Amatör Gökbilimcilik

GÖKYÜZÜ KOORDİNATLARI

Yeryüzü üzerinde bir bölgeyi tanımlarken, onun coğrafi koordinatları verilir Başka koordinat sistemleri de kullanılmakla beraber, bu koordinatlar genellikle enlem ve boylam koordinat sistemi kullanılır Gökyüzünde bir gökcisminin konumunu tanımlarken de koordinat sistemlerinden yararlanılır Örneğin Yılan Takımyıldızı'nın 56 parlak yıldızı demek, bir gökbilimci için pek bir şey ifade etmez Zaten aranan gökcismini bu şekilde bulmak da neredeyse olanaksızdır Bunun yerine, yerküredekine benzer bir koordinat sistemi kullanılır

Eğer biraz matematik bilgisine sahipsek, bir küre üzerindeki bir noktayı belirtirken bazen, küresel koordinatların kullanıldığını biliriz Bu küreyi biraz özelleştirerek üzerinde yaşadığımız yerküreyi ele alırsak, onun üzerindeki bir noktadan söz ederken (bu bir yerleşim yeri olabilir) onun enlemini ve boylamını (bazen yükseklik de gerekebilir) veririz Böylece yer yüzündeki konumunu anlatabiliriz Hemen hepimiz, enlem ya da boylam kavramlarını az ya da çok bildiğimiz için, küresel koordinatlara pek de yabancı sayılmayız

Burada yerkürenin koordinat sistemine değinmemizin nedeni, gökyüzü koordinatlarıyla büyük bir benzerlik göstermesidir Nitekim, Yer'den baktığımızda, gökyüzü dev bir küre gibi görünür Dünya da, bu kürenin merkezinde gibidir Bu yüzden, eski çağlarda insanlar yanılmış, kendilerini Evren'in merkezine yerleştirmişlerdir

Yerküre ve gökkürenin koordinatlarının benzerliğini daha iyi anlamak için şöyle düşünebiliriz: Yerküreyi bir balon varsayalım Onu iyice şişirip ona içeriden baktığımızda enlem ve boylamlar gökyüzü koordinatlarına benzer hale gelir Ancak, gökyüzü koordinatları enlem ve boylam olarak değil, dik açıklık ve sağ açıklık olarak adlandırılır Yerküreyle karşılaştırırsak, dik açıklık enleme, sağ açıklık boylama karşılık gelir Yerkürenin ekvatoruyla, gökkürenin ekvatoru aynı düzlemdedir Yer ekvatoru 0º enlemdedir Kuzey Kutbu +90º Güney Kutbu -90º enlemdedir Buradan anlıyoruz ki, boylam değerleri –90'la +90 arasındadır Gökyüzünde de durum benzerdir Gök ekvatoru 0º dik açıklık, güney gök kutbu da -90º dik açıklıktadır Yani, dik açıklık değerleri de -90º ile +90º arasında olabilir Eksi (-) dik açıklık değerleri gök ekvatorunun güneyinde, artı (+) değerleri ise kuzeyinde yer alır

Sağ açıklık, yukarıda da değindiğimiz gibi, yerküre üzerindeki boylamlara benzetilebilir Ondan ayrılan yönü, değerlerinin derece değil, saat olarak verilmesidir Burada, bir konuya açıklık getirmek gerekiyor: Gök koordinatları, hareketli değildir Yani, Dünya'nın kendi etrafında döndüğü gibi, gökyüzü de kendi çevresinde dönmez Buna karşın, biz, Dünya ile birlikte döndüğümüzden, göğü yeryüzünden gözlediğimizde, 24 saatlik periyotla dönüyor görmekteyiz Çünkü, Dünya kendi çevresinde 24 saatte bir dönmektedir Sağ açıklık değerleri sıfırla 24 arasındadır Yani, gökyüzü dev bir saat gibi, kendi çevresinde 24 saatte bir döner Gökyüzü her saat sağ açıklığını bir saat değiştirir

Gök ekvatoru, yer ekvatoruyla aynı düzlemdedir Bunun için de, gök ve yer kutuplarının çakışması, bize büyük kolaylık sağlar Gökyüzü gözlemleri için tasarlanmış teleskop kundakları, teleskopun dik açıklık ve sağ açıklık eksenleri etrafında döndürülerek, bu koordinatlara göre hareket edebilmesini sağlar Sağ açıklık ekseni, Dünya'nın ekseniyle çakıştırıldığında, teleskopun kutup ayarı yapılmış demektir Bu ayar için, genellikle teleskoplar sağ açıklık eksenleri doğrultusuna yöneltilmiş bir dürbüne sahiptirler Bu dürbün yardımıyla sağ açıklık ekseni ayarlanır, kutup yıldızı bulunur ve eksen sabitlenir

Kutup ayarı yapılmış bir teleskop, bir gökcismine ayarlandığında, Dünya'nın dönüşünden sadece sağ açıklık koordinatı etkilenir Dik açıklık değişmez Böylece, teleskopu cisme ayarladıktan sonra sadece sağ açıklığı uygun hızla değiştirerek, gözlediğimiz cismin teleskopun görüş alanında kalmasını sağlamış oluruz Bazı teleskoplar, takip mekanizması olarak adlandırılan bir mekanizmaya sahiptir Bu mekanizma, teleskopun görüş alanına sokulan bir gökcisminin burada kalmasını sağlar Bu, sağ açıklık eksenine yerleştirilen bir motorla gerçekleştirilir Motor, sağ açıklık ayarını Dünya'nın dönüş hızında; ancak, tersine döndürür

Pek çok modern teleskopun bir bilgisayar donanımı ve her iki eksende birer motoru vardır Bu donanım sayesinde, teleskop bilgisayara girilen koordinatlara göre kendiliğinden yönlenir Böylece teleskop, gözlenmek istenene gökcismine zahmetsizce yönlendirilmiş olur

Babil'den bu yana insanlar, dereceleri ve saatleri daha küçük birimlere bölerken 60'lık sistemden yararlanmışlardır Bu sistem, günlük hayatımıza o kadar yerleşmiştir ki, programlarımızı hep ona göre düzenliyoruz Bu nedenle, dereceleri ve saatleri daha küçük birimlere çevirirken pek zorlanmayız 1 derece (º) 60 dakika (‘), 1 dakika 60 saniyedir (“) Benzer biçimlerde, 1 saat (h) 60 dakika (d); 1 dakika 60 saniyedir (s)

Şimdi, iyi tanıdığımız bir yıldız olan Vega'nın koordinatlarına bakalım: Sağ açıklık 18 h 36 d 56 s , dik açıklık +38º47'01” Buna göre, Vega'nın sağ açıklığı 18 saat, 36 dakika, 56 saniye; dik açıklığı ise 38 derece, 47 dakika, 1 saniyedir Dik açıklık değerinin başındaki artı (+) işareti, onun kuzey gökkürede olduğunu gösterir

Yukarıda, dik açıklığın başlangıç noktalarına ve onların neden bu şekilde seçildiğine değinmiştik Dik açıklığın sıfır ya da başlangıç düzleminin önemine karşın, sağ açıklığın sıfır noktasının gökbilimsel bir önemi yoktur Bu yer koordinatlarında da böyledir 0 derece enlem ekvatordur Buna karşın, 0 derece boyl*** Greenwich'den geçen bir yarım dairedir ve bu enlemin buradan geçmesinin tarihsel önemi dışında bir önemi yoktur Benzer biçimde, 0 saat sağ açıklığın hangi yıldızdan ya da takımyıldızdan geçtiğinin gökbilimsel bir önemi yoktur Bu sadece tercih meselesidir 0 saat açıklık için kabul edilen yer, güneş ışınlarının ilkbaharda ekvatora dik geldiği anda, Güneş'in bulunduğu noktadır

Şimdi, yukarıda değindiğimiz sağ açıklık ve dik açıklık koordinatlarını bir süre için unutalım ve yerküre üzerinde bulunduğumuz noktadan gördüğümüz gibi ele alalım gökyüzünü Bu şekilde bir gökcisminin konumunu nasıl tanımlarız ona bir bakalım Gökyüzünün bize merkezinde bulunduğumuz bir kubbe (yarımküre) gibi göründüğüne değinmiştik Bu kubbenin tam tepesine, başucu denir Başucunu 90º; ufku 0º kabul edersek, karşımıza yeni bir koordinat sistemi çıkar Ancak, bu koordinat sistemi, gökyüzüyle birlikte dönmez, sadece gözlemcinin konumuna bağlıdırBu koordinat sisteminde, bir gökcisminin konumu, yine iki koordinatla verilir Bunlar, yükselim ve meridyendir

Bir gökcisminin gözlemcinin bulunduğu yerde ufuktan yüksekliğine yükselim denir Doğal olarak, Dünya döndükçe bu gökcisminin yükselimi ve meridyeni de değişir Yani, bir gökcisminin yükselimini ya da meridyenini belirtirken, bir anın söz konusu olması gerekir Örneğin, Saklıkent'te 15 Eylül 2001 gece yarısı, Vega'nın yükselimi 42º'dir Ancak bir saat sonra yine Vega'nın yükselimi, 31º'dir Yükselimi ve meridyeni hemen hiç değişmeyen bir yıldız vardır: Kutupyıldızı (Kutupyıldızı tam anlamıyla kutup noktasında olmadığından çok az bir değişim gösterir; ancak bunu çıplak gözle pek fark edemeyiz) Kutup Yıldızı'nın yükselimi bizim bulunduğumuz enlemde 40º; ekvatordaki bir gözlemci için 0º; kuzey kutbundaki bir gözlemci içinse 90º'dir

Meridyen, yerküredeki boylamlara benzetilebilir Yükselim çizgilerini dik keser ve başlangıç meridyeni (0º) kuzey kutbundan (kutup yıldızından) geçer Meridyen değerleri 0º ile 360º arasındadır

Gökyüzüne ilgimiz yalnızca ona çıplak gözle bakmakla sınırlıysa, bu koordinatlara pek gereksinim duymayız Bu tür gözlemler için genellikle bizim her ay bu köşede verdiğimiz haritalar yeterli olur Ama daha az belirgin gökcisimlerini incelemek istiyorsak, hem bir yıldız kataloğu hem de iyi bir yıldız atlasına gereksinim duyarız Yıldız kataloglarında, yıldızların ya da öteki gökcisimlerinin birtakım özellikleri yanında koordinatları (sağ açıklık ve dik açıklık olarak) verilir Bu koordinatlar, yer haritalarındaki koordinat çizgilerine benzer biçimde gökyüzü haritalarına da çizilmişlerdir Böylece, katalogda bulduğumuz bir gökcisminin gökyüzündeki konumunu kolayca buluruz