10-21-2012
|
#2
|
|
Prof. Dr. Sinsi
|
Cümle Çeşitleri - Cümle Çeşitleri Nelerdir
3 Ünlem Cümlesi
Yargıyı bir duygu aktararak ortaya koyan cümlelerdir Çoğu zaman kızgınlık, sevinme, alınma, heyecan gibi bir duygu aktarır ya da seslenme bildirir
“Ne güzel bir kitap bu!”
“Hey, bana baksana sen!”
cümleleri ünlem cümlesidir
Bunların dışında bazı kaynaklarda istek cümlesi, şart cümlesi, emir cümlesi, gereklilik cümlesi gibi anlamına göre cümleler de verilmiştir Ancak bu, cümlenin yapısıyla ilgili olmayan sadece anlama bağlı özelliktir Eğer bunu göz önüne alırsak, her cümleye bir ad bulmak gerekebilir
“Konuşabilirsin ama biraz alçak sesle”
cümlesi şart,
“Şimdi bir soğuk su olsa da içsek”
cümlesi istek,
“Yarına kadar bu ödevler bitecek”
cümlesi emir,
“Bugünün işini yarına bırakmamalısın”
cümlesi gereklilik anlamı veren cümlelerdir
D YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Her cümle bir yargı bildirir Ancak bazı cümlelerde birden fazla yargı bildiren unsur bulunur Bunlar bazen iki ayrı yüklemle, bazen yan cümleciklerle sağlanır Cümlenin yapısına geçmeden önce yapıyı belirleyen temel ve yan cümleleri görelim
Temel Cümle
Bir cümlenin yüklemi temel cümledir Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir Diğer öğeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı öğelerdir
Örneğin;
“Akşama geleceğim”
cümlesinde “geleceğim” yüklemi temel öğe, “akşama” sözü de onun tamamlayıcı öğesidir
Yan Cümle
Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir öğesi durumunda bulunan ve kendi içinde değişik tamamlayıcı öğeler de alabilen söz öbeğidir
Yan cümleler iki şekilde yapılabilir: Fiilimsilerle ve çekimli fiillerle
Fiilimsilerle yapılanlar:
Cümle içinde temel cümlenin bir öğesi olan ya da bir öğenin tamamlayıcısı olan fiilimsiler yan cümlecik yapar
Örneğin;
“Öğretmen sınıfa girince herkes ayağa kalktı”
cümlesinde “ayağa kalktı” yüklemdir “Ne zaman ayağa kalktı?” sorusuna “Öğretmen sınıfa girince” cevabı geliyor Cümlede zarf tümleci olan bu öğe “girince” bağfiili üzerine kuruludur Görüldüğü gibi fiilimsi, bir öğe durumundadır Öyleyse zarf tümleci bir yan cümleciktir
“Bana fotoğrafını gönderen okuruma teşekkür ederim”
cümlesinde ise “teşekkür ederim” yüklemdir “Kime teşekkür ederim?” sorusuna “Bana fotoğrafını gönderen okuruma” dolaylı tümleci cevap verir Cümlede “gönderen” sıfat-fiilini görüyoruz Bu söz “okur” isminin sıfatı durumundadır Yani dolaylı tümlecin tamamlayıcı öğesidir Tamamladığı öğeyle birlikte yan cümle yapmış ve dolaylı tümleç görevini üstlenmiştir
“Karadeniz’de denize fazla açılmak tehlikelidir”
“Davetime gelmeyişine çok üzüldüm”
“Onunla nerede buluşacağınızı biliyor musunuz?”
“Babasını görmeden okuluna gitmezdi”
“Kapıyı açar açmaz karşımda onu gördüm”
cümlelerinde altı çizili söz öbekleri fiilimsiyle yapılan yan cümleciklerdir
Çekimli Fiillerle yapılanlar :
Fiilin yüklem olabilmesi için çekimli olması gerektiğini söylemiştik Ancak her çekimli fiil yüklem olmaz, bazen cümlenin tamamlayıcı öğesi olur İşte bu durumda, yani çekimli bir fiilin bir öğe olduğu durumda, bu fiil yan cümlecik olur
Örneğin;“O da gelirse gideriz”
cümlesinde “gideriz” yüklemdir; “O da gelirse” zarf tümlecidir Bu tümleci oluşturan “gelirse” sözü “gelmek” fiilinin geniş zamanının şartıyla çekimlenmiştir Görüldüğü gibi çekimli bir fiil temel cümlenin öğesi durumundadır ve yan cümlecik oluşturmuştur
“O bana, ben de geleceğim, dedi”
cümlesinde ise “dedi” yüklemdir; "ben de geleceğim” sözü ise nesnedir Bu öğe aynı zamanda “geleceğim” sözünün çekimli olmasından dolayı bir cümle özelliği de gösteriyor Bu yüzden nesne görevindeki bu cümle, bir yan cümlecik oluşturmuştur
Şimdi cümleleri yapılarına göre inceleyerek konuyu daha da pekiştirelim
1 Basit Cümle
İçinde yan cümlecik bulunmayan cümlelerdir Bu cümleler tek bir yargı bildirir
“Bu sıcakta evde oturulur mu?”
cümlesi basit bir cümledir Çünkü “oturulur mu” yükleminden başka yargı bildiren öğe yoktur Yan cümlecik kullanılmayan bir cümle basit demektir
Basit cümle demek, kısa cümle demek değildir
“Bahçenin ana kapısından, üstü başı perişan, zavallı bir adam, elinde eski, yırtık bir torbayla içeriye girdi”
cümlesi uzun bir cümledir Ancak tek bir yargı bildirdiğinden, yani içinde yan cümlecik bulunmadığından basittir
“Kalabalıktan biri yavaşça kürsüye doğru ilerledi”
“İri iri şeftalileri büyük bir zevkle dalından kopardı”
“Sözlerime içten içe gülüyorlardı”
cümleleri yapısına göre basit cümlelerdir
2 Bileşik Cümle
Tek bir yüklemi olan ve içinde yan cümlecik bulunan cümlelerdir Yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışına göre değişik gruplara ayrılır
a Girişik Cümle
Yan cümleciğin fiilimsi olduğu cümlelerdir
“Çocukların sağlıklı büyümesi için gayret gösterilmeli”
cümlesinde “gayret gösterilmeli” yüklemdir Diğer söz öbeği zarf tümlecidir Bu tümleç içindeki “büyümesi” isim-fiili yan cümle yapmıştır Fiilimsi hangi öğe içindeyse, görevi o öğeyle özdeştir Bu cümlede zarf tümleci içinde olduğundan kendisi de zarf tümlecidir
“Çiçekleri koparan çocukları sonunda yakaladım”
cümlesinde “yakaladım” yüklemdir “Çiçekleri koparan çocukları” nesnedir Nesne içindeki “koparan” sıfat-fiili yan cümlecik yapmış, yan cümleciğin görevi de nesnedir
“Kimsenin kalbini kırmadan görevini yaptı”
cümlesinde “yaptı” yüklem, “kimsenin kalbini kırmadan” zarf tümlecidir “Kırmadan” fiilimsi olduğundan yan cümleciktir
Bazen yan cümlecik yüklemin içinde de olabilir
“Kimsenin bilmediği, ıssız güzel bir yerdi”
cümlesi bir sıfat tamlaması olduğundan, olduğu gibi yüklemdir Yüklem içindeki “bilmediği” sıfat-fiili sıfat görevindedir Yani yüklemin temel unsuru olan “yer” isminin tamamlayıcı öğesi olduğundan yan cümleciktir
Bazı cümlelerde ise fiilimsi yüklem görevindedir
“Romancının görevi okuyucuyu aydınlatmaktır”
cümlesinde “aydınlatmaktır” fiilimsisi, temel cümleyi oluşturduğundan cümlede yan cümlecik yoktur Cümle basit bir cümledir
|
|
|
|