Atmosferin Katmanları - Ekzosfer - Kemosfer - Mezosfer, Ozonosfer - Stratosfer - Termosfer

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-19-2012

Atmosferin Katmanları - Ekzosfer - Kemosfer - Mezosfer, Ozonosfer - Stratosfer - Termosfer - Troposfer

Yerçekiminin etkisiyle dünyayı çepe çevre saran gaz ve buhar tabakasına atmosfer denir

Atmosferi oluşturan gazlar genellikle gezegenin iç katmanlarından yanardağ etkinliğiyle ortaya çıktığı gibi gezegenin tarihi boyunca dünya dışı kaynaklardan da beslenmiştir

Atmosferdeki gazların % 78′ini azot % 20′sini ise oksijen oluşturur

Kalan %1′lik bölümü ise karbondioksit, neon, helyum, kripton, ksenon, hidrojen gibi gazlar oluşturmaktadır

Atmosferde bulunan bu gazlar üç grupta incelenebilir ;

* Atmosferde devamlı bulunan ve çoğunlukla miktarları değişmeyen gazlar (azot, oksijen ve diğer asal gazlar)

* Atmosferde devamlı bulunan ve miktarları azalıp çoğalan gazlar (karbondioksit, su buharı, ozon)

* Atmosferde her zaman bulunmayan gazlar (kirleticiler)

Atmosfer yeryüzündeki canlılar için koruyucu bir perde görevindedir

Gündüz güneşin sıcağını, gece de uzayın soğuğunu önleyerek yeryüzündeki sıcaklığın dengelenmesini sağlar

Atmosferin Katmanları

Yerküreyi saran gazların yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklı olduğu için yerçekiminin de etkisiyle katmanlar oluştururlar

Atmosferin temel olarak 5 katmanı bulunur

1) Troposfer : Atmosferin yere temas eden en alt katmanıdır

Gazların en yoğun olduğu katmandır

Ekvator üzerindeki kalınlığı 16–17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9–10 km’dir

Katman kalınlığının ekvatorda ve kutuplarda farklılık göstermesinin nedeni, ekvatorda ısınan havanın hafifleyerek yükselmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunması, kutuplarda ise havanın soğuyarak çökmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunmamasıdır

Yani bu değişiklerin sebebi sıcaklık farklılıkları ve merkez kaç kuvvetinin etkisidir

Troposfer atmosferin en önemli katmanıdır diyebiliriz çünkü gazların %75′i su buharının ise tamamı bu katmanda bulunur

Buna bağlı olarak hava akımları, bulutluluk, nem, yağışlar, basınç değişiklikleri gibi bilinen bütün meteorolojik olaylar bu katmanda meydana gelir, güçlü yatay ve dikey hava hareketleri de bu katmanda oluşur

Troposfer genellikle yerden yansıyan güneş ışınlarıyla ısınır bu nedenle alt kısmı daha sıcaktır ve yerden yükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1°C azalır

2) Stratosfer : Troposferden itibaren 50 km

yükseliğe kadar uzanır

Yatay hava hareketleri (rüzgarlar) görülür

Su buharı bulunmadığı için dikey hava hareketleri oluşmaz

Yalnızca yatay hareketlerin oluşması da diğer tabakalar ile stratosfer arasında bu katmandan kaynaklanan bir taşınım olmamasına sebep olur

Bu durum çok tehlikeli olabilir çünkü diyelim ki bir yanardağın patlamasından ortaya çıkan küller troposferi aşıp stratosfere ulaşırsa burada birikir ve kalıcı bir kirlilik oluşturur

Ayrıca bu katmanda sıcaklık değişiklikleri olmaz ve katmanın sıcaklığı yaklaşık olarak -45°C’dir

Stratosferde yerçekimi azaldığı için cisimler gerçek ağırlıklarını kaybederler

Bu katmanın üst kısımlarında ozon gazları bulunur ve güneş ışınlarını çeken bu gazlar katmanın ısınmasına neden olur

273) Mezosfer : Stratosferden itibaren 80 km

yüksekliğe kadar uzanır

Küçük boyutlu gök taşları bu katmanda sürtünmenin etkisiyle buharlaşarak kaybolur

Ozonosfer ve Kemosfer olarak iki kısımdan oluşur

* Ozonosfer: Bu tabakada ozon gazları bulunur

Güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınlar, ozon gazları tarafından tutulur

Bundan dolayı canlılar için koruyucu katmandır

* Kemosfer: Zararlı ışınların tutulması az miktarda burada da görülür

Ayrıca gazların iyonlara ayrılmaya başladığı yerdir

4) Termosfer : Mezosferden itibaren 400 km

yüksekliğe kadar uzanan katmandır

Bu katmanda güneş ışınları yoğun olarak hissedilir

Sıcaklığın güneşin etkisine göre 200 ile 1600°C’dir

Bu katmanda gazlar iyon halinde bulunur ve iyonlar arasında elektron alışverişi oldukça fazladır

Bu nedenle haberleşme sinyalleri ve radyo dalgaları çok iyi iletilir

5) Ekzosfer : Atmosferin en üst katıdır

Az miktarda hidrojen ve helyum atomlarından oluşur

Kesin sınırı bilinmemekle birlikte üst sınırının yerden yaklaşık 10

000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir

Bu katmandan sonra artık bir sınır olmadığı için boşluğa geçiş başlar

Yapay uydular bu katmanda bulunurlar, yerçekimi çok düşüktür ve gazlar çok seyrektir

36

Atmosferin Yeryüzü Açısından Önemi

* İklim olayları meydana gelir

* Canlı yaşamı için gerekli gazları ihtiva eder

* Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar

* Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller

* Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller

* Uzaydan gelen meteorların parçalanmasını sağlar

* Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar

Bir başka ifade ile gölgelerin tam karanlık olmasını önler

* Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar

* Hava akımları nedeniyle gündüz olan bölgelerin aşırı sıcak, gece olan bölgelerin de aşırı soğuk olmasını engeller

10-19-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Atmosferin Katmanları - Ekzosfer - Kemosfer - Mezosfer, Ozonosfer - Stratosfer - Termosfer Atmosferin Katmanları - Ekzosfer - Kemosfer - Mezosfer, Ozonosfer - Stratosfer - Termosfer - Troposfer Yerçekiminin etkisiyle dünyayı çepe çevre saran gaz ve buhar tabakasına atmosfer denir Atmosferi oluşturan gazlar genellikle gezegenin iç katmanlarından yanardağ etkinliğiyle ortaya çıktığı gibi gezegenin tarihi boyunca dünya dışı kaynaklardan da beslenmiştir Atmosferdeki gazların % 78′ini azot % 20′sini ise oksijen oluşturur Kalan %1′lik bölümü ise karbondioksit, neon, helyum, kripton, ksenon, hidrojen gibi gazlar oluşturmaktadır Atmosferde bulunan bu gazlar üç grupta incelenebilir ; * Atmosferde devamlı bulunan ve çoğunlukla miktarları değişmeyen gazlar (azot, oksijen ve diğer asal gazlar) * Atmosferde devamlı bulunan ve miktarları azalıp çoğalan gazlar (karbondioksit, su buharı, ozon) * Atmosferde her zaman bulunmayan gazlar (kirleticiler) Atmosfer yeryüzündeki canlılar için koruyucu bir perde görevindedir Gündüz güneşin sıcağını, gece de uzayın soğuğunu önleyerek yeryüzündeki sıcaklığın dengelenmesini sağlar Atmosferin Katmanları Yerküreyi saran gazların yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklı olduğu için yerçekiminin de etkisiyle katmanlar oluştururlar Atmosferin temel olarak 5 katmanı bulunur 1) Troposfer : Atmosferin yere temas eden en alt katmanıdır Gazların en yoğun olduğu katmandır Ekvator üzerindeki kalınlığı 16–17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 9–10 km’dir Katman kalınlığının ekvatorda ve kutuplarda farklılık göstermesinin nedeni, ekvatorda ısınan havanın hafifleyerek yükselmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunması, kutuplarda ise havanın soğuyarak çökmesi ve merkez kaç kuvvetinin bulunmamasıdır Yani bu değişiklerin sebebi sıcaklık farklılıkları ve merkez kaç kuvvetinin etkisidir Troposfer atmosferin en önemli katmanıdır diyebiliriz çünkü gazların %75′i su buharının ise tamamı bu katmanda bulunur Buna bağlı olarak hava akımları, bulutluluk, nem, yağışlar, basınç değişiklikleri gibi bilinen bütün meteorolojik olaylar bu katmanda meydana gelir, güçlü yatay ve dikey hava hareketleri de bu katmanda oluşur Troposfer genellikle yerden yansıyan güneş ışınlarıyla ısınır bu nedenle alt kısmı daha sıcaktır ve yerden yükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1°C azalır 2) Stratosfer : Troposferden itibaren 50 km yükseliğe kadar uzanır Yatay hava hareketleri (rüzgarlar) görülür Su buharı bulunmadığı için dikey hava hareketleri oluşmaz Yalnızca yatay hareketlerin oluşması da diğer tabakalar ile stratosfer arasında bu katmandan kaynaklanan bir taşınım olmamasına sebep olur Bu durum çok tehlikeli olabilir çünkü diyelim ki bir yanardağın patlamasından ortaya çıkan küller troposferi aşıp stratosfere ulaşırsa burada birikir ve kalıcı bir kirlilik oluşturur Ayrıca bu katmanda sıcaklık değişiklikleri olmaz ve katmanın sıcaklığı yaklaşık olarak -45°C’dir Stratosferde yerçekimi azaldığı için cisimler gerçek ağırlıklarını kaybederler Bu katmanın üst kısımlarında ozon gazları bulunur ve güneş ışınlarını çeken bu gazlar katmanın ısınmasına neden olur 273) Mezosfer : Stratosferden itibaren 80 km yüksekliğe kadar uzanır Küçük boyutlu gök taşları bu katmanda sürtünmenin etkisiyle buharlaşarak kaybolur Ozonosfer ve Kemosfer olarak iki kısımdan oluşur * Ozonosfer: Bu tabakada ozon gazları bulunur Güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınlar, ozon gazları tarafından tutulur Bundan dolayı canlılar için koruyucu katmandır * Kemosfer: Zararlı ışınların tutulması az miktarda burada da görülür Ayrıca gazların iyonlara ayrılmaya başladığı yerdir 4) Termosfer : Mezosferden itibaren 400 km yüksekliğe kadar uzanan katmandır Bu katmanda güneş ışınları yoğun olarak hissedilir Sıcaklığın güneşin etkisine göre 200 ile 1600°C’dir Bu katmanda gazlar iyon halinde bulunur ve iyonlar arasında elektron alışverişi oldukça fazladır Bu nedenle haberleşme sinyalleri ve radyo dalgaları çok iyi iletilir 5) Ekzosfer : Atmosferin en üst katıdır Az miktarda hidrojen ve helyum atomlarından oluşur Kesin sınırı bilinmemekle birlikte üst sınırının yerden yaklaşık 10000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir Bu katmandan sonra artık bir sınır olmadığı için boşluğa geçiş başlar Yapay uydular bu katmanda bulunurlar, yerçekimi çok düşüktür ve gazlar çok seyrektir 36 Atmosferin Yeryüzü Açısından Önemi * İklim olayları meydana gelir * Canlı yaşamı için gerekli gazları ihtiva eder * Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar * Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller * Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller * Uzaydan gelen meteorların parçalanmasını sağlar * Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, gölgede kalan kısımların da aydınlanmasını sağlar Bir başka ifade ile gölgelerin tam karanlık olmasını önler * Işığı, sesi, sıcaklığı geçirir ve iletilmesini sağlar * Hava akımları nedeniyle gündüz olan bölgelerin aşırı sıcak, gece olan bölgelerin de aşırı soğuk olmasını engeller