İklim Bilgisi İklim Hakkında Bilgi

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-19-2012

6

Nem Miktarı

Nem, bir yerin fazla ısınması ve soğumasını önler

Sıcaklık farkını azaltır

Güneş ışınlarının dik ve dike yakın geldiği Ekvator çevresi Dünya’nın en sıcak yerleri olması gerekirken, nemin fazlalığından dolayı olmamıştır

Dünya’nın en sıcak yerleri ise Dönenceler civarı (Tropikal çöller) olmuştur

Kış mevsiminde, havanın bulutlu olduğu günlerde, ısı kaybı azaldığından sıcaklık değerleri yüksektir

Havanın bulutsuz olduğu günlerde ise, ısı kaybı daha fazla olduğundan sıcaklık değerleri düşüktür

Kuru ve ayaz bir hava yaşanır

7

Okyanus Akıntıları

Okyanus akıntıları, hem denizler hem de karalar üzerinde havanın sıcaklığını etkilerler

Bu akıntılar sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru düzenli olarak azalmasını engeller

Ekvator yönünden gelen Gulf - Stream, Brezilya, Kuroşivo ve Alaska gibi akıntılar sıcaklığı yükseltir

Buna karşılık, kutup yönünden gelen Labrador, Kanarya, Oyaşivo, Benguela ve Kaliforniya gibi akıntılar sıcaklığı düşürür

8

Rüzgârlar

Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de de kuzeyden esen rüzgârlar, Ekvator yönünden geldikleri için sıcaklığı artırır

Kutup yönünden gelen rüzgârlar ise, sıcaklığı düşürürler

Bu durum enlem - sıcaklık ilişkisine örnektir

Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar

Karadan denize doğru esen rüzgârlar ise, kışın sıcaklığı düşürücü, yazın ise sıcaklığı yükseltici etki yapar

9

Bitki Örtüsü

Bitki örtüsü, güneş ışınlarının bir kısmını emerek gündüz yerin fazla ısınmasını önler

Gece ise, yerden ışıyan sıcaklığın bir bölümünü tutarak fazla soğumayı engeller

Bunun sonucunda, bitki örtüsünün gür olduğu alanlar ile seyrek olduğu alanlar arasında, sıcaklığın dağılışı açısından önemli farklar ortaya çıkar

SICAKLIĞIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIŞI

Sıcaklığın yeryüzüne dağılışı izoterm adı verilen eş sıcaklık eğrileri ile gösterilir

Sıcaklık haritalarına ise izoterm haritaları denir

izoterm haritaları günlük, aylık ve yıllık olabilir

Bu haritaların bir kısmı gerçek sıcaklıkları gösterir

Bunlara gerçek izoterm haritaları denir

Bu haritalarda yükseltinin etkisi hesaba katılır

Bir de, yükselti değerleri her yerde sıfır metre kabul edilerek, sıcaklık değerlerinin buna göre düzenlenip çizildiği haritalar vardır

Bu haritalara da indirgenmiş izoterm haritaları denir

Her yerin gerçek sıcaklığına, yükseltiden dolayı kaybettiği sıcaklığın eklenmesiyle indirgenmiş sıcaklık bulunur

B

BASINÇ ve RÜZGÂRLAR

BASINÇ

Atmosferi oluşturan gazların yeryüzüne yaptığı etkiye basınç denir

Basınç barometre ile ölçülür

Basıncın değeri milibar (mb) denilen birimle belirtilir

Aynı basınca sahip olan noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan iç içe kapalı eğrilere ise izobar adı verilmektedir

Atmosfer basıncını etkileyen faktörler şunlardır:

1

Yerçekimi

Yerçekiminin etkisiyle gazlar Dünya’yı çepeçevre kuşatmıştır

Yükseklere doğru çıkıldıkça ve alçak enlemlere doğru geldikçe yerçekimi azalır

Buna bağlı olarak basınç da azalır

Yerçekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır

Yerçekimi arttıkça basınç artar, yerçekimi azaldıkça basınç azalır

2

Yükselti

Yükseldikçe basınç azalır

Bunun nedeni, yükseklere doğru çıkıldıkça Atmosfer’i oluşturan gazların yoğunluklarının yerçekimi etkisiyle azalmasıdır

Basınç ile yükselti arasında ters orantı vardır

3

Termik Etkenler (Sıcaklık)

Sıcaklığın artmasıyla hava genişler, hafifler ve yükselir

Yükselen havanın yere yaptığı basıncın azalmasıyla, alçak basınç alanları doğar

Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır, ağırlaşır ve alçalır

Alçalan havanın yere yaptığı basıncın artmasıyla yüksek basınç alanları doğar

Bu şekilde, ısınma ve soğumaya bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir

Örneğin, Ekvator çevresi sürekli sıcak olduğundan, burada termik alçak basınçlar oluşmuştur

Kutuplar civarı ise, sürekli soğuk olduğundan burada da termik yüksek basınçlar oluşmuştur

Sıcaklık ile basınç arasında ters orantı vardır

4

Dinamik Etkenler

Hava kütlelerinin alçalarak yığılması veya yükselerek seyrekleşmesi sonucunda ortaya çıkar

Örneğin, troposferin üst kısımlarında, Ekvator’dan kutuplara doğru esen Ters (üst) Alize rüzgârları Dünya’nın dönme hareketinin etkisiyle 30° enlemleri civarında alçalarak yüksek basınç alanlarını oluştururlar

Bununla birlikte, Batı ve Kutup rüzgârları da 60° enlemleri civarında karşılaşınca yükselirler ve burada alçak basınç alanlarını oluştururlar

işte, bu şekildeki hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine de dinamik basınç merkezleri denir

Atmosfer basıncı, yere yaptığı basınç derecesine göre üçe ayrılır

Normal Basınç: 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde, 0°C sıcaklıkta, 760 mm yüksekliğindeki cıvanın yaptığı basınca eşit olan atmosfer basıncına normal basınç denir

Bu basınç 1013 milibardır

Yüksek Basınç (Antisiklon): 1013 milibardan daha yüksek olan basınçlara yüksek basınç denir

Yüksek basıncın görüldüğü yerlerde alçalıcı hava hareketleri vardır

Alçak Basınç (Siklon): 1013 milibardan daha az olan basınçlara alçak basınç denir

Alçak basıncın görüldüğü yerlerde yükselici hava hareketleri vardır

YERYÜZÜNDEKİ SÜREKLİ BASINÇ ALANLARI

1

Termik Kökenli Basınç Alanları

• Ekvatoral Alçak Basınç Alanı (Tropikal Siklon)

Ekvatoral bölge üzerinde bütün Dünya’yı kuşatan sürekli bir alçak basınç alanı uzanır

Bunun nedeni buraların devamlı ısınmasıdır

Bu basınç kuşağı kışın güneye, yazın da kuzeye doğru genişler

• Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (Polar Antisiklon)

Kutuplar yıl boyunca soğuk olduklarından, buralarda sürekli bir yüksek basınç alanı oluşmuştur

Bu basınç alanı kışın genişler, yazın da daralır

2

Dinamik Kökenli Basınç Alanları

• Ekvator Üstü Yüksek Basınç Alanı (Subtropikal Antisiklon)

Ekvatoral bölgede, ısınarak yükselen hava kütleleri üst alizeler halinde kutuplara doğru eserken, gerek Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden, gerekseyerçekimi ve soğumadan dolayı 30° enlemleri civarında alçalır

Sonuçta, bu enlemlerde yüksek basınç alanı oluşur

• Kutup Altı Alçak Basınç Alanı (Subpolar Siklon)

Batı ve Kutup rüzgârları, 60° enlemleri civarında karşılaştıktan sonra yükselirler

Sonuçta bu enlemlerde alçak basınç alanı oluşur

RÜZGÂRLAR

Yüksek basınç (antisiklon) alanlarından alçak basınç (siklon) alanlarına doğru olan yatay hava akımlarına rüzgâr denir

Rüzgârın yönü, coğrafi yönlerle ifade edilir

Rüzgâr hızı anemometre adı verilen aletle ölçülür

Rüzgârın hızını etkileyen faktörler

a

Basınç farkı: Rüzgârın hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır

Basınç farkı çok ise rüzgâr hızlı, basınç farkı az ise rüzgâr yavaş eser

iki bölge arasındaki basınç farkının sona ermesi ile rüzgâr etkinliği kaybeder

b

Basınç merkezleri arasındaki uzaklık: Aynı basınç farklarına sahip, birbirinden farklı uzaklıktaki noktalar arasında rüzgârların hızı farklıdır

Birbirine yakın olan noktalar arasında, izobar yüzeylerinin eğimi fazladır ve rüzgâr hızlı eser

Birbirine uzak olan noktalar arasında ise, izobar yüzeylerinin eğimi azdır ve rüzgâr yavaş eser

c

Dünya’nın Dönmesi: Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak rüzgârlar, düz çizgiler yerine saparak hareket ederler

Bu sapmalar ise onlara hız kaybettirir

d

Sürtünme: Engebeli arazilerde rüzgârlar çok fazla engellerle karşılaştığı için hızları azalır

Bundan dolayı, rüzgârların hızı, sürtünmenin azaldığı düz ve açık alanlarda fazladır

Rüzgârın yönünü etkileyen faktörler

a

Basınç merkezlerinin konumu: Rüzgârın yönünü belirleyen, öncelikle basınç merkezlerinin konumudur

Basınç merkezleri yer değiştirdikçe rüzgârın yönü de değişir

b

Yeryüzü şekilleri: Rüzgârlar basınç merkezleri arasında hareket ederken, yeryüzü şekillerine çarparak yön değiştirirler

Bir bölgede rüzgârın yıl içerisinde en fazla estiği yöne hakim rüzgâr yönü denir

Hakim rüzgâr yönü yerşekillerine göre ortaya çıkar

c

Dünya’nın Dönmesi: Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda, rüzgârlar basınç merkezleri arasındaki en kısa yolu izleyemezler

Rüzgârlar, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna saparlar

Yüksek basınç alanlarında rüzgârlar, merkezden çevreye doğru hareket ederler

Alçak basınç alanlarında ise rüzgârlar, çevreden merkeze doğru hareket ederler

RÜZGÂR ÇEŞİTLERİ

1

Sürekli (Yıllık) Rüzgârlar

a

Alize Rüzgârları: 30° Kuzey ve 30° Güney enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgârlardır

10-19-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	İklim Bilgisi İklim Hakkında Bilgi 6 Nem Miktarı Nem, bir yerin fazla ısınması ve soğumasını önler Sıcaklık farkını azaltır Güneş ışınlarının dik ve dike yakın geldiği Ekvator çevresi Dünya’nın en sıcak yerleri olması gerekirken, nemin fazlalığından dolayı olmamıştır Dünya’nın en sıcak yerleri ise Dönenceler civarı (Tropikal çöller) olmuştur Kış mevsiminde, havanın bulutlu olduğu günlerde, ısı kaybı azaldığından sıcaklık değerleri yüksektir Havanın bulutsuz olduğu günlerde ise, ısı kaybı daha fazla olduğundan sıcaklık değerleri düşüktür Kuru ve ayaz bir hava yaşanır 7 Okyanus Akıntıları Okyanus akıntıları, hem denizler hem de karalar üzerinde havanın sıcaklığını etkilerler Bu akıntılar sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru düzenli olarak azalmasını engeller Ekvator yönünden gelen Gulf - Stream, Brezilya, Kuroşivo ve Alaska gibi akıntılar sıcaklığı yükseltir Buna karşılık, kutup yönünden gelen Labrador, Kanarya, Oyaşivo, Benguela ve Kaliforniya gibi akıntılar sıcaklığı düşürür 8 Rüzgârlar Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de de kuzeyden esen rüzgârlar, Ekvator yönünden geldikleri için sıcaklığı artırır Kutup yönünden gelen rüzgârlar ise, sıcaklığı düşürürler Bu durum enlem - sıcaklık ilişkisine örnektir Denizden karaya doğru esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar Karadan denize doğru esen rüzgârlar ise, kışın sıcaklığı düşürücü, yazın ise sıcaklığı yükseltici etki yapar 9 Bitki Örtüsü Bitki örtüsü, güneş ışınlarının bir kısmını emerek gündüz yerin fazla ısınmasını önler Gece ise, yerden ışıyan sıcaklığın bir bölümünü tutarak fazla soğumayı engeller Bunun sonucunda, bitki örtüsünün gür olduğu alanlar ile seyrek olduğu alanlar arasında, sıcaklığın dağılışı açısından önemli farklar ortaya çıkar SICAKLIĞIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIŞI Sıcaklığın yeryüzüne dağılışı izoterm adı verilen eş sıcaklık eğrileri ile gösterilir Sıcaklık haritalarına ise izoterm haritaları denir izoterm haritaları günlük, aylık ve yıllık olabilir Bu haritaların bir kısmı gerçek sıcaklıkları gösterir Bunlara gerçek izoterm haritaları denir Bu haritalarda yükseltinin etkisi hesaba katılır Bir de, yükselti değerleri her yerde sıfır metre kabul edilerek, sıcaklık değerlerinin buna göre düzenlenip çizildiği haritalar vardır Bu haritalara da indirgenmiş izoterm haritaları denir Her yerin gerçek sıcaklığına, yükseltiden dolayı kaybettiği sıcaklığın eklenmesiyle indirgenmiş sıcaklık bulunur B BASINÇ ve RÜZGÂRLAR BASINÇ Atmosferi oluşturan gazların yeryüzüne yaptığı etkiye basınç denir Basınç barometre ile ölçülür Basıncın değeri milibar (mb) denilen birimle belirtilir Aynı basınca sahip olan noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan iç içe kapalı eğrilere ise izobar adı verilmektedir Atmosfer basıncını etkileyen faktörler şunlardır: 1 Yerçekimi Yerçekiminin etkisiyle gazlar Dünya’yı çepeçevre kuşatmıştır Yükseklere doğru çıkıldıkça ve alçak enlemlere doğru geldikçe yerçekimi azalır Buna bağlı olarak basınç da azalır Yerçekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır Yerçekimi arttıkça basınç artar, yerçekimi azaldıkça basınç azalır 2 Yükselti Yükseldikçe basınç azalır Bunun nedeni, yükseklere doğru çıkıldıkça Atmosfer’i oluşturan gazların yoğunluklarının yerçekimi etkisiyle azalmasıdır Basınç ile yükselti arasında ters orantı vardır 3 Termik Etkenler (Sıcaklık) Sıcaklığın artmasıyla hava genişler, hafifler ve yükselir Yükselen havanın yere yaptığı basıncın azalmasıyla, alçak basınç alanları doğar Sıcaklığın azalmasıyla soğuyan havanın hacmi daralır, ağırlaşır ve alçalır Alçalan havanın yere yaptığı basıncın artmasıyla yüksek basınç alanları doğar Bu şekilde, ısınma ve soğumaya bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir Örneğin, Ekvator çevresi sürekli sıcak olduğundan, burada termik alçak basınçlar oluşmuştur Kutuplar civarı ise, sürekli soğuk olduğundan burada da termik yüksek basınçlar oluşmuştur Sıcaklık ile basınç arasında ters orantı vardır 4 Dinamik Etkenler Hava kütlelerinin alçalarak yığılması veya yükselerek seyrekleşmesi sonucunda ortaya çıkar Örneğin, troposferin üst kısımlarında, Ekvator’dan kutuplara doğru esen Ters (üst) Alize rüzgârları Dünya’nın dönme hareketinin etkisiyle 30° enlemleri civarında alçalarak yüksek basınç alanlarını oluştururlar Bununla birlikte, Batı ve Kutup rüzgârları da 60° enlemleri civarında karşılaşınca yükselirler ve burada alçak basınç alanlarını oluştururlar işte, bu şekildeki hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine de dinamik basınç merkezleri denir Atmosfer basıncı, yere yaptığı basınç derecesine göre üçe ayrılır Normal Basınç: 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde, 0°C sıcaklıkta, 760 mm yüksekliğindeki cıvanın yaptığı basınca eşit olan atmosfer basıncına normal basınç denir Bu basınç 1013 milibardır Yüksek Basınç (Antisiklon): 1013 milibardan daha yüksek olan basınçlara yüksek basınç denir Yüksek basıncın görüldüğü yerlerde alçalıcı hava hareketleri vardır Alçak Basınç (Siklon): 1013 milibardan daha az olan basınçlara alçak basınç denir Alçak basıncın görüldüğü yerlerde yükselici hava hareketleri vardır YERYÜZÜNDEKİ SÜREKLİ BASINÇ ALANLARI 1 Termik Kökenli Basınç Alanları • Ekvatoral Alçak Basınç Alanı (Tropikal Siklon) Ekvatoral bölge üzerinde bütün Dünya’yı kuşatan sürekli bir alçak basınç alanı uzanır Bunun nedeni buraların devamlı ısınmasıdır Bu basınç kuşağı kışın güneye, yazın da kuzeye doğru genişler • Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (Polar Antisiklon) Kutuplar yıl boyunca soğuk olduklarından, buralarda sürekli bir yüksek basınç alanı oluşmuştur Bu basınç alanı kışın genişler, yazın da daralır 2 Dinamik Kökenli Basınç Alanları • Ekvator Üstü Yüksek Basınç Alanı (Subtropikal Antisiklon) Ekvatoral bölgede, ısınarak yükselen hava kütleleri üst alizeler halinde kutuplara doğru eserken, gerek Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden, gerekseyerçekimi ve soğumadan dolayı 30° enlemleri civarında alçalır Sonuçta, bu enlemlerde yüksek basınç alanı oluşur • Kutup Altı Alçak Basınç Alanı (Subpolar Siklon) Batı ve Kutup rüzgârları, 60° enlemleri civarında karşılaştıktan sonra yükselirler Sonuçta bu enlemlerde alçak basınç alanı oluşur RÜZGÂRLAR Yüksek basınç (antisiklon) alanlarından alçak basınç (siklon) alanlarına doğru olan yatay hava akımlarına rüzgâr denir Rüzgârın yönü, coğrafi yönlerle ifade edilir Rüzgâr hızı anemometre adı verilen aletle ölçülür Rüzgârın hızını etkileyen faktörler a Basınç farkı: Rüzgârın hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır Basınç farkı çok ise rüzgâr hızlı, basınç farkı az ise rüzgâr yavaş eser iki bölge arasındaki basınç farkının sona ermesi ile rüzgâr etkinliği kaybeder b Basınç merkezleri arasındaki uzaklık: Aynı basınç farklarına sahip, birbirinden farklı uzaklıktaki noktalar arasında rüzgârların hızı farklıdır Birbirine yakın olan noktalar arasında, izobar yüzeylerinin eğimi fazladır ve rüzgâr hızlı eser Birbirine uzak olan noktalar arasında ise, izobar yüzeylerinin eğimi azdır ve rüzgâr yavaş eser c Dünya’nın Dönmesi: Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak rüzgârlar, düz çizgiler yerine saparak hareket ederler Bu sapmalar ise onlara hız kaybettirir d Sürtünme: Engebeli arazilerde rüzgârlar çok fazla engellerle karşılaştığı için hızları azalır Bundan dolayı, rüzgârların hızı, sürtünmenin azaldığı düz ve açık alanlarda fazladır Rüzgârın yönünü etkileyen faktörler a Basınç merkezlerinin konumu: Rüzgârın yönünü belirleyen, öncelikle basınç merkezlerinin konumudur Basınç merkezleri yer değiştirdikçe rüzgârın yönü de değişir b Yeryüzü şekilleri: Rüzgârlar basınç merkezleri arasında hareket ederken, yeryüzü şekillerine çarparak yön değiştirirler Bir bölgede rüzgârın yıl içerisinde en fazla estiği yöne hakim rüzgâr yönü denir Hakim rüzgâr yönü yerşekillerine göre ortaya çıkar c Dünya’nın Dönmesi: Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda, rüzgârlar basınç merkezleri arasındaki en kısa yolu izleyemezler Rüzgârlar, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna saparlar Yüksek basınç alanlarında rüzgârlar, merkezden çevreye doğru hareket ederler Alçak basınç alanlarında ise rüzgârlar, çevreden merkeze doğru hareket ederler RÜZGÂR ÇEŞİTLERİ 1 Sürekli (Yıllık) Rüzgârlar a Alize Rüzgârları: 30° Kuzey ve 30° Güney enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgârlardır