|
Prof. Dr. Sinsi
|
Çekim Eki Nedir Yapım Eki Nedir
-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar
Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su)
-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli, nesneleri karşılayan isimler yapar:
Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski
-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar Sıfat, isim ve zarf türetir:
Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün
Keskin sirke, olgun, davrandı, soygun yapılmadı
-İ
İsim ve sıfat türetir:
Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı
Korkunun ecele faydası yok
Doğuyu, batıyı karıştırdık
Ölü balıklar suyun yüzündeydi
Yurdun batı tarafı soğuyacak
-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir Sıfat, isim ve zarf yapar:
Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci
Eskiden iyi yüzücü imiş
Okuyucu sayısı günden, güne artıyor
Bunlar üzücü hareketler
Satıcı kadınlar dolaşıyorlar
Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor
-k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak, da kullanılır:
Açık kapı, çürük diş, karışık işler,
hava soğuk,
açık konuşur,
bölük toplandı
-kEn
İsim ve sıfat yapar:
Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan
-tİ: kızartı, karartı, bağırtı
-Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak
-ç: inanç, sevinç, usanç
-ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı
-e: dize, süre
2 Fiil Yapan Yapım, Ekleri
Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
göz>göz-le(mek)
bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek)
sev->sev-dir(mek)
bildir->bildir-il(mek)
Fiil yapan ekler, isime veya, fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler
a İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
Bu ekler isim kök ve, gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
isim-len-dir-
ad-lan-dır
iki-le-
durgun-laş-
En çok kullanılan isimden, fiil yapan ekler şunlardır:
-lE
Çok kullanışlı bir ektir Birçok isimden fiil yapabilir:
Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-
-El
Genellikle sıfatlardan, fiil yapar:Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-
-l
Bazı sıfatlardan oluş filleri, yapar:Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-
-E
Fazla işlek değildir:Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-
-°r
Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-
-dE
Yansımalara, getirilir:Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-
-msE
Fazla işlek değildir:Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-
-sE
Fazla işlek değildir:su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-
-lEş
Bazı isimlere getirilir
-lEn
Bir şeye sonradan sahip, olma anlamı katar:Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-
b FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerine getirilerek, fiil gövdesi türeten eklerdir:
-t
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar) Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-
-°r
Çatı ekidir "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:
Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-
-Dİr
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-
-l
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-
-n
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-
-ş
Çatı ekidir; işteş fiil yaparöv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş
-ElE
Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele
|