Edebi Türler...

TİYATRO

Batılı tiyatro eserlerinin kaynağı Eski Yunan’dır Eski Yunan’daki bağ bozumu tanrısı “dionizos” adına düzenlenen şenliklerden ortaya çıktığı bilinmektedir İlk tiyatro ürünleri “trajedi”dir Sonraları ise “dram”, “komedi”, “müzikal komedi” gibi türlerde tiyatro eserleri görülmektedir “Bale” ve “opera” da Batılı anlamdaki tiyatro türlerindendir
"Dram", Yunanca "darama" sözünden gelmektedir Kelime anlamı; hareket hâlindeki olayların bütünü demektir Dramatik eser denince; "Hayatı, hareket hâlinde gösteren eserlerin tamamı" akla gelir İnsan hayatını konu olarak alan tiyatro, insan hayatının iki önemli özelliği üzerinde kuruludur:
1) Keder
2) Neşe
Bundan ötürü de tiyatro eserlerini ikiye ayırmak gerekir:
1) Trajik eserler
2) Komik eserler (H F GÖZLER, Örnekleriyle Türkçe ve Edebiyat Bilgileri, s 328/329)

Batılı anlamda tiyatro çeşitleri şunlardır:
1) Trajedi: "Çok acıklı, yürekler acısı" anlamına gelmektedir Oyun türü olan trajedinin konusu da çok acıklı konulardır Trajedide olaylar, genellikle tarihten ve efsanelerden alınır Kişiler ise; eski Yunan tanrıları başta olmak üzere, hükümdarlar ve soylulardır
2) Komedi: İnsanların, olayların gülünç yönlerini sunan, hem güldüren, hem eğlendiren ve hem de iğneleyen bir tür tiyatrodur
3) Dram: Trajedi ile komedi arasında bir tür sahne eseridir Türkçe karşılığı "acıklı olay" dır Konularını günlük olaylardan ya da tarihten alabilir Kişiler; halk arasından seçilir Olay; hem acıklı, hem güldürücü olabilir
4) Müzikli Tiyatro:
a) Opera: Sözlerinin tümü ya da çoğu "koro, solo, düet" biçiminde şarkılı olarak söylenen müzikli tiyatro eseridir Oyunculara, orkestra eşlik eder
b) Operet: Eğlenceli, hafif konulu, içinde bestesiz konuşmalar da bulunan müzikli tiyatrodur Daha çok halk için yazılmış eserlerdir
c) Opera Komik: Operetin, yüksek sınıf için yazılmış, besteli biçimidir
ç) Vodvil: Hareketli, eğlenceli bir konuya dayanan, içinde şarkılara da yer verilen hafif komedidir Bu nedenle vodvil, bir "komedi türü" olarak da gösterilir
d) Bale: Konusu; türlü dans ve davranışlarla anlatılan müzikli, sözsüz tiyatro türüdür (S SARICA - M GÜNDÜZ, Güzel Konuşma Yazma, s 413/414)
Batılı anlamda tiyatro ilk defa Tanzimat döneminde görülmektedir Şinasi’nin “Şair Evlenmesi”, ilk yayımlanan tiyatro eseridir Namık Kemal’ in “Vatan Yahut Silistre” ise, ilk defa sahneye konan tiyatro eseridir
Bu eserlerden önce ise çeviri ve uyarlama (adapte) tiyatro eserleri görülmektedir Sonraki dönemlerde ise, teknik açıdan daha etkili tiyatro eserleri yazılmış ve sahneye konmuştur
Batılı özellikte tiyatro ürünlerinin Türk edebiyatına girmesinden önceki yüzyıllarda geleneksel Türk tiyatrosu vardı

GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU

Geleneksel Türk tiyatrosu içinde orta oyunlarının önemli bir yeri bulunmaktadır Kavuklu ve Pişekâr; orta oyunlarında sıkça görülen sembolik kahramanlardır Bu kişiler; yine, geleneksel tiyatromuzun önemli kahramanları Karagöz ile Hacivat'ın karşılığıdırlar
Kavuklu, bilimsel anlayıştan uzak, fakat ârif, halk adamını temsil etmektedir Pişekâr ise, Osmanlıca kelimeler kullanmakta yetenekli, okumuş insanı temsil etmektedir Her ikisi de birbirlerinin açık yönlerini tamamlayan önemli tiplerdir Bunlar, orta oyunlarında mizahî unsurlarla topluma mesajlar verir ve insanları bilgilendirirler

Geleneksel Türk tiyatrosu, şu çeşitlere ayrılır:
1) Meddahlık: Bir kişinin tek başına hazırladığı oyun çeşididir Kelime anlamı "metheden = övgücü" demektir Meddah, anlattığı olay ya da hikâyeyi seyirci önünde çeşitli hareket ve taklitlerle canlandırır Bu şekilde insanlar, eğlenirken düşünme imkânı bulur
2) Karagöz: Gölge oyunudur Beyaz bir perde üzerinde çeşitli insan tiplerinin canlandırılmasıdır Bu oyunlar, "Karagözcü" adı verilen usta bir sanatçı tarafından perdeye yansıtılır Oyunun başkahramanı "Karagöz", okumamış, ama zeki ve anlayışlı bir halk adamıdır İkinci kahraman "Hacivat" ise, Karagöz'e zıt kişilikte bir insandır Arapça ve Farsça kelimelerle konuşur, zaman zaman bilgiçlik taslar
Karagöz, Türklere özgü bir oyundur Çünkü, çok eskiden beri Türkler, çeşitli adlar altında Karagöz oyununu biliyor ve oynatıyorlardı Hatta, Avrupa'da "Çin gölgeleri" diye adlandırılan gölge oyununun bile Karagöz' den geldiğini yapılan araştırmalar gösterir
Bu oyun, Osmanlı Türkleri arasında uzun zaman yaşadı Batılı anlamda tiyatro türünün edebiyatımıza girmesinden sonra yavaş yavaş önemini kaybetti
Karagöz'deki diğer önemli tipler de şunlardır:
Çelebi, Tuzsuz Deli Bekir, Yahudi, Ermeni, Rum doktor, Frenk, Arap, Acem, Arnavut, Trabzonlu, Rumelili vb
3) Orta Oyunu: Orta oyunu, açık bir meydanda oynanır Seyirciler bu meydanın etrafını çepeçevre kuşatırlar Ancak bir tarafını açık bırakırlar Oyuncular, oyundan önce oradan meydana dahil olurlar Çağdaş Türk tiyat-rosuna en yakın örnektir Konular ve tipler olarak Karagöz'e çok benzerler En ünlü tipleri Kavuklu ve Pişekar'dır Ayrıca; "Balama (Rum)", "Frenk" ve "zenne" tipleri de bulunmaktadır Günümüzde, bazı köy ve kasabalarda, orta oyunları bütün canlılığı ile hâlâ devam eder