Adım (Step) Motorları

Adım (Step) Motorları

1 Giriş

Açısal konumu adımlar halinde değiştiren, çok hassas sinyallerle sürülen motorlara adım motorları denir Adından da anlaşılacağı gibi adım motorları belirli adımlarla hareket ederler Bu adımlar, motorun sargılarına uygun sinyaller gönderilerek kontrol edilir Herhangi bir uyartımda, motorun yapacağı hareketin ne kadar olacağı, motorun adım açısına bağlıdır Adım açısı motorun yapısına bağlı olarak 90° , 45° , 18° , 75° , 18° veya daha değişik açılarda olabilir Motora uygulanacak sinyallerin frekansı değiştirilerek motorun hızı kontrol edilebilir Adım motorlarının dönüş yönü uygulanan sinyallerin sırası değiştirilerek saat ibresi yönü (CW) veya saat ibresinin tersi yönünde (CCW) olabilir

Adım motorlarının hangi yöne doğru döneceği, devir sayısı, dönüş hızı gibi değerler mikroişlemci veya bilgisayar yardımı ile kontrol edilebilir Sonuç olarak adım motorlarının hızı, dönüş yönü ve konumu her zaman bilinmektedir Bu özelliklerinden dolayı adım motorları çok hassas konum kontrolu istenen yerlerde çok kullanılırlar Adım motorlarının kullanıldıkları yerlere örnek olarak, endüstriyel kontrol teknolojisi içerisinde bulunan bazı sistemler, robot sistemleri, takım tezgahlarının ayarlama ve ölçmeleri verilebilir Ayrıca, adım motorları konumlandırma sistemlerinde ve büro makinaları ile teknolojisi alanında da kullanma alanı bulmaktadır

Adım motorlarının bu kadar çok kullanılma alanı bulmasının nedeni bu motorların bazı avantajlara sahip omasıdır Bu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir

• Geri beslemeye ihtiyaç göstermezler Açık döngülü olarak kontrol edilebilirler
• Motorun hareketlerinde konum hatası yoktur
• Sayısal olarak kontrol edilebildiklerinden bilgisayar veya mikroişlemci gibi elemanlarla kontrol edilebilirler
• Mekanik yapısı basit olduğundan bakım gerektirmezler
• Herhangi bir hasara yol açmadan defalarca çalıştırılabilirler

Adım motorlarının bu avantajları yanında bazı dezavantajları da aşağıdaki şekilde sıralanabilir

• Adım açıları sabit olduğundan hareketleri sürekli değil darbelidir
• Sürtünme kaynaklı yükler, açık döngülü kontrolda konum hatası meydana getirirler
• Elde edilebilecek güç ve moment sınırlıdır

2 Adım Motoru Çeşitleri

Kullanımda olan birçok elektrik motorunda olduğu gibi adım motorları da makinanın yapısına ve çalışmasına göre sınıflandırılabilir

Değişken Relüktanslı (DR) Adım Motoru

Değişken relüktanslı adım motoru en temel adım motoru tipidir Bu motorun temel prensiplerinin daha iyi anlaşılabilmesi için kesit görünüşü Şekil 1’ de gösterilmiştir Bu üç-fazlı motorun 6 adet stator kutbu vardır Birbirine 180° açılı olan herhangi iki stator kutbu aynı faz altındadır Bunun anlamı, karşılıklı kutupların üzerindeki sargıların seri veya paralel olması demektir Rotor 4 adet kutba sahiptir Stator ve rotor nüveleri genellikle ince tabakalı silisli çelikten yapılırlar Düşük manyetomotor kuvveti uygulansa bile, stator ve rotor malzemeleri yüksek geçirgenlikli ve içlerinden yüksek mağnetik akı geçecek kapasitede olmalıdır



Şekil 1DR adım motoru

Sabit Mıknatıslı (SM) Adım Motorları

Rotorunda sabit mıknatıs kullanılan adım motoruna sürekli mıknatıslı adım motoru adı verilir 4-fazlı bir SM adım motorunun bir örneği Şekil 2’de gösterilmiştir Silindirik sabit mıknatıs rotor gibi çalışır, etrafında ise herbiri üzerine sargılar sarılı olan 4 adet kutbun bulunduğu stator vardır



Şekil 2 4-fazlı SM adım motoru

Burada C ile adlandırılan terminal, herbir fazın birer uçlarının birleştirilerek güç kaynağının pozitif ucuna bağlandığı ortak uçtur Eğer fazlar Faz1, Faz2, Faz3, Faz4 sırasıyla uyartılırsa; rotor saat ibresi yönünde (CW) hareket edecektir Bu motorda, adım açısının 90° olduğu açıkça görülmektedir SM adım motorunda adım açısını azaltmak için, manyetik kutup sayısı ile birlikte stator kutup sayısı arttırılmalıdır Fakat her ikisininde bir sınırı vardır Buna alternatif olarak küçük adım açılarına sahip karışık yapıdaki SM adım motorları kullanılmaktadır

Karışık Yapılı (Hybrid) Adım Motoru

Rotorunda sabit mıknatıs bulunan bir diğer adım motoru da karışık yapılı adım motorudur Hybrid kelimesi motorun sabit mıknatıslı ve değişken relüktanslı motorların prensiplerinin birleşmesinden dolayı verilmiştir Günümüzde çok geniş bir kullanım alanına sahip olan Hybrid adım motorunun yapısı Şekil 3’te verilmiştir Statorun nüve yapısı değişken relüktanslı adım motorunun aynısı veya çok benzeridir Fakat sargıların bağlantısı değişken relüktanslı motorunkinden farklıdır Değişken relüktanslı adım motorunda bir kutupta bir fazın iki sargısından sadece bir tanesi sarılmış iken, 4 fazlı karışık yapılı adım motorunda iki farklı fazın sargıları aynı kutupta sarılmıştır Bundan dolayı bir kutup sadece bir fazın altında değildir Karışık yapılı adım motorlarında moment, diş yapılarındaki hava aralıklarının manyetik alanlarının etkileşimi ile oluşturulur Bu tip motorlarda sürekli mıknatıs, sürücü kuvveti oluşturmak için önemli rol oynamaktadır Fakat karışık yapılı adım motorundaki rotor ve stator dişlerinin küçük adım açıları elde etmek için dizayn edildiği bilinmelidir





Şekil 3 Karışık yapılı adım motorunun yapısı

3 Adım Motorlarına Ait önemli Parametreler

Çözünürlük

Çözünürlük; bir devirdeki adım sayısı veya dönen motorlar için adım açısı (derece), lineer motorlar için ise adım uzunluğu (mm) olarak tanımlanır Bu sabit değer, üretim sırasında tesbit edilen bir büyüklüktür Bir adım motorunun adım büyüklüğü, çeşitli kontrol düzenleri ile değiştirilebilir Yarım adım çalışmada adım büyüklüğü normal değerinin (çözünürlüğünün) yarısına indirilir

Doğruluk

Bir adım motorunun adım konumu, tasarım ve üretim sırasında biraraya getirilen birçok parçanın boyutları ile belirlenir Bu parçaların boyutlarındaki toleranslar ve dahili sürtünmeler adımların nominal denge konumlarında da toleranslara neden olurlar Bu durum adım motorunun doğruluğu olarak isimlendirilir ve belli bir konumdaki maksimum açısal hatanın nominal tek adım değerinin yüzdesi olarak ifade edilmiş halidir Klasik adım motorlarında bu hata % ± 1 ile % ± 5 arasında değişmektedir Sürtünme momenti veya kuvveti nedeniyle oluşan konum hataları bu doğrulukla ilgisi olmayan, daha az veya çok olabilen rastgele hatalardır Ancak her iki tip hata toplanarak sistemin toplam hatası elde edilir

Tutma momenti

Tutma momenti, bir adım motorunun en temel moment karekteristiğidir Tutma momenti eğrisi, motorun ürettiği tutma momentinin rotor konumuna bağlı olarak değişimini veren eğridir Eğrinin merkezi motorun bir fazının uyartılmış olduğu durumda rotorun kararlı adım konumuna karşılık düşer Bu eğri, rotor adım pozisyonundan uzaklaştırılırsa, motorda endüklenecek olan ve rotoru sıfır momentli adım pozisyonuna geri getirmeye çalışan momentin (tutma momenti) yönünü ve miktarını verir Tutma momenti eğrisi, motorun tüm rotor konumları ve statik uyarma koşullarındaki ani momentini tam olarak tanımlamak için gereklidir Diğer moment karakterisitikleri (statik ve dinamik) bu eğri baz alınarak elde edilebilir

Tek adım tepkisi

Motor fazlarından biri uyarılmış durumdaysa motor kararlı bir adım konumundadır Bu fazın uyartımı kesilip yeni bir faz uyartılırsa motor bir adım atacaktır Rotor konumunun zamana göre bu değişimi tek adım tepkisi olarak tanımlanır Tek adım tepkisi, motorun adım hareketinin hızını, tepkinin aşım ve salınım miktarını, adım açısının hassaslığını veren önemli bir karekteristiktir Adım motorlarından maksimum performans elde edebilmek için tek adım tepkisindeki aşım ve salınımların azaltılması ve yerleşme zamanının kısaltılması gerekmektedir Bu nedenle tek adım tepkisinin iyileştirilmesi adım motorlarının kontrolunda çok büyük öneme sahiptir

Sürekli rejimde maksimum yük momenti eğrisi

Sürekli rejimde maksimum yük momenti/ hız eğrisi herhangi bir sabit dönüş hızında, rotor hareketinin giriş darbe dizisiyle olan senkronizasyonunu bozmadan ve rotorun durmasına neden olmadan sürekli halde motor miline uygulanabilecek maksimum yük momentini verir Bu moment aynı zamanda, sözkonusu hızda motorda meydana gelecek maksimum moment anlamına da gelmektedir Klasik motorlarda bu eğriye karşılık gelebilecek bir karekteristik yoktur Maksimum yük momenti eğrisi çalışma noktalarını göstermediği gibi bir transfer fonksiyonu eğrisi de değildir Sadece, çalışma bölgesini sınırlar Bu eğrinin sınırladığı bölge içinde herhangi bir noktada motor giriş darbe dizilerini kaybetmeden ve durma tehlikesi olmadan ilgili hız ve yük momenti ile çalışır Sınırların dışına çıkıldığında bu durum değişebilir

Kalkışta maksimum yük momenti eğrisi

Özellikle açık döngülü sistemlerde duran bir sistemi istenen pozisyona getirebilmek için motora uygulanan uyartım darbelerinin motor tarafından hiç kaçırılmadan takip edilmesini sağlamak çok önemlidir Fakat, uygulanan uyartım sinyallerin sıklığı, motorun miline bağlı yükü sıfır hızından itibaren kaldırıp hızlandırmasına izin vermeyebilir Bu yüzden adım motorları için, kalkışta maksimum yük momenti eğrileri tanımlanır Şekil 4’ te sürekli rejimde maksimum yük momenti ve kalkışta maksimum yük momenti eğrileri gösterilmiştir



Şekil 4 Sürekli rejimde ve kalkışta max yük momenti/hız eğrileri

Adım Motorlarının Uyartımı

Tek-faz uyartımı

Motor sargılarının sadece birinin uyartıldığı uyartım cinsine tek-faz uyartımı adı verilir Çizelge1’de 4-fazlı adım motoru için tek-faz uyartım sırasındaki fazların durumu görülmektedir Bu uyartım metodunda rotor her bir uyartım sinyali için tam adımlık bir hareket yapmaktadır Uyartım dönüş yönüne bağlı olarak sıra ile yapılır Burada fazların uyartım sırası saat ibresi yönündeki (CW) dönüş için F1, F2, F3, F4, saat ibresinin tersi yönü (CCW) için F4, F3, F2, F1 şeklindedir

İki-faz uyartım

Motor sargılarının ikisinin sıra ile aynı anda uyartıldığı uyartım cinsine iki-faz uyartımı adı verilir Çizelge 2’ de 4-fazlı adım motoru için iki-faz uyartım sırasındaki fazların durumu görülmektedir İki faz uyartımlıda rotorun geçici durum tepkisi tek-faz uyartımlıya göre daha hızlıdır Fakat burada güç kaynağından çekilen güç iki katına çıkmaktadır

Çizelge 1 Tek-faz uyartımın faz uyartım sıralaması
Adım R 1 2 3 4 5 6 7 8 Faz 1 x

x

x Faz 2
x

x

Faz 3

x

x

Faz 4

x

x

Çizelge 2 İki-faz uyartımın faz uyartım sıralaması
Adım R 1 2 3 4 5 6 7 8 Faz 1 x x

x x

x Faz 2
x x

x x

Faz 3

x x

x x
Faz 4 x

x x

x x
Karma uyartım

Bu uyartım yönteminde tek-faz uyartımı ile iki-faz uyartımı ardarda uygulanır Burada rotor herbir uyartım sinyali için yarım adımlık bir hareket yapmaktadır Çizelge 23’ te fazların uyartım sırası görülmektedir Bu uyartım metodunda adım açısı yarıya düştüğünden adım sayısı iki katına çıkmaktadır

Çizelge 3 Yarım adım (karma) uyartımın faz uyartım sıralaması
Adım R 1 2 3 4 5 6 7 8 Faz 1 x x

x x Faz 2
x x x

Faz 3

x x x

Faz 4

x x x

4 Adım Motorlarının Denetimi

Açık döngü denetim

Şekil 5’ te açık döngü denetim için blok diyagramı görülmektedir Sayısal kontrol sinyalleri denetleyici tarafından üretilir ve sürücü devre tarafından yükseltilip adım motorunun sargılarına uygulanır Eğer denetleyici olarak mikroişlemci veya bilgisayar kullanılırsa bu elemanların getirdiği esnekliklerden dolayı aynı denetleyici ile farklı adım motorları kontrol edilebilir Kontrol edilecek adım motorları 3, 4 veya daha farklı faz sayısına sahip olabilir Ayrıca kullanılacak uyartım metodu için tek-fazlı, iki-fazlı veya yarım adım uyartımlarından herhangi biri seçilebilir Bu uyartım metotlarından hangisinin kullanılacağı daha önce de açıklandığı gibi motorun kullanılacağı sisteme bağlıdır



Şekil 5 Açık döngülü denetim

Denetleyici tasarlanırken motorun cinsi ve yükün durumu gözönünde bulundurulmalıdır Bu sırada meydana gelen sınırlamalar kalıcı veya geçici durum sınırlamaları olabilir Açık döngülü denetimde motorun konumu bilinmediğinden dolayı motorun gönderilen bütün adım komutlarını yerine getirdiği varsayılmaktadır Eğer uyartım hızı çok yüksek ise, motor adım komutlarından bir kısmını yerine getiremeyebilir Bu durumda kalıcı bir hata meydana gelir Bu tür hataların meydana gelmemesi için motor yükünün en büyük olduğu durum göz önüne alınarak hata yapılmayan en yüksek hız belirlenip, bu hızın üzerindeki hızlarda uyartım yapılmamalıdır

Kapalı Döngü Denetim

Kapalı döngü sistemlerde ani rotor konumu sezilerek denetim birimine iletilir Her adım komutu için bir önceki komutun gerçekleştirildiği adım bilgisi alınarak uygulanır Bu nedenle motor ile denetleyici arasında herhangi bir adım kaybı olmaz Kapalı döngü denetime bir örnek Şekil 6’da gösterilmiştir



Şekil 6 Adım motorunun kapalı döngülü denetimi

İlk olarak geri sayıcıya hedef konum yüklenir Daha sonra başla komutu verilerek adım komutlarının sıralayıcıya uygulanması sağlanır Adım komutlarına bağlı olarak motor adım hareketi yapmaya başlar İlk adım tamamlanınca, konum sezici geri sayıcıyı ve denetim birimlerini uyarır ve geri sayıcı değeri bir azalır Eğer bu denetim açık döngülü yapılırsa, geri sayıcı adım komutlarının sayısını yine saklar fakat komutun uygulanıp uygulanmadığı bilinmez Konum sezici, denetim birimine yeni adım komutu üretimi için sinyal gönderir Ağır yükler için adım komutları arası sürenin daha büyük olması nedeniyle adım komutlarının ard arda gelmesi istenmez Yüke göre hız ayarlaması yapılır ve motor hedef konuma gelene kadar bu olaylar tekrarlanır Adım motoru hedef konuma gelince denetim birimi dur komutu ile uyarılarak yeni adım komutu üretilmesi engellenir Kapalı döngü sistemi, adım motorunu yük durumunu da göz önüne alarak uyartım sürelerini ayarlar ve en uygun hız profilinde çalıştırır

5Adım Motoru Sürücü Sistemleri

Şekil 7’ de bir adım motoru için gerekli olan sürücü devrenin blok diyagramı gösterilmiştir Şekil 7a’ da motorun lojik sıralayıcısı, Şekil 7b’ de ise giriş kontrolörü gösterilmiştir



a)Lojik sıralayıcının motora bağlantısı



b) Giriş kontrolörü

Şekil 7Adım motoru sürücü sisteminin blok diyagramı

Lojik Sıralayıcı

Bu sistemde lojik sıralayıcı giriş kontrolöründen aldığı sinyali faz sayısına uygun sıralayarak motorun dönmesini sağlar Sıralayıcı genellikle shift-register, NAND (ve değil), NOR( veya değil), NOT( değil) gibi lojik kapılardan oluşturulur Özel amaçlı sıralayıcı için, J-K flip flop entegreleri ve lojik kapıların uygun kombinasyonları uygulanabilir J-K flip-flop ve çeşitli lojik kapılar kullanılarak elde edilen sıralama devresi Şekil 8’de ve bu devrenin ürettiği sinyaller Şekil 9’ da gösterilmiştir



Şekil 8 4-fazlı adım motoru için lojik sıralayıcı



Şekil 9 Lojik sıralayıcının ürettiği sıralama

Sürücü devre

4-fazlı bir adım motorunu sürmek için örnek sürücü devre Şekil 10’ da gösterilmiştir Adım motoru 4-fazlı karışık yapılı (Hybrid) adım motoru olup tam-adım ve her adımda iki faz uyartımlı olacak şekilde sürülmektedir Sargıların uyartımı için her faza darlington çifti ve koruma diyotu içeren güç transistörleri kullanılmıştır Motorların çalışması için gerekli olan enerji DA güç kaynağından sağlanmaktadır Normalde 4-fazlı motorun sürülmesi ve fazların sırayla enerjilenmesi için mikroişlemci yada bilgisayardan 4-bitlik sinyal elde etmek gerekmektedir Burada ise fazların sıralanması lojik sıralayıcı kullanılarak sağlanmıştır Böylece her bir motor için 4-bitlik çıkış yerine 2-bitlik bilgi yeterli olmaktadır Lojik sıralayıcının sıralama yapması için bir clock sinyaline bir de yön sinyaline gerek vardır Bilgisayar veya mikroişlemcinin yön sinyali çıkışı 1 seviyesinde ise motor ileri, 0 seviyesinde ise geri yönde dönmektedir



Şekil 10 4-fazlı adım motoru sürücü devresi





Şekil 11 Bipolar Step Motor Yapısı ve Adım Sırılaması



Şekil 12 AEG PLC için Bağlantı Şeması

1 ( mavi ) 2 ( Kırmızı ) 3 ( Beyaz ) 4 ( Sarı )
+ - -
1 6
3 8
4 7
2 5
UE1 UNE2
OM1 UM1
UNE2 UNT1
=M1 =A6
UNE2 UNE2
UM1 UM1
UNT1 UNT2
=A1 UT1
UNE2 =A7
UM1 UNE2
UNT4 UM1
=T1 UNT3
UNE2 UT2
UM1 =A5
UNT2 UNE2
UT1 UM1
=A4 UT3
UNE2 =A8
UM1 PE
UT1
=T2
UNE2
UM1
UNT3
UT2
=A2
UNE2
UM1
UT2
=T3
UNE2
UM1
UT3
=A3
UNE2
UM1
UT3
=T4



Bülent Çaya