Deyim Nedir Nerelerde Kullanılır

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-21-2012

Deyim nedir
Birden fazla sözcükten oluşmuş, bir kavramı karşılamak amacıyla kulllanılan ve bir durumu en kısa yoldan anlatıp, cümleye çekici anlatım özelliği katan, çoğu mecaz anlamlı kalıplaşmış söz öbeklerine "deyim" denir

Türkçede kullandığımız deyimler şu özellikler taşırlar:

1

Birden fazla sözcükten oluşmuşlardır

2

Çoğunlukla bir anlam kayması (mecaz) söz konusudur

3

Cümle içinde anlatıma çekicilik kazandırır

4

Deyim kalıbı aynen kullanılmalıdır

a) Sözcüklerin yerini değiştiremeyiz

b) Deyimi oluşturan sözcüklerin eşanlamlısını kullanamayız

5

Deyimlerin arasına başka sözcükler girebilir:

Örnek:

Sen, ağzını hiçbir zaman hayra açmazsın

6

Dilimizde kullandığımız deyimlerin çoğu "-mak/-mek" mastar ekiyle adlandırılan "Deyimleşmiş Bileşik Eylem"lerdir

Bu kurala göre deyimleri oluştururken kullanılan adlar, bazı ad çekim eklerini alarak kullanılabilirler

Örnek:

El ayak çekmek

(mastar)

Deyimleri anlam ve biçim (kuruluş) yönünden iki grup altında değerlendirebiliriz:

1

Anlamlarına göre deyimler:

a) Gerçek anlamlı deyimler

b) Mecaz anlamlı deyimler

2

Biçimlerine (Kuruluşlarına)göre deyimler:

a) Tam yargı anlamı vermeyen deyimler

b) Tam yargı anlamı veren deyimler

1

Anlamlarına Göre Deyimler:

a) Gerçek anlamlı deyimler:

Bu gibi deyimler anlatıma güzellik katmak amacıyla kurulmuştur

Deyimi oluşturan sözcüklerin anlamı benzerlik (mecaz) anlamını düşündürmeden, kavramları olduğu gibi karşılayan kalıplaşmış söz öbekleridir

Örnek:
Canı sağ olsun

b) Mecaz anlamlı deyimler:

Bu tür deyimlerde, kullanılan deyimin okuyu-cuya verdiği anlamın, gerçek anlamından farklı bir anlama büründüğünü görmekteyiz

Mecaz anlamlı deyimlerde kullanılan sözcük-lerin ya biri ya da tümü gerçek anlamını yitir-miştir

Türkçemizde bu çeşitteki deyimler gerçek anlamlı deyimlere nazaran daha çok karşımı-za çıkmaktadır

Örnek:
Buz gibi soğumak
Beyninden vurulmuşa dönmek

Biçimlerine Göre Deyimler:

a) Tam yargı anlamı vermeyen deyimler:

Türkçemizdeki deyimlerin bazılarında sonunda eylem veya ekeylem yoktur

Bu tür deyimler tam yargı anlamı vermezler

Örnek:

Göz ağrısı, cebi delik, yarım ağız, sofrası açık, gözü açık vb

b) Tam yargı anlamı veren deyimler:

Bu türdeki deyimlere anlam yükleyebilmek için çekime girmeli veya cümle biçimindeki deyimler olmalıdır

Çekime girecek biçimdeki deyimler "-mak/-mek" mastar ekiyle adlandırılan "anlamca bileşik eylem" özelliğindeki deyimlerdir

Bu tür deyimler değişik ad çekim ekleri kip ve kişi ekleri ile çekime girerler

Örnek:
Babası bağırınca dut yemiş bülbüle dönmüştü

Deyimlerin bir bölümü de benzetme istiare, mecaz-i mürsel kurallarıyla kalıplaşmıştır

Örnek:

Dama taşı gibi oynatmak

(Benzetme)

Eli kolu bağlı kalmak

(İstiare)

Başını belaya sokmak (mecaz-ı mürsel)

10-21-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Deyim Nedir Nerelerde Kullanılır Deyim nedir Birden fazla sözcükten oluşmuş, bir kavramı karşılamak amacıyla kulllanılan ve bir durumu en kısa yoldan anlatıp, cümleye çekici anlatım özelliği katan, çoğu mecaz anlamlı kalıplaşmış söz öbeklerine "deyim" denir Türkçede kullandığımız deyimler şu özellikler taşırlar: 1 Birden fazla sözcükten oluşmuşlardır 2 Çoğunlukla bir anlam kayması (mecaz) söz konusudur 3 Cümle içinde anlatıma çekicilik kazandırır 4 Deyim kalıbı aynen kullanılmalıdır a) Sözcüklerin yerini değiştiremeyiz b) Deyimi oluşturan sözcüklerin eşanlamlısını kullanamayız 5 Deyimlerin arasına başka sözcükler girebilir: Örnek: Sen, ağzını hiçbir zaman hayra açmazsın 6 Dilimizde kullandığımız deyimlerin çoğu "-mak/-mek" mastar ekiyle adlandırılan "Deyimleşmiş Bileşik Eylem"lerdir Bu kurala göre deyimleri oluştururken kullanılan adlar, bazı ad çekim eklerini alarak kullanılabilirler Örnek: El ayak çekmek (mastar) Deyimleri anlam ve biçim (kuruluş) yönünden iki grup altında değerlendirebiliriz: 1 Anlamlarına göre deyimler: a) Gerçek anlamlı deyimler b) Mecaz anlamlı deyimler 2 Biçimlerine (Kuruluşlarına)göre deyimler: a) Tam yargı anlamı vermeyen deyimler b) Tam yargı anlamı veren deyimler 1 Anlamlarına Göre Deyimler: a) Gerçek anlamlı deyimler: Bu gibi deyimler anlatıma güzellik katmak amacıyla kurulmuştur Deyimi oluşturan sözcüklerin anlamı benzerlik (mecaz) anlamını düşündürmeden, kavramları olduğu gibi karşılayan kalıplaşmış söz öbekleridir Örnek: Canı sağ olsun b) Mecaz anlamlı deyimler: Bu tür deyimlerde, kullanılan deyimin okuyu-cuya verdiği anlamın, gerçek anlamından farklı bir anlama büründüğünü görmekteyiz Mecaz anlamlı deyimlerde kullanılan sözcük-lerin ya biri ya da tümü gerçek anlamını yitir-miştir Türkçemizde bu çeşitteki deyimler gerçek anlamlı deyimlere nazaran daha çok karşımı-za çıkmaktadır Örnek: Buz gibi soğumak Beyninden vurulmuşa dönmek Biçimlerine Göre Deyimler: a) Tam yargı anlamı vermeyen deyimler: Türkçemizdeki deyimlerin bazılarında sonunda eylem veya ekeylem yoktur Bu tür deyimler tam yargı anlamı vermezler Örnek: Göz ağrısı, cebi delik, yarım ağız, sofrası açık, gözü açık vb b) Tam yargı anlamı veren deyimler: Bu türdeki deyimlere anlam yükleyebilmek için çekime girmeli veya cümle biçimindeki deyimler olmalıdır Çekime girecek biçimdeki deyimler "-mak/-mek" mastar ekiyle adlandırılan "anlamca bileşik eylem" özelliğindeki deyimlerdir Bu tür deyimler değişik ad çekim ekleri kip ve kişi ekleri ile çekime girerler Örnek: Babası bağırınca dut yemiş bülbüle dönmüştü Deyimlerin bir bölümü de benzetme istiare, mecaz-i mürsel kurallarıyla kalıplaşmıştır Örnek: Dama taşı gibi oynatmak (Benzetme) Eli kolu bağlı kalmak (İstiare) Başını belaya sokmak (mecaz-ı mürsel)