murabba, muhammes, müseddes biçimiyle yazılmış selisler de vardır Uyak düzeni, divan, semai ve kalenderi de olduğu gibidir
Semai
Aruz ölçüsünün "Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün" kalıbıyla yazılırBunun da ayaklı(yedekli) biçimi vardır; semainin gazel biçimi ile düzenlenmiş olanlarında, her dizenin altına Mefâîlün Mefâîlün ya da Mefâîlün Feûlün parçasının eklenmesiyle oluşur
Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde yazılırlar Uyak düzenleri, divan ve seliste olduğu gibidir Semailer, hece ölçüsünün 8+8 kalıbına da uyarlar
Semailer üç türlüdürler:
1 Gazel, murabba, muhammes, müseddes, biçiminde olanlar
2 Musammat semai: Aruzun aynı kalıbında olan, fakat her beyiti dört parçadan meydana gelen semailerdir
3 Ayaklı(yedekli) semai
Kalenderî
Halk şairleri tarafından aruzun mef'ûlü mefâ'îlü mefâ'îlü feûlün kalıbıyla gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde söylenen şiire denir Özel bir ezgiyle okunur Ezgisi bakımından düz kalenderî, Acem kalenderisi, Emrah kalenderisi gibi çeşitlere ayrılır Kafiye düzeni divan ve semaî ile aynıdır Bu tür şiirler 3+4+3+4 veya 7+7 şeklinde ondört heeceli iken, sonradan yerine aruz vezninin geçtiğini ileri sürenler vardır
ÖRNEK KALENDERÎ: Tokatlı Nurî
KALENDERİ
İçtin mi a cânım yine mestâne durursun
Gamzen gibi âşıklara bîgâne durursun
Kimden söz işittin ki celâ hakkına dâir
Böyle güzelim hâtırı vîrâne durursun
Geç şâhım otur başımın üstünde yerin var
El bağlı efendim kime divâne durursun
Bir çift idiniz vuslat-ı devlette geçen gün
Nettin eşini ey peri bir dâne durursun
Sen al ile başımdan alıp aklımı şimdi
Ey rind-i felek-meşreb edibane durursun
Öldürmek ise Nûri kulun kasdına böyle
Çek hançeri öldür a paşam ne durursun
Satranç
Aruz ölçeğinin "Müfteilün Müfteilün Müfteilün Müfteilün" kalıbıyla ve musammat gazel biçimiyle düzenlenir
Satranç, musammat beyitlerinden oluştuğu için her dize iki eşit parçaya bölünür ve iç uyak bulunur İç uyaklarına göre uyak şeması şöyledir: abab-cccb- çççb
Satranç hece ölçüsünün 8+8 kalıbına da uyar
Vezn-i âher
Aruz ölçüsünün "Müstef'ilâtün Müstef'ilâtün Müstef'ilâtün Müstef'ilâtün" kalıbıyla düzenlenir
Vezni aherde her dize, ilkle uyaklı, dört esit parçaya bölünmüştür Bir bentteki dizelerin her parçası ayrı harfle gösterilirse, bendin şeması şöyle olur:
Abcç
Bcçd
Cçde
Çdef
Birkaç bentten oluşan bir vezn-i aherin uyaklarının genel şeması, divan, selis, semai ve kalenderinin aynıdır Üçlüklerden kurulu vezn-i aherin genel uyak şeması ise şöyledir: Aab- ccb-ççb
|
|
|
|