Çekim Eki Görevleri

Çekim eki görevleri

Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir

Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler türetilirken öncelik yapım eklerinindir Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir Ama bir, iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez

Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır Yalnız, "mİ" soru eki her zaman ayrı yazılır; "ek-fiil"in kendisi, yani "i-(mek)" de ayrı ya da bitişik yazılabilir Zaten ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki kalır:



mİ: Gelmedi mi?

i(mek): Gelecek idi, gelecekti

Ekler yapım ve çekim ekleri olmak üzere, ikiye ayrılır Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev belirler

I ÇEKİM EKLERİ

Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir

Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar

Kök veya gövde hâlindeki kelimeler ancak, çekim eklerini alarak diğer kelimelere bağlanır, zaman ve şahıs anlamı kazanır

"Kardeş kitap yer sor"

Bu kelime dizisi bu hâliyle ancak bir kelime yığınıdır Bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez Ancak "bu kelimelerle ne söylenmek istenebilir", sorusundan hareketle bir şeyler uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne için söylendiği kesin olarak bilinemez

Öyleyse bu kelime yığınını anlaşılır hâle getirmek ,için çekim eklerine ihtiyaç vardır Çeşitli çekim ekleriyle bu kelimelerden anlamlı cümleler çıkarabiliriz:

"Kardeşine kitabın yerini sor"

"Kardeşimden kitapların yerini soracağım"

"Kardeşin kitabının yerini sordu"

Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını, değiştirmez Çekim ekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir Yukarıdaki örnekte değişik çekimlere rağmen kelimelerin anlamlarının değişmediği görülür

Çekim ekleri getirildikleri kelimenin ,türüne göre ikiye ayrılır:

İsim çekim ekleri ve Fiil çekim ekleri

A İSİM ÇEKİM EKLERİ

İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir

İsim çekim ekleri şunlardır:

1-Hâl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le

2-İyelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri

3-Çoğul eki: -ler

4-Soru eki: mi

5-Ek-fiil: -dir, -idi, -imiş

6-Tamlama ekleri: -in,

7-İlgi zamiri -ki

1 HÂL (DURUM) EKLERİ

İsimleri isimlere, fiillere, edatlara, bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir

İsmin hâllerinin başında yalın hâl (nominatif) gelir, ama bu hâlin eki olmadığı için sıralamaya dahil etmedik; isimler konusunda işlenmiştir

a -İ Belirtme/Yükleme Hâl Eki

Fiildeki işten, hareketten, eylemden, etkilenen varlığı belirtir Yani bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur

ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın

İsmi fiile bağlar

Çocukları buradan kim alacak?

Babası çocuğu çağırdı

Şimdi soruları cevaplayın

Burada kimi bekliyorsunuz?

Türkçede iki tane -i eki vardır:

-i: iyelik eki: (onun) kalem-i

-i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)

b -E Yönelme Hâl Eki

İsimleri fiillere, bazen de edatlara bağlar

Yönelme hâlinde, ismin belirttiği, kavrama yöneliş, dönme söz konusudur

okul-a git, ev-e dön

Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar ve değişik anlam ilişkileri kurar

Yönelme, yaklaşma, ulaşma bildirir Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir:

Bugün okula gitti

Benim itirazım yapılan haksızlığa (haksızlığadır: yüklem)

Fiyat, araç ile anlamı katar:

Kitabı bin liraya aldı (karşılığında)

Bu iş kaç paraya olur?

Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:

Bu iş sabaha biter

Haftaya size gelelim

Yer bildirir:

Bizi karşılamak için kapıya geldi

İsimleri edatlara, bağlar:

Akşama kadar okulda ders çalıştık

Sabaha karşı varırız

Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu

Deyim kurar:

Ağzına geleni söyler

İşleri yoluna koymak

Başına buyruk

Başa gelen çekilir

Çok cana yakın bir çocuktu

İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:

Bunu size aldık (sizin için)

Sana bir iyilik düşünüyorlar (senin için)

Annesini görmeye gitti

İkilemeler kurarak durum bildirir:

Otobüse nefes nefese yetiştiler

İki ahbap kafa kafaya vermiş

"-an, -en" sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:

Soran sorana,

geçen geçene,

giden gidene

Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:

Geçmiş olsuna gitti (demeye)

c -DE Bulunma Hâl Eki,

İsimleri fillere bağlar

ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor

Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar:

Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış (dolaylı tümleç)

Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)

Her şey yerli yerinde (yüklem)

Zaman bildirir:

Okullar bu yıl da eylülde açılacak (zarf tüml)

Fiili durum yönüyle niteler:

Suyu bir yudumda içti (zarf tüml)

Siz ayakta kaldınız

Çamaşırları elde yıkıyormuş

Zaman ve sayı ,bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:

Yılda yirmi gün izni var ,

Haftada bir geliyor

Yüzde yetmiş başarı vardı

İkilemeler kurar:

Ayda yılda bir uğrar oldu

Elde avuçta ne varsa bitti

Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Parmak kalınlığında yaprakları var

Yapım eki görevi görür:

Gözde ,sanatçılarımızdandı

Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?

Sözde Ermeni soykırımı

d -DEn Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki

İsimleri fillere bağlar

okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi

Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:

Ali, evden yeni çıktı

Birçok seneler geçti dönen yok seferinden

Edat tümleci ve yüklem de yapar

Gönüldendir şikâyet (yüklem)

Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)

Yalnızlıktan sıkıldım (edat tümleci)

Durum bildirir:

Yağmur hafiften yağıyor

Ben onu yakından tanırım

Üstünlük, karşılaştırma bildirir:

Kıldan ince

baldan tatlı

Erzurum'dan soğuk şehir yok

Bundan iyisi bulunmaz

Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:

Verilen pastadan bir dilim yedi

Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız

Canından can vermek istiyordu

İsimleri edatlara, bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:

Akşamdan beri seni arıyoruz

Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?

Sebep bildirir:

Soğuktan tir tir titriyordu

Yorgunluktan uyuyuverdi

İsim tamlamalarında, tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:

Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi

Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin

Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Sıradan insanlarla düşüp, kalkma diyordu

Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti

Toptan satış

Uzaktan akraba

En içten duygular

İkilemeler kurar:

Zavallı çocuk günden güne eriyor

Baştan başa bizim bu topraklar

Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor

Dünden bugüne ne değişti ki

Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:

Üstüne yünden bir, kazak almıştı

Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı

Ayı derisinden post; Rus'tan dost olmaz

Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:

Bu işi dünden halletmeliydik

Yarın geceden yola, çıkmayı düşünüyoruz

e -CE Eşitlik Hâl Eki

İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar Türkçe'nin işlek eklerinden biridir Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir

ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe

Gibi, benzerlik anlamları katar:

Çocukça davranışları vardı

İnsanca hareket etmeliyiz

Yüklem yapar:

Onun davranışları çok zaman delicedir

Bakımında, yönüyle anlamı katar:

O sizden kiloca biraz ,daha düşük

Akılca birbirinizden farkınız yok

Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır:

Sence bu yaptığın doğru mu?

Bence bu doğru

Çokluk, abartma ,anlamı katar:

Evinde yüzlerce kitabı var

Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyu anlamı katar:

Bu okulda yıllarca çalıştım dedi

O gün sizi saatlerce bekledik