Kutuplarda Yaşayan İnsan - Eskimolar

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

ESKİMOLAR NASIL YAŞIYORLARDI?

"Eskimo" sayısız toplumun (Allivik Copper Netsilik Polar Iglulik Aleut Chukchi Koryak Cugach Kobuk) obalar biçiminde örgütlenerek Kanada'dan Alaska'ya Grönland'dan Kuzey Asya'ya Kuzey kutbun dört bir yanına yayılmış fiziksel görünüşleri dilleri mitolojileri sanatları üretim araçları ve üretim ilişkileri bakımından büyük benzerlik gösteren toplumların genel adıdır

Kimi Eskimo toplumların dilinde "Eskimo" terimi melek anlamına yakın düşüyor

Her bir Eskimo toplumunun kendi iç evriminin getirdiği ve yörelerindeki başka halklardan etkilenmeleriyle edindikleri farkların dışında genel karakteristikleri birbirine çok benziyor

Eskimolar 12 000 yıl öncesine kadar hüküm sürmüş avcı-derleyiciliğin yakın zamana dek kendini koruyabilmiş örneklerinden biridir

Ama tüm toplumun sürekli göçer olduğu derleyici-avcılardan farklılıkla Eskimo avcıları onlarca kilometre kamp yerinden açılır belirledikleri av bölgesinde bir kaç hafta kalır yeterince avlandıktan sonra eti kurutup köpeklerin çektikleri kızaklarıyla konak yerine taşırlar

Konaklama yerindeki topluluk kimi kez tek aileye kadar inebilir

Geçimleri hemen tümüyle denize ve deniz memelilerine bağlıdır

Yakın geçmişlerine dek orman ürünlerinden yararlanmayan tek derleyici-avcı halk onlardı

Sıcaklığın eksi altmış derecenin altına düştüğü ormansız coğrafya koşullarında geliştirdikleri teknolojinin diğer derleyici-avcı toplumlarla kıyaslandığında belirgin üstünlüğü göz kamaştırıcıdır

Kimi Eskimo toplumlarında kadınlar ayı ve fok balığı avına katılıyorlar

Örneğin sandalla avlanırken kadın sandalın dengelenmesi işini üstlenir erkek zıpkın fırlatır

Ama avcılık asıl olarak erkeğin işidir

Avcılığın hakim geçim yolu olmasının maddi etkisi kendini erkek nüfusa verilen önemde belli eder

Yeni doğmuş kız bebeklerin öldürülmesi Eskimoların yaygın pratikleri olagelmiş

Erkek nüfusunun daha büyük olması eşleşme biçimlerine etkir

Çok kocalı evlilik yaygındır

Bekleneceği gibi çatışmaların temel konusu çocukları doğuran emziren büyüten yiyeceği yenmeye hazırlayan deriyi tabaklayıp giysi üreten sepet ören kadınlardır: Kadınlar üzerindeki bu çatışmalı ilişki biçimleriyle karşılaştırılırsa Eskimolar doğal ve üretilmiş zenginlik üzerinde pek az anlaşmazlığa düşerler

Kara ve deniz hayvanlarının avlandığı arazi üzerinde ya da yerleşim alanı üzerinde kişilerin ya da toplumların birbirleri karşısında ayrıcalıklı hakları yoktur

Her toplumun tanımlı bir toprağı bulunmakla birlikte kesin siniri belirlenmemiştir

"Beyaz balina gibi büyük hayvanlar hakiki ortak mülkiyettir herkesin ne gereksiniyorsa alma hakkı vardır; bu düzen kıtlık sırasında tüm yiyecekler için geçerlidir

"(*) "Açlık ve bolluk paylaşılır

" maksimi Eskimoların bölüşüm ilişkilerinde birbirlerine karşı takındıkları moral tavrı yetkinlikle ifade ediyor

Obalar arası ziyaretler armağanlaşma şenliği gibidir

Armağan vermek verilen kişiyi akraba yakınlığına yükseltir

Caribou Eskimoları armağanlaştıklarına akraba olmasalar bile "yeğen" derler

Kuzey Alaska kıyı Eskimolarının yaşama koşulları Kuzeybatı Amerika kıyı Kızılderililerine benzer ve onlardan kültürce kuvvetle etkilenmişlerdir

Onlar gibi görece oturgan bir yerleşim örüntüsü sergilerler

Kimi aileler av ve kara memelilerini avlamak için yaz kamplarına taşınırlar diğerleri kış köylerinde kalıp deniz memelilerini avlarlar

Eskimolarda şeflik kurumsallaşmamıştır

Çalışkanlığıyla cömertliğiyle ustalığıyla konuşmacılığıyla deneyimliliğiyle ve barışçılığıyla toplumsal saygınlık kazanan kişi önder konumundadır; öğüdü dinlenir fakat itaat edilmez

Ama Alaska Eskimolarında durum biraz değişik

Oba içerindeki en geniş aile başı tüm obaya önderlik ediyor

Daha çok birikim yapan ve birikimini cömertçe dağıtan geniş aile diğerleri arasından sivrilir

Bölüşüm kendisinin ve ailesinin özel ayrıcalığı olmayan şef tarafından tüm obayı oluşturan bireyler arasında yapılır

Şef şenlikler düzenler ritüel ve törenleri yönetir

Örneğin Aliutların cenaze şölenlerinde şölene katılanlar yıllarca biriktirdikleri kürk çeşitli araç gereç gibi zenginliklerini birbirlerine armağan ederler

Bu şölenler Kuzeybatı Kıyı Kızılderililerinin potlaç senliklerini andırır; en fazla veren en yüksek toplumsal prestij edinir

Eskimolarda Uslamlama süreci maddi olan ile hayali olanı birlikte kuşatır

Polar Eskimosu söyle düşünür: "Ayılar yoktur çünkü buz yoktur; buz yoktur çünkü yeterli rüzgar yoktur; çok rüzgar yoktur çünkü töreye aykırı davrandık

"(**) Mitleri tabuları bu tür düşünüş örnekleriyle doludur

XVIII

yüzyıldan bu yana Rus işgaline uğrayan Alaska Eskimoları gibi hepsi sınıflı toplumların hışmına uğramış

Artık kar evler inşa etmiyorlar metal araç gereç kullanıyorlar parayla alışveriş yapıyorlar geleneklerinin inançlarının bir çoğunu korumakla birlikte eşitlikçi ortaklaşmacı davranış biçimlerini zayıflatıp giderek bize benziyorlar

(*) Birket-Smith Kaj

1959

The Eskimos

Tr

W

E

Calvert

London: Methuen & Co

Ltd

s

146 (**) Birket-Smith Kaj

1959

The Eskimos

Tr

W

E

Calvert

London: Methuen & Co

Ltd

s

150

10-14-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Kutuplarda Yaşayan İnsan - Eskimolar ESKİMOLAR NASIL YAŞIYORLARDI? "Eskimo" sayısız toplumun (Allivik Copper Netsilik Polar Iglulik Aleut Chukchi Koryak Cugach Kobuk) obalar biçiminde örgütlenerek Kanada'dan Alaska'ya Grönland'dan Kuzey Asya'ya Kuzey kutbun dört bir yanına yayılmış fiziksel görünüşleri dilleri mitolojileri sanatları üretim araçları ve üretim ilişkileri bakımından büyük benzerlik gösteren toplumların genel adıdır Kimi Eskimo toplumların dilinde "Eskimo" terimi melek anlamına yakın düşüyor Her bir Eskimo toplumunun kendi iç evriminin getirdiği ve yörelerindeki başka halklardan etkilenmeleriyle edindikleri farkların dışında genel karakteristikleri birbirine çok benziyor Eskimolar 12 000 yıl öncesine kadar hüküm sürmüş avcı-derleyiciliğin yakın zamana dek kendini koruyabilmiş örneklerinden biridir Ama tüm toplumun sürekli göçer olduğu derleyici-avcılardan farklılıkla Eskimo avcıları onlarca kilometre kamp yerinden açılır belirledikleri av bölgesinde bir kaç hafta kalır yeterince avlandıktan sonra eti kurutup köpeklerin çektikleri kızaklarıyla konak yerine taşırlar Konaklama yerindeki topluluk kimi kez tek aileye kadar inebilir Geçimleri hemen tümüyle denize ve deniz memelilerine bağlıdır Yakın geçmişlerine dek orman ürünlerinden yararlanmayan tek derleyici-avcı halk onlardı Sıcaklığın eksi altmış derecenin altına düştüğü ormansız coğrafya koşullarında geliştirdikleri teknolojinin diğer derleyici-avcı toplumlarla kıyaslandığında belirgin üstünlüğü göz kamaştırıcıdır Kimi Eskimo toplumlarında kadınlar ayı ve fok balığı avına katılıyorlar Örneğin sandalla avlanırken kadın sandalın dengelenmesi işini üstlenir erkek zıpkın fırlatır Ama avcılık asıl olarak erkeğin işidir Avcılığın hakim geçim yolu olmasının maddi etkisi kendini erkek nüfusa verilen önemde belli eder Yeni doğmuş kız bebeklerin öldürülmesi Eskimoların yaygın pratikleri olagelmiş Erkek nüfusunun daha büyük olması eşleşme biçimlerine etkir Çok kocalı evlilik yaygındır Bekleneceği gibi çatışmaların temel konusu çocukları doğuran emziren büyüten yiyeceği yenmeye hazırlayan deriyi tabaklayıp giysi üreten sepet ören kadınlardır: Kadınlar üzerindeki bu çatışmalı ilişki biçimleriyle karşılaştırılırsa Eskimolar doğal ve üretilmiş zenginlik üzerinde pek az anlaşmazlığa düşerler Kara ve deniz hayvanlarının avlandığı arazi üzerinde ya da yerleşim alanı üzerinde kişilerin ya da toplumların birbirleri karşısında ayrıcalıklı hakları yoktur Her toplumun tanımlı bir toprağı bulunmakla birlikte kesin siniri belirlenmemiştir "Beyaz balina gibi büyük hayvanlar hakiki ortak mülkiyettir herkesin ne gereksiniyorsa alma hakkı vardır; bu düzen kıtlık sırasında tüm yiyecekler için geçerlidir"() "Açlık ve bolluk paylaşılır" maksimi Eskimoların bölüşüm ilişkilerinde birbirlerine karşı takındıkları moral tavrı yetkinlikle ifade ediyor Obalar arası ziyaretler armağanlaşma şenliği gibidir Armağan vermek verilen kişiyi akraba yakınlığına yükseltir Caribou Eskimoları armağanlaştıklarına akraba olmasalar bile "yeğen" derler Kuzey Alaska kıyı Eskimolarının yaşama koşulları Kuzeybatı Amerika kıyı Kızılderililerine benzer ve onlardan kültürce kuvvetle etkilenmişlerdir Onlar gibi görece oturgan bir yerleşim örüntüsü sergilerler Kimi aileler av ve kara memelilerini avlamak için yaz kamplarına taşınırlar diğerleri kış köylerinde kalıp deniz memelilerini avlarlar Eskimolarda şeflik kurumsallaşmamıştır Çalışkanlığıyla cömertliğiyle ustalığıyla konuşmacılığıyla deneyimliliğiyle ve barışçılığıyla toplumsal saygınlık kazanan kişi önder konumundadır; öğüdü dinlenir fakat itaat edilmez Ama Alaska Eskimolarında durum biraz değişik Oba içerindeki en geniş aile başı tüm obaya önderlik ediyor Daha çok birikim yapan ve birikimini cömertçe dağıtan geniş aile diğerleri arasından sivrilir Bölüşüm kendisinin ve ailesinin özel ayrıcalığı olmayan şef tarafından tüm obayı oluşturan bireyler arasında yapılır Şef şenlikler düzenler ritüel ve törenleri yönetir Örneğin Aliutların cenaze şölenlerinde şölene katılanlar yıllarca biriktirdikleri kürk çeşitli araç gereç gibi zenginliklerini birbirlerine armağan ederler Bu şölenler Kuzeybatı Kıyı Kızılderililerinin potlaç senliklerini andırır; en fazla veren en yüksek toplumsal prestij edinir Eskimolarda Uslamlama süreci maddi olan ile hayali olanı birlikte kuşatır Polar Eskimosu söyle düşünür: "Ayılar yoktur çünkü buz yoktur; buz yoktur çünkü yeterli rüzgar yoktur; çok rüzgar yoktur çünkü töreye aykırı davrandık"() Mitleri tabuları bu tür düşünüş örnekleriyle doludur XVIII yüzyıldan bu yana Rus işgaline uğrayan Alaska Eskimoları gibi hepsi sınıflı toplumların hışmına uğramış Artık kar evler inşa etmiyorlar metal araç gereç kullanıyorlar parayla alışveriş yapıyorlar geleneklerinin inançlarının bir çoğunu korumakla birlikte eşitlikçi ortaklaşmacı davranış biçimlerini zayıflatıp giderek bize benziyorlar () Birket-Smith Kaj 1959 The Eskimos Tr W E Calvert London: Methuen & Co Ltd s146 (**) Birket-Smith Kaj 1959 The Eskimos Tr W E Calvert London: Methuen & Co Ltd s150