Çekim Eki Ve Yapım Eki Arasındaki Farklar

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-21-2012

Diğer taraftan fiilimsilerle türetilmiş kelimelerin, kalıplaşmış olanlar dışında, bir sözlükte yer alması beklenemez

Çünkü fiilimsiler kalıcı anlamlı kelimeler türetmez

İşte bu yönüyle de fiilimsiler çekim eklerine yaklaşmaktadır

0 İki kategori arasındaki diğer bir ayrım, anlamsal düzen(siz)lilikten kaynaklanmaktadır

Çekim, anlamsal olarak türetimden (yapım eklerinden) daha düzenlidir

Çekim ekleri bulundukları kelimede sahip oldukları işlevleri yerine getirir

Yapım ekleriyle türetilen kelimeler ise gramerin sunduğu olanakla birlikte konuşanın ilk konuşma anında neyi anlatmayı, amaçladığıyla da yakından ilgilidir

Yani, türetimde çeşitlifaktörlere bağlı olarak anlamsal farklılaşma görülebilir

Şimdiki zaman eki -(X)yor herhangi bir fiile gelebilir ve fiile kattığı anlamlar neredeyse aynıdır

Fakat türetim eklerinin sözcüğe kattığı anlamlarda (evlen-, hasta-lan-) örneklerinde olduğu gibi farklılıklar vardır

Yapım ekleri kendi anlam sınırları içinde bir anlam alan(lar)ı oluştururlar

Her ek, bu anlam alanı içinde yeni kelimeler meydana getirir

-Ar eki yazar, çizer vb

kelimelere gelebilirken *kalar, *görer gibi türetimleri gerçekleştiremez

Ama çekim ekleri yeni anlamlar meydana getirmediği için neredeyse bütün kelimelere uygulanabilme özelliğine sahiptir

g) Bitimlilik de çekim ve türetimi ayırmada kullanılan ölçütlerden biridir

Bu özellik çekime girmiş kelimelerin yeni bir türetime giremeyeceği ile ilgilidir

Çekim ilgili sözcüğü sonlandırır ve kendisinden sonra yapım eki getirilemez

Türetimde ise bu tip bir sonlandırmadan bahsedilemez

Türetime girmiş bir kelime tekrar türetime girebilir

Türetim, kelimelerin gövdelerini oluşturur ve yeni yapılar meydana getirir

Bütün bu türetimlerden sonra ancak çekim uygulanabilir

Bu kural da iki yapının ne kadar farklı olduğunu gösterir

Bu da Greenberg’ün 28

evrensel kuralını oluşturur

Türetim çekim eklerinin üzerine uygulanamaz

Zengin bir ek sistemine bağlı Türkçede genelde bu kuralın işlediğini söyleyebiliriz

Vatandaşlıklar örneğinde vatan sözcüğü ilk önce -Daş, sonra -lXk ekiyle türetime girmiştir

Ancak bu eklerden sonra çokluk çekim ekini almıştır

Çokluk ekinden sonra da bir yapım eki getirilemez

Fiil çekimlerinde de belli bir sıralama uygulanır

Fakat bu kuralın uygulanamadığı bazı durumlar, hem Türkçede hem de başka dillerde vardır

Aitlik eki -ki, hem çekim eki kısmında, hem de yapım, ekleri bahsinde verilir

Bu ek evdekini örneğinde olduğu gibi bulunma durum ekinden sonra gelmekte ve kendisini belirtme durum eki izlemektedir

Yani, iki durum eki arasında yer almaktadır

Bu ekin sözcüğe doğrudan geldiği örnekler de vardır: dünkü, yarınki gibi

h) Psiko-lengüistik (psycholinguistic) farklılık da çekim ve tiiretimi birbirinden ayırır

Düzenli çekim şekilleri doğrudan işlenir

Yani bir anlamda otomatik bir işlem gibidir

Türetime girmiş kelimeler ise zihinsel sözlükte yer alır ve burada türetilir

Bu yüzden sözlüklerde kelimelerin türetime uğramış şekilleri varken onların çekime girmiş şekilleri yer almaz

Çünkü çekim şekilleri tahmin edilebilir ve otomatik biçimlerdir

Düzensiz şekiller ancak sözlüklerde yer alır, örn

bana, sana

Bu özellikten dolayı bebeği, bebekle, bebekten gibi biçimler çekim eklerinin kelimelere düzenli, uygulanabilmesinden ve tahmin edilebilir olmasından dolayı sözlüklerde bulunmaz

Çekim özelliğini yitirmiş eklerle türetilmiş kelimeler de sözlükte yer alır

Bu yüzden araç (-n ekiyle türetilen), eşitlik ve yön gösterme durum eklerini taşıyan kelimeler de sözlüklerde kolayca bulunabilir: yazın, kısın gibi

ı) Yapım ve çekim arasındaki diğer bir fark da ilgililik özelliğidir

Çekim kategorilerinin anlamları kelime tabanıyla daha az ilgiliyken türetilen kelimelerin anlamları kelime tabanıyla daha yakından ilgilidir

Çekim kategorileri yukarıda da ifade edildiği gibi tabanlarıyla tahmin edilebilir anlamsal bağ kurarlar

Diğer taraftan türetime girmiş kelimeler, anlamsal olarak özeldirler

Haspelmath uyum, durum ve kip eklerinin eklendikleri kelimelerin tabanlarıyla ilgilerinin bulunmadığını söyler

i) Çekim kategorilerinin tekrarlanamayacağı, türetimin ise tekrarlanabileceği ayrımı, çekim ve türetim arasındaki başka bir özelliktir

Türkçede çekim eklerinin tekrarlanabilmesi az da olsa birisi, kimisi vb

örneklerde oluşabilmektedir

Türkçede aynı kategorideki çekim eklerinin üst üste gelmesi görülmez

Fakat bir yapım ekinin bazı durumlarda bir kelimede birden fazla kullanılması göz-lük-çü-lük, ver-dir-t-tir- gibi örneklerde ortaya çıkabilir

10-21-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Çekim Eki Ve Yapım Eki Arasındaki Farklar Diğer taraftan fiilimsilerle türetilmiş kelimelerin, kalıplaşmış olanlar dışında, bir sözlükte yer alması beklenemez Çünkü fiilimsiler kalıcı anlamlı kelimeler türetmez İşte bu yönüyle de fiilimsiler çekim eklerine yaklaşmaktadır 0 İki kategori arasındaki diğer bir ayrım, anlamsal düzen(siz)lilikten kaynaklanmaktadır Çekim, anlamsal olarak türetimden (yapım eklerinden) daha düzenlidir Çekim ekleri bulundukları kelimede sahip oldukları işlevleri yerine getirir Yapım ekleriyle türetilen kelimeler ise gramerin sunduğu olanakla birlikte konuşanın ilk konuşma anında neyi anlatmayı, amaçladığıyla da yakından ilgilidir Yani, türetimde çeşitlifaktörlere bağlı olarak anlamsal farklılaşma görülebilir Şimdiki zaman eki -(X)yor herhangi bir fiile gelebilir ve fiile kattığı anlamlar neredeyse aynıdır Fakat türetim eklerinin sözcüğe kattığı anlamlarda (evlen-, hasta-lan-) örneklerinde olduğu gibi farklılıklar vardır Yapım ekleri kendi anlam sınırları içinde bir anlam alan(lar)ı oluştururlar Her ek, bu anlam alanı içinde yeni kelimeler meydana getirir -Ar eki yazar, çizer vb kelimelere gelebilirken kalar, görer gibi türetimleri gerçekleştiremez Ama çekim ekleri yeni anlamlar meydana getirmediği için neredeyse bütün kelimelere uygulanabilme özelliğine sahiptir g) Bitimlilik de çekim ve türetimi ayırmada kullanılan ölçütlerden biridir Bu özellik çekime girmiş kelimelerin yeni bir türetime giremeyeceği ile ilgilidir Çekim ilgili sözcüğü sonlandırır ve kendisinden sonra yapım eki getirilemez Türetimde ise bu tip bir sonlandırmadan bahsedilemez Türetime girmiş bir kelime tekrar türetime girebilir Türetim, kelimelerin gövdelerini oluşturur ve yeni yapılar meydana getirir Bütün bu türetimlerden sonra ancak çekim uygulanabilir Bu kural da iki yapının ne kadar farklı olduğunu gösterir Bu da Greenberg’ün 28 evrensel kuralını oluşturur Türetim çekim eklerinin üzerine uygulanamaz Zengin bir ek sistemine bağlı Türkçede genelde bu kuralın işlediğini söyleyebiliriz Vatandaşlıklar örneğinde vatan sözcüğü ilk önce -Daş, sonra -lXk ekiyle türetime girmiştir Ancak bu eklerden sonra çokluk çekim ekini almıştır Çokluk ekinden sonra da bir yapım eki getirilemez Fiil çekimlerinde de belli bir sıralama uygulanır Fakat bu kuralın uygulanamadığı bazı durumlar, hem Türkçede hem de başka dillerde vardır Aitlik eki -ki, hem çekim eki kısmında, hem de yapım, ekleri bahsinde verilir Bu ek evdekini örneğinde olduğu gibi bulunma durum ekinden sonra gelmekte ve kendisini belirtme durum eki izlemektedir Yani, iki durum eki arasında yer almaktadır Bu ekin sözcüğe doğrudan geldiği örnekler de vardır: dünkü, yarınki gibi h) Psiko-lengüistik (psycholinguistic) farklılık da çekim ve tiiretimi birbirinden ayırır Düzenli çekim şekilleri doğrudan işlenir Yani bir anlamda otomatik bir işlem gibidir Türetime girmiş kelimeler ise zihinsel sözlükte yer alır ve burada türetilir Bu yüzden sözlüklerde kelimelerin türetime uğramış şekilleri varken onların çekime girmiş şekilleri yer almaz Çünkü çekim şekilleri tahmin edilebilir ve otomatik biçimlerdir Düzensiz şekiller ancak sözlüklerde yer alır, örn bana, sana Bu özellikten dolayı bebeği, bebekle, bebekten gibi biçimler çekim eklerinin kelimelere düzenli, uygulanabilmesinden ve tahmin edilebilir olmasından dolayı sözlüklerde bulunmaz Çekim özelliğini yitirmiş eklerle türetilmiş kelimeler de sözlükte yer alır Bu yüzden araç (-n ekiyle türetilen), eşitlik ve yön gösterme durum eklerini taşıyan kelimeler de sözlüklerde kolayca bulunabilir: yazın, kısın gibi ı) Yapım ve çekim arasındaki diğer bir fark da ilgililik özelliğidir Çekim kategorilerinin anlamları kelime tabanıyla daha az ilgiliyken türetilen kelimelerin anlamları kelime tabanıyla daha yakından ilgilidir Çekim kategorileri yukarıda da ifade edildiği gibi tabanlarıyla tahmin edilebilir anlamsal bağ kurarlar Diğer taraftan türetime girmiş kelimeler, anlamsal olarak özeldirler Haspelmath uyum, durum ve kip eklerinin eklendikleri kelimelerin tabanlarıyla ilgilerinin bulunmadığını söyler i) Çekim kategorilerinin tekrarlanamayacağı, türetimin ise tekrarlanabileceği ayrımı, çekim ve türetim arasındaki başka bir özelliktir Türkçede çekim eklerinin tekrarlanabilmesi az da olsa birisi, kimisi vb örneklerde oluşabilmektedir Türkçede aynı kategorideki çekim eklerinin üst üste gelmesi görülmez Fakat bir yapım ekinin bazı durumlarda bir kelimede birden fazla kullanılması göz-lük-çü-lük, ver-dir-t-tir- gibi örneklerde ortaya çıkabilir