Belirgin Heyecan Türleri Neler?

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-15-2012

Öğrenme kuramı

Öğrenme kuramında kaygı hem öğrenilmiş işaretlere bir yanıt hem de bir davranış dürtüsü ya da güdüleyicisi olarak görülür

Öğrenme kuramcılarının büyük bir bölümü kaygının acıya tepkiden kaynaklandığını öne sürerler

Buna göre kaygı acı üretmiş olan durumların kaynağını ya da kaynaklarını ortadan kaldırmakla ya da bunlardan sakınmakla azaltılabilir

Bilişsel kuram

Ruh hekimleri yakın dönemde dikkatlerini kaygının denetim altına alınmasında kaygının kökeni olarak bilişimin rolü üstünde toplamışlardır

Bilişsel kuramlar değerlendirmeye ve duygusal yanıtı yoğunlaştıran çoğu zaman da fark edilmeyen iç diyaloğa ağırlık verirler

Fizyoloji kuramı

Bazı kişilerin biyokimyasal olarak ‘panik nöbetleri’ diye adlandırılan aşırı kaygı türlerine yatkın olabileceklerine ilişkin kanıtlar ortaya konmuştur

Paniği yatıştıran bazı ilaçlar kaygının fizyolojik olarak anlaşılabileceği umudunu doğurmuştur; bununla birlikte bunun metabolizma yolları bilinmemektedir

(Grolıer İnternational Americana Ansiklopedisi ss

331332)

ENGELLENME

Bir canlının fizyolojik ya da toplumsal bir gereksiniminin doyurulmasını önleyen bir durum ya da eylemle karşı karşıya kalması

Doyurulması gereken bir gereksinim ya da eksiklik duygusu canlıda bir dürtü yaratır; dürtünün amacı bu eksikliği gidermek ve doyuma ulaşarak haz almaktır

Bu amacın engellenmesi bireyin davranışlarını değişik biçimlerde etkileyebilir; örneğin böyle bir engel ya bireyin amaca yönelik tepkilerine ket vurur ya da tam tersine bu tepkileri güçlendirir; bazen de canlının engelleyici uyaranlardan kaçınmayı ya da bu tür uyaranların üstesinden gelmeyi öğrenmesini sağlar

Engellemenin kaynağı iç ya da dış etkenlerdir

Bireyin zihinsel ya da fiziksel yetersizliği özellikle kendi yeteneklerini aşan amaçlara yöneldiğinde bir engellenme nedeni olabilir; çocukluk çağından kalma aşılmamış sorunlar kişinin benliğine sinmiş yasaklar ve korkular da engellenmeyle sonuçlanan iç etkenlerdir

Toplumsal ilişkilerdeki engellenme ise genellikle toplumun koyduğu yasaklar gibi birtakım dış etkenlerden kaynaklanır

Engellenme ya güdülemin giderek yoğunlaşmasına ya engel karşısında çaresiz ve etkisiz kalarak geri çekilmeye ya da başkalarına yönelmiş öfke ve saldırganlığa yol açabilir

Bazen de bireyi sorunlarına yeni çözümler bulmaya iterek toplumsal açıdan yapıcı sonuçlar doğurur

Dürtülerin azalması kuramına göre engellenme bir bireyin dürtü düzeyini yükselttikçe birey engelleyici uyarandan kaçınmasını sağlayan yeni bir tepki öğrenecek böylece dürtü düzeyi düşecektir

Bu nedenle engellenme öğrenmeyle yakından ilintilidir

(Ana Britannica 8

Cilt s

193)

Kaygı ve engellenme çoğu kez bir arada olabilir

Kaygı daha çok geleceğe dönük bir durumun veya davranışın ortaya çıkaracağı sonuçla ilgilidir ve bireyin kendisini muhtemel olumsuz bir durumdan korumasına yöneliktir

Engellenme kızgınlık ve saldırganlık duygularının ağır bastığı bir süreçtir

Örneğin sınava gecikme durumunda olan bir öğrenci büyük bir olasılıkla hem kaygı hem de engellenme duyar

Ancak iki duygu birbirinden farklıdır

Sınavda başarılı olup olmayacağını düşünerek kaygılanan öğrenci kendisini uyandırmadığı için arkadaşına çalar saati kurmadığı ve yanına kalem almadığı için de kendisine kızar

Kızgınlık duygusu mantıklı olmak zorunda değildir ve kendisine kasıtlı olarak herhangi bir kötülük yapmayan kişilere hatta durumlara dahi uygulanır

Örneğin sınava geciken öğrenci otobüsün bir iki dakika beklememesine dolmuş durağındaki kuyruğun uzunluğuna kaza yapan arabanın şoförüne kızabilir

Böyle durumlarda hem kaygı hem de engellenme beraberce hissedilebilir

Engellenmeye bireyler değişik tepkilerde bulunurlar

Bazı kimseler saldırgan olurken bazıları içlerine kapanabilir; bazıları kendisini karamsarlığa bırakır bazılarıysa ‘batı balık yan gider’ anlayışıyla hiçbir şeye önem vermeyebilirler

Engellenmeyi ortaya çıkaran üç temel neden vardır

Bunlar: (1) gecikme (2) önleme ve (3) çatışma olarak üç grup içinde toplanabilir

Gecikme Engellenmesi

Engellenme duygusunun temelinde bulunduğumuz ortamda neyin ne zaman olacağına dair beklentilerimiz önemli bir rol oynar

çoğu zaman bu beklentilerin farkında değilizdir

Öngörülen süre içinde beklediğimiz olay olmazsa engellenme duygusuna kapılırız

Bir grup arkadaşın otobüsle bir gezi yapmasından bir örnek verilebilir

Diyelim ki gezide otobüsün sabah ‘erken’ hareket etmesine yolda bazı turistik yerlerde mola vermesine ve amaçlanan şehre akşam saat 6’da varmasına karar veriliyor

Gezi grubundaki kişilerden biri o sabah geç uyanmış ve otobüse 45 dakika geç gelmiştir

Geç kalan beklendiği için yolda verilecek bazı turistik molalar iptal etmek zorunda kalınıyor

Geç kalan kimseyi beklerken hissedilen duygu engellenmedir

Önleyici Engellenmesi

Bir amaca ulaşmayı önleyen engel olan nedenler şu üç grupta toplanabilir1) Nesnel önleyiciler veya olaylar; (2)sosyal ve yasal önleyiciler; (3)kişiden kaynaklanan önleyiciler

(4)çatışma

(1)Nesnel önleyiciler ya da olaylar : Evinize girmek istiyorsunuz ne var ki evin anahtarını dairede unuttuğunuzdan kapıyı açamıyorsunuz

Sevdiğiniz kimse başka şehirde oturuyor onu her görmek istediğinizde 8 saatlik otobüs yolculuğu yapmak zorundasınız

Yeni aldığınız eve taşınmak için hazırlanırken ev yanıyor ve yeni evinizde oturamıyorsunuz

Yukarıda anlatılan engellenme duygularının temelinde kapı uzaklık ve yangın gibi fiziksel nesne ve olaylar yer alır

(2)Sosyal ve yasal önleyiciler: Üniversitede tanıştığı yabancı uyruklu bir kıza aşık olan genç ana-baba ve bütün tanıdıklarının itirazıyla karşılaşıyor

Kendi başlarına yazlık evlerinde rahat sakin bir tatil yapmak isteyen büyükbaba ve büyükanne kızlarının ve oğullarının kendileriyle kalmak istemelerine ‘hayır’ diyemiyorlar

Bu örneklerde bir sosyal değer gelenek veya anlayış engellenmenin temelinde yatar

(3)Kişiden kaynaklanan önleyiciler: Bazı engellenmeler gerçekçi olmayan beklentilerden doğar

Kısa boylu olduğu halde profesyonel basketbolcü olmak isteyen genç kendini engellenme duygusuna kaptırır

Önemli konularda karar vermeden önce beklentilerin gerçekçi olup olmadığına bakılmazsa engellenme duygusu kaçınılmaz olur

10-15-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Belirgin Heyecan Türleri Neler? Öğrenme kuramı Öğrenme kuramında kaygı hem öğrenilmiş işaretlere bir yanıt hem de bir davranış dürtüsü ya da güdüleyicisi olarak görülür Öğrenme kuramcılarının büyük bir bölümü kaygının acıya tepkiden kaynaklandığını öne sürerler Buna göre kaygı acı üretmiş olan durumların kaynağını ya da kaynaklarını ortadan kaldırmakla ya da bunlardan sakınmakla azaltılabilir Bilişsel kuram Ruh hekimleri yakın dönemde dikkatlerini kaygının denetim altına alınmasında kaygının kökeni olarak bilişimin rolü üstünde toplamışlardır Bilişsel kuramlar değerlendirmeye ve duygusal yanıtı yoğunlaştıran çoğu zaman da fark edilmeyen iç diyaloğa ağırlık verirler Fizyoloji kuramı Bazı kişilerin biyokimyasal olarak ‘panik nöbetleri’ diye adlandırılan aşırı kaygı türlerine yatkın olabileceklerine ilişkin kanıtlar ortaya konmuştur Paniği yatıştıran bazı ilaçlar kaygının fizyolojik olarak anlaşılabileceği umudunu doğurmuştur; bununla birlikte bunun metabolizma yolları bilinmemektedir(Grolıer İnternational Americana Ansiklopedisi ss331332) ENGELLENME Bir canlının fizyolojik ya da toplumsal bir gereksiniminin doyurulmasını önleyen bir durum ya da eylemle karşı karşıya kalması Doyurulması gereken bir gereksinim ya da eksiklik duygusu canlıda bir dürtü yaratır; dürtünün amacı bu eksikliği gidermek ve doyuma ulaşarak haz almaktır Bu amacın engellenmesi bireyin davranışlarını değişik biçimlerde etkileyebilir; örneğin böyle bir engel ya bireyin amaca yönelik tepkilerine ket vurur ya da tam tersine bu tepkileri güçlendirir; bazen de canlının engelleyici uyaranlardan kaçınmayı ya da bu tür uyaranların üstesinden gelmeyi öğrenmesini sağlar Engellemenin kaynağı iç ya da dış etkenlerdir Bireyin zihinsel ya da fiziksel yetersizliği özellikle kendi yeteneklerini aşan amaçlara yöneldiğinde bir engellenme nedeni olabilir; çocukluk çağından kalma aşılmamış sorunlar kişinin benliğine sinmiş yasaklar ve korkular da engellenmeyle sonuçlanan iç etkenlerdir Toplumsal ilişkilerdeki engellenme ise genellikle toplumun koyduğu yasaklar gibi birtakım dış etkenlerden kaynaklanır Engellenme ya güdülemin giderek yoğunlaşmasına ya engel karşısında çaresiz ve etkisiz kalarak geri çekilmeye ya da başkalarına yönelmiş öfke ve saldırganlığa yol açabilir Bazen de bireyi sorunlarına yeni çözümler bulmaya iterek toplumsal açıdan yapıcı sonuçlar doğurur Dürtülerin azalması kuramına göre engellenme bir bireyin dürtü düzeyini yükselttikçe birey engelleyici uyarandan kaçınmasını sağlayan yeni bir tepki öğrenecek böylece dürtü düzeyi düşecektir Bu nedenle engellenme öğrenmeyle yakından ilintilidir (Ana Britannica 8 Cilt s193) Kaygı ve engellenme çoğu kez bir arada olabilir Kaygı daha çok geleceğe dönük bir durumun veya davranışın ortaya çıkaracağı sonuçla ilgilidir ve bireyin kendisini muhtemel olumsuz bir durumdan korumasına yöneliktir Engellenme kızgınlık ve saldırganlık duygularının ağır bastığı bir süreçtir Örneğin sınava gecikme durumunda olan bir öğrenci büyük bir olasılıkla hem kaygı hem de engellenme duyar Ancak iki duygu birbirinden farklıdır Sınavda başarılı olup olmayacağını düşünerek kaygılanan öğrenci kendisini uyandırmadığı için arkadaşına çalar saati kurmadığı ve yanına kalem almadığı için de kendisine kızar Kızgınlık duygusu mantıklı olmak zorunda değildir ve kendisine kasıtlı olarak herhangi bir kötülük yapmayan kişilere hatta durumlara dahi uygulanır Örneğin sınava geciken öğrenci otobüsün bir iki dakika beklememesine dolmuş durağındaki kuyruğun uzunluğuna kaza yapan arabanın şoförüne kızabilir Böyle durumlarda hem kaygı hem de engellenme beraberce hissedilebilir Engellenmeye bireyler değişik tepkilerde bulunurlar Bazı kimseler saldırgan olurken bazıları içlerine kapanabilir; bazıları kendisini karamsarlığa bırakır bazılarıysa ‘batı balık yan gider’ anlayışıyla hiçbir şeye önem vermeyebilirler Engellenmeyi ortaya çıkaran üç temel neden vardır Bunlar: (1) gecikme (2) önleme ve (3) çatışma olarak üç grup içinde toplanabilir Gecikme Engellenmesi Engellenme duygusunun temelinde bulunduğumuz ortamda neyin ne zaman olacağına dair beklentilerimiz önemli bir rol oynar çoğu zaman bu beklentilerin farkında değilizdir Öngörülen süre içinde beklediğimiz olay olmazsa engellenme duygusuna kapılırız Bir grup arkadaşın otobüsle bir gezi yapmasından bir örnek verilebilir Diyelim ki gezide otobüsün sabah ‘erken’ hareket etmesine yolda bazı turistik yerlerde mola vermesine ve amaçlanan şehre akşam saat 6’da varmasına karar veriliyor Gezi grubundaki kişilerden biri o sabah geç uyanmış ve otobüse 45 dakika geç gelmiştir Geç kalan beklendiği için yolda verilecek bazı turistik molalar iptal etmek zorunda kalınıyor Geç kalan kimseyi beklerken hissedilen duygu engellenmedir Önleyici Engellenmesi Bir amaca ulaşmayı önleyen engel olan nedenler şu üç grupta toplanabilir1) Nesnel önleyiciler veya olaylar; (2)sosyal ve yasal önleyiciler; (3)kişiden kaynaklanan önleyiciler (4)çatışma (1)Nesnel önleyiciler ya da olaylar : Evinize girmek istiyorsunuz ne var ki evin anahtarını dairede unuttuğunuzdan kapıyı açamıyorsunuz Sevdiğiniz kimse başka şehirde oturuyor onu her görmek istediğinizde 8 saatlik otobüs yolculuğu yapmak zorundasınız Yeni aldığınız eve taşınmak için hazırlanırken ev yanıyor ve yeni evinizde oturamıyorsunuz Yukarıda anlatılan engellenme duygularının temelinde kapı uzaklık ve yangın gibi fiziksel nesne ve olaylar yer alır (2)Sosyal ve yasal önleyiciler: Üniversitede tanıştığı yabancı uyruklu bir kıza aşık olan genç ana-baba ve bütün tanıdıklarının itirazıyla karşılaşıyor Kendi başlarına yazlık evlerinde rahat sakin bir tatil yapmak isteyen büyükbaba ve büyükanne kızlarının ve oğullarının kendileriyle kalmak istemelerine ‘hayır’ diyemiyorlar Bu örneklerde bir sosyal değer gelenek veya anlayış engellenmenin temelinde yatar (3)Kişiden kaynaklanan önleyiciler: Bazı engellenmeler gerçekçi olmayan beklentilerden doğar Kısa boylu olduğu halde profesyonel basketbolcü olmak isteyen genç kendini engellenme duygusuna kaptırır Önemli konularda karar vermeden önce beklentilerin gerçekçi olup olmadığına bakılmazsa engellenme duygusu kaçınılmaz olur