Akarsu Rejimlerini Etkileyen Faktorler

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-19-2012

Akarsu rejimlerini etkileyen faktorler

Yağışlarla yeryüzüne inen yada kaynaklardan çıkarak bir yatakta akan,sonra denize yada göle dökülen sulara akarsu denir

Yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetler arasında en önemlisi akarsulardır

Bir akarsuyun doğduğu yere akarsu kaynağı,denize yada göle döküldüğü yere akarsu ağzı denir

Bu iki nokta arasında akarsuyun çığırı uzanır

Kaynak kısmına yukarı çığır,ağız kısmına aşağı çığır,ikisi arasında kalan bölüme orta çığır denir

Akarsuyun Havzası:Bir akarsuyun kolları ile birlikte beslendiği ve sularını boşalttığı bölgeye denir

Bu alana akarsuyun beslenme alanı veya su toplama alanı denilmektedir

Akarsu havzasının büyüklüğü, akarsuyun büyüklüğüne,geçtiği iklim bölgelerinin yağış özelliklerine ve yerşekillerine bağlıdır

Güney Amerika da Amazon nehri dünyanın en geniş akarsu havzasına sahiptir

Açık Havza:Bir akarsuyun sularını denize yada bir okyanusa ulaştırmasıdır

Kapalı Havza:Bir akarsuyun sularını denize ulaştırmayıp,bir gölde sona ermesi yada kurak bölgelerde kurumasıdır

Kapalı havza oluşumunda iklim özellikleri ve yer şekilleri başlıca etmenlerdir

Dünyanın en büyük kapalı havzaları Orta Asya ve Kuzey Afrika'nın içidir

Orta Asya'da kapalı havza oluşumunda yerşekilleri etkili olurken,Kuzey Afrika'da kuraklıktır

Türkiye'deki kapalı havzalar, Tuz gölü,Van gölü çevresidir

Türkiye'de kapalı havzaların oluşumunda en önemli etken yer şekilleridir

Su Bölümü Çizgisi:Bir akarsuyun havzasını komşu akarsulardan ayıran doğal sınırdır

Bu sınır genelde dağların yüksek noktalarından geçer

Akarsuyun Akımı(Debisi):Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarının m³/saniye olarak değerine,akarsuyun debisi denir

Bir akarsuyun debisi;

1-Havzaya düşen yağış miktarına

2-Aktığı yerdeki arazinin geçirimlilik özelliğine

3-Havzadaki dağların kar ve buzullarına

4-Havzadaki büyük kaynaklara

5-Akarsuyun aldığı kollarla beslenme özelliğine

6-Sıcaklık ve buharlaşma şartlarına bağlıdır

Bazı Akarsuların Akımları (debileri);

Akarsuyun Rejimi:Bir akarsuyun bir yıl içerisinde gösterdiği akım değişikliğine o akarsuyun rejimi denir

Düzenli Rejim:Bir yıl içinde akımı fazla değişmeyen akarsu rejimidir

Rejimi düzenli akarsular Ekvator çevresinde ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde yer alır

Bu bölgelerdeki akarsuların rejimlerinin düzenli olmasının nedeni yağışların düzenli olmasıdır

Rejimi düzenli akarsular taşıma ve ulaştırmacılığa elverişlidir

Havzaya düşen toplam yağışın fazla olması rejime etki etmez,akıma etki eder

Düzensiz Rejim:Bir yıl içinde akımında belirgin değişimler meydana gelen yani bir mevsim suları çoğalan,diğer mevsim suları azalan akarsu rejimidir

Akarsu rejimine Etki Eden Faktörler:

Yağış Rejimi:Yağış rejimi düzenli olan bölgelerde akarsu rejimi düzenli olur

Ekvatoral (Amazon,Kongo) ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinin (Rhen,Sen) akarsuları yağış rejiminden dolayı düzenli akışa sahip akarsulardır

Bir mevsimi yağışlı,diğer mevsimi kurak geçen iklim bölgelerindeki (Muson,Akdeniz,Karasal

) akarsular düzensiz rejim gösterirler

Kar Yağışı:Yağan karlar hemen akarsuya karışamayacağı için kar yağan aylarda akım azalır

Karlar erime devrelerinde akarsuyu besleyerek su miktarının artmasına neden olurlar

Sıcaklık

Yerşekilleri:Yükselti,eğim ve bakı faktörü rejimi etkiler

Yükselti arttıkça sıcaklık ve buharlaşma azalır,yağışlar artar

Bu da akımı arttırır

Belli bir yükseltiden sonra yağışlar kar şeklinde olacağından akım azalır

Eğimin fazlalığı,buharlaşma ve toprak içine sızmayı azaltarak akımı arttırır

Nemli rüzgarlara dönük yamaçlar daha çok yağış alacağından buradaki akarsuların akımı daha yüksektir

Zeminin Yapısı

Örneğin;Toroslardan doğup geçirimli kalker tabaklardan akan ve Akdeniz'e dökülen akarsular bu özelliktendir

Bitki Örtüsü:Ağaçlar sel sularının hızını keserek dal ve yapraklar yağmur tanelerini tutarak yağışın zemine sızmasına olanak sağlarlar

Böylece yağışların akarsulara yavaş yavaş katılımını sağlayarak akarsu rejimini düzenlerler

Göller ve Barajlar:göllerden ve barajlardan çıkan suların rejimleri nispeten düzenlidir

Belli bir mesafede düzenli rejimde akarlar

Fakat sonra iklim koşullarına bağlı olarak düzensizleşirler

TÜRKİYE'DEKİ AKARSU REJİMLERİ

1-Yağmurlu Akdeniz Rejimi:Kış mevsiminin yağışlı olması nedeniyle akarsular bol su taşırlar

Yaz kuraklığı nedeniyle ve kaynak suları ile yeterince beslenemediği için yazın suları son derece azdır

Akdeniz,Ege ve Marmara bölgesi akarsularında görülen akarsu rejimidir

2-Yağmurlu Karadeniz Rejimi:Karadeniz ikliminin yağış rejimine bağlı olarak her mevsim su taşırlar, rejimleri nispeten düzenlidir

Yağmurlarla birlikte, dağlardan gelen kar suları eklendiği zaman ilkbahar aylarında seviyeleri yükselir

3-İç Bölgelerin Akarsu Rejimi:Kışın yağışın kar şeklinde olması ve erimemesi nedeniyle kışın suları azalır

İlkbahar ve yaz mevsiminde karların erimesi ile suları bollaşır

Çok kısa bir süre içerisinde birdenbire kabararak coşkun bir şekilde akan, sonra kuruyacak duruma gelen ve hatta kuruyan akarsular sel rejimli akarsulardır

Bu tip akarsuların oluşmasında bitki örtüsünün cılız olmasının da rolü vardır

Daha çok İç Anadolu'da görülür

4-Karma Rejimli Akarsular:Farklı iklim bölgelerinden geçen ve çeşitli kaynaklardan beslenen akarsular karma rejimlidir

Fırat,Dicle,Nil

Akış Sürelerine Göre

Akarsular Daimi Akarsular:Nemli bölgeleri karekterize ederler

Senenin bütün günü yatakta su mevcuttur

Mevsimlik Akarsular

Geçici Akarsular:Yağışın çok nadir ve zaman bakımından belirsiz olduğu bölgelerde görülür

Türkiye'de ki Akarsular

Karadeniz'e Dökülenler

Marmara Denizi'ne Dökülenler

usurluk ve Gönen Çayı

Ege Denizi'ne Dökülenler: Bakırçay, Gediz,B

Menderes, K

Menderes ve Meriç'tir

Akdeniz'e Dökülenler

Ülkemizde Doğup Dış Ülkelerden Denize Dökülenler:Aras,Kura,Arpaçay,Fırat,Dicle,Çoru h

Dış Ülkelerden Doğup Ülkemizde Denize Dökülenler:Meriç,Asi

TÜRKİYE'DEKİ AKARSULARIN ÖZELLİKLERİ

1-Yeryüzü şekillerinin genel uzanışına paralel olarak doğu-batı yönlü akarlar

Fakat denize dökülecekleri yerlerde dağları enine yararak boğazlar oluştururlar

2-Uzunlukları fazla değildir

Bunun nedeni,dağların kıyıya paralel uzanması ve Türkiye'nin çok geniş bir ülke olmamasıdır

3-Yerşekillerinden dolayı akarsu havzaları dardır

4-Bol su taşımazlar

Bunun nedeni,iklimin fazla yağışlı olmaması ve havzaların dar olmasıdır

5-Rejimleri düzensizdir

Nedeni,ülkemizde belli bir sıcaklık ve kurak mevsimin bulunması,yağış ve kar erime zamanlarının farklılık göstermesidir

6-Ortalama yükseltinin fazla olmasından dolayı fazla akışlıdırlar

7-Akarsular bir çok yerde dar ve derin vadilerden aktıkları için hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır

8-Yer yer su taşkınlarına ve erozyona neden olurlar

10-19-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Akarsu Rejimlerini Etkileyen Faktorler Akarsu rejimlerini etkileyen faktorler Yağışlarla yeryüzüne inen yada kaynaklardan çıkarak bir yatakta akan,sonra denize yada göle dökülen sulara akarsu denir Yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetler arasında en önemlisi akarsulardır Bir akarsuyun doğduğu yere akarsu kaynağı,denize yada göle döküldüğü yere akarsu ağzı denir Bu iki nokta arasında akarsuyun çığırı uzanır Kaynak kısmına yukarı çığır,ağız kısmına aşağı çığır,ikisi arasında kalan bölüme orta çığır denir Akarsuyun Havzası:Bir akarsuyun kolları ile birlikte beslendiği ve sularını boşalttığı bölgeye denir Bu alana akarsuyun beslenme alanı veya su toplama alanı denilmektedir Akarsu havzasının büyüklüğü, akarsuyun büyüklüğüne,geçtiği iklim bölgelerinin yağış özelliklerine ve yerşekillerine bağlıdır Güney Amerika da Amazon nehri dünyanın en geniş akarsu havzasına sahiptir Açık Havza:Bir akarsuyun sularını denize yada bir okyanusa ulaştırmasıdır Kapalı Havza:Bir akarsuyun sularını denize ulaştırmayıp,bir gölde sona ermesi yada kurak bölgelerde kurumasıdır Kapalı havza oluşumunda iklim özellikleri ve yer şekilleri başlıca etmenlerdir Dünyanın en büyük kapalı havzaları Orta Asya ve Kuzey Afrika'nın içidir Orta Asya'da kapalı havza oluşumunda yerşekilleri etkili olurken,Kuzey Afrika'da kuraklıktır Türkiye'deki kapalı havzalar, Tuz gölü,Van gölü çevresidir Türkiye'de kapalı havzaların oluşumunda en önemli etken yer şekilleridir Su Bölümü Çizgisi:Bir akarsuyun havzasını komşu akarsulardan ayıran doğal sınırdır Bu sınır genelde dağların yüksek noktalarından geçer Akarsuyun Akımı(Debisi):Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarının m³/saniye olarak değerine,akarsuyun debisi denir Bir akarsuyun debisi; 1-Havzaya düşen yağış miktarına 2-Aktığı yerdeki arazinin geçirimlilik özelliğine 3-Havzadaki dağların kar ve buzullarına 4-Havzadaki büyük kaynaklara 5-Akarsuyun aldığı kollarla beslenme özelliğine 6-Sıcaklık ve buharlaşma şartlarına bağlıdır Bazı Akarsuların Akımları (debileri); Akarsuyun Rejimi:Bir akarsuyun bir yıl içerisinde gösterdiği akım değişikliğine o akarsuyun rejimi denir Düzenli Rejim:Bir yıl içinde akımı fazla değişmeyen akarsu rejimidir Rejimi düzenli akarsular Ekvator çevresinde ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde yer alır Bu bölgelerdeki akarsuların rejimlerinin düzenli olmasının nedeni yağışların düzenli olmasıdır Rejimi düzenli akarsular taşıma ve ulaştırmacılığa elverişlidir Havzaya düşen toplam yağışın fazla olması rejime etki etmez,akıma etki eder Düzensiz Rejim:Bir yıl içinde akımında belirgin değişimler meydana gelen yani bir mevsim suları çoğalan,diğer mevsim suları azalan akarsu rejimidir Akarsu rejimine Etki Eden Faktörler: Yağış Rejimi:Yağış rejimi düzenli olan bölgelerde akarsu rejimi düzenli olur Ekvatoral (Amazon,Kongo) ve Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinin (Rhen,Sen) akarsuları yağış rejiminden dolayı düzenli akışa sahip akarsulardır Bir mevsimi yağışlı,diğer mevsimi kurak geçen iklim bölgelerindeki (Muson,Akdeniz,Karasal) akarsular düzensiz rejim gösterirler Kar Yağışı:Yağan karlar hemen akarsuya karışamayacağı için kar yağan aylarda akım azalır Karlar erime devrelerinde akarsuyu besleyerek su miktarının artmasına neden olurlar Sıcaklık Yerşekilleri:Yükselti,eğim ve bakı faktörü rejimi etkiler Yükselti arttıkça sıcaklık ve buharlaşma azalır,yağışlar artar Bu da akımı arttırır Belli bir yükseltiden sonra yağışlar kar şeklinde olacağından akım azalır Eğimin fazlalığı,buharlaşma ve toprak içine sızmayı azaltarak akımı arttırır Nemli rüzgarlara dönük yamaçlar daha çok yağış alacağından buradaki akarsuların akımı daha yüksektir Zeminin Yapısı Örneğin;Toroslardan doğup geçirimli kalker tabaklardan akan ve Akdeniz'e dökülen akarsular bu özelliktendir Bitki Örtüsü:Ağaçlar sel sularının hızını keserek dal ve yapraklar yağmur tanelerini tutarak yağışın zemine sızmasına olanak sağlarlar Böylece yağışların akarsulara yavaş yavaş katılımını sağlayarak akarsu rejimini düzenlerler Göller ve Barajlar:göllerden ve barajlardan çıkan suların rejimleri nispeten düzenlidir Belli bir mesafede düzenli rejimde akarlar Fakat sonra iklim koşullarına bağlı olarak düzensizleşirler TÜRKİYE'DEKİ AKARSU REJİMLERİ 1-Yağmurlu Akdeniz Rejimi:Kış mevsiminin yağışlı olması nedeniyle akarsular bol su taşırlar Yaz kuraklığı nedeniyle ve kaynak suları ile yeterince beslenemediği için yazın suları son derece azdır Akdeniz,Ege ve Marmara bölgesi akarsularında görülen akarsu rejimidir 2-Yağmurlu Karadeniz Rejimi:Karadeniz ikliminin yağış rejimine bağlı olarak her mevsim su taşırlar, rejimleri nispeten düzenlidir Yağmurlarla birlikte, dağlardan gelen kar suları eklendiği zaman ilkbahar aylarında seviyeleri yükselir 3-İç Bölgelerin Akarsu Rejimi:Kışın yağışın kar şeklinde olması ve erimemesi nedeniyle kışın suları azalır İlkbahar ve yaz mevsiminde karların erimesi ile suları bollaşır Çok kısa bir süre içerisinde birdenbire kabararak coşkun bir şekilde akan, sonra kuruyacak duruma gelen ve hatta kuruyan akarsular sel rejimli akarsulardır Bu tip akarsuların oluşmasında bitki örtüsünün cılız olmasının da rolü vardır Daha çok İç Anadolu'da görülür 4-Karma Rejimli Akarsular:Farklı iklim bölgelerinden geçen ve çeşitli kaynaklardan beslenen akarsular karma rejimlidir Fırat,Dicle,Nil Akış Sürelerine Göre Akarsular Daimi Akarsular:Nemli bölgeleri karekterize ederler Senenin bütün günü yatakta su mevcuttur Mevsimlik Akarsular Geçici Akarsular:Yağışın çok nadir ve zaman bakımından belirsiz olduğu bölgelerde görülür Türkiye'de ki Akarsular Karadeniz'e Dökülenler Marmara Denizi'ne Dökülenlerusurluk ve Gönen Çayı Ege Denizi'ne Dökülenler: Bakırçay, Gediz,B Menderes, K Menderes ve Meriç'tir Akdeniz'e Dökülenler Ülkemizde Doğup Dış Ülkelerden Denize Dökülenler:Aras,Kura,Arpaçay,Fırat,Dicle,Çoru h Dış Ülkelerden Doğup Ülkemizde Denize Dökülenler:Meriç,Asi TÜRKİYE'DEKİ AKARSULARIN ÖZELLİKLERİ 1-Yeryüzü şekillerinin genel uzanışına paralel olarak doğu-batı yönlü akarlar Fakat denize dökülecekleri yerlerde dağları enine yararak boğazlar oluştururlar 2-Uzunlukları fazla değildir Bunun nedeni,dağların kıyıya paralel uzanması ve Türkiye'nin çok geniş bir ülke olmamasıdır 3-Yerşekillerinden dolayı akarsu havzaları dardır 4-Bol su taşımazlar Bunun nedeni,iklimin fazla yağışlı olmaması ve havzaların dar olmasıdır 5-Rejimleri düzensizdir Nedeni,ülkemizde belli bir sıcaklık ve kurak mevsimin bulunması,yağış ve kar erime zamanlarının farklılık göstermesidir 6-Ortalama yükseltinin fazla olmasından dolayı fazla akışlıdırlar 7-Akarsular bir çok yerde dar ve derin vadilerden aktıkları için hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır 8-Yer yer su taşkınlarına ve erozyona neden olurlar