Fehmi Kundura

kunduracılık

Babam ve babamdan iki yaş büyük amcam nafakalarını kunduracılıkla temin ederlerdi

Babam ileride kundura imalat atölyesi kurunca sayacı sorununa çare bulabilmek için ilkokula müteakip beni Muradiye’li onbaşı lakaplı sayacı Nihat ustanın yanına çırak vermişti

Benim çocukluğumda kunduracılar ve benzerleri Pirinç hanı, Zafer meydanı ve Tuz pazarında yoğunlaşmıştı

5 yıl kadar sayacı çıraklığı yaptım, kalfa aşamasına gelmek üzereyken Bursa’da daha cazip olan havlu dokuma işçiliğini öğrenmek amacıyla sayacığı terk ettim

Sayacılığı terk ettiysem de kunduracılıktan kopamadım

İşlerin yoğun olduğu günlerde babamın çalıştığı dükkana giderek yapabildiğim kadarıyla yardım ettim, bazen de babam akşamları veya hafta sonları eve iş getirirdi , ufak-tefek işleri bana bırakırdı, birlikte bir an önce işleri toparlar, günlük yaşantımıza dönerdik

Kundura sektöründe ki adetler, gelenekler dışarıdan biri tarafından hakkıyla bilinemez, mesleğin yazılı olmayan kuralları vardır, kurallara riayet etmeyen aforoz edilir, kolaylıkla dışlanır

Çok kişi kunduracılığı albenili kundura mağazalarından ibaret sayabilir, bu doğru değildir, kunduracılık gerçekten emek, ustalık ve dikkat isteyen bir iş koludur

Erkek ayakkabısının adı merdane, kadın ayakkabısı zendedir

Erkek çocuk ayakkabısı garson, kız çocuğunun ki filet veya kürtanedir

Numara küçüldükçe bebelerin giydiği patiğe kadar gider

Büyük veya küçük baş hayvanların kesiminden elde edilen ham deriler işlenerek mamul hale getirilir, rugan, vidala, glase, süet, zig vs adlarla, desimetre kare hesabıyla satışa sunulur

Kunduracılık kesicilikten başlar

Kesicilik başlı başına maharet ister, iyi kesicinin en başta gelen vasfı, mümkün olabildiğince çok parça elde ederken zayiatın az olmasını temin etmektir

Deri bütün halinde masaya yayılır, ıstampaların tamamı el altında tutulur, kesime; hayvanın sırtından büyük parçalar kesilmek suretiyle başlanır

Derinin en sağlam yeri hayvanın sırt kısmıdır, büyük parçaların alınmasına sırttan başlanırsa ayakkabının sağlamlığı artar

Hayvanın kesimi esnasında veya deri işlemi sırasında deride hasar meydana gelebilir, örneğin yüzme esnasında bıçağın derine daldırılması deride hasara yol açar

Bu hataya ispire denir

Saya kesilirken deri elle çekiştirilir, alt-üst edilerek ispire olup olmadığı kontrol edilir, ispire varsa buradan ufak parça alınır, ispire dışarıda bırakılır

Sırttan büyük parçalar alındıktan sonra sıra bacaklara ve züf denilen karın kısmına gelir

Derini bacak tabir edilen kısmı serttir, ufak parçaların buradan alınması isabetli olur

Züf denilen karın bölgesi oldukça yumuşaktır, dayanıksızdır, buradan parça alınırken ayakkabının zor görmeyecek kısmına gelmesine itina edilir

Sayanın bütün parçaları kesilince numaralanır, bağlanır, meşin denilen bir başka deri ürününden kesilen astarla birlikte saya dikimine yollanır

Saya;gamba, ayna, fileto, kıylık gibi isimler alan parçaların bir araya getirilmesidir

Saya dikimine birbiri üstüne gelecek parçaların traşı ve traşlanan parçaların kıvrılmasıyla devam edilir, kıvırma bitince üste aşamasına geçilir, büyük parça küçük parçanın üstüne gelecek şekilde yapıştılır, kalıba çekilirkem esneyip yırtılmaması için ağız kısmına ekstrafor çekilir, astar üstesi atılır, saya makinasında önce üst üste gelmiş parçaların tamamı dikilir, sonra arkası çatılır, etrafında ki fazla meşinler temizlenir, yapım aşaması için kalfaya teslim edilir

Saya, kundura kalıbı ve kundura yapımında kullanılacak malzemenin kunduracı kalfasına ulaşmasına ‘’rakapta’’denilir

Önceden çizilerek parçalanan taban astarının kalıba gerilmesi ve kalıba uygun olmayan kısımların bıçakla temizlenmesinden sonra ön (bombe) ve arka (fort)olmak sayanın deri ve astar arasına tela bezi veya köseleden elde edilen parçalar koyulur, üzeri çirişle kaplanır, ayakkabı kalıptan çıktıktan sonra dayanıklı olması sağlanır

Kösele çok sert olur, önceden suya bırakılırsa yumuşar, traşı kolay olurKöselenin suyuna ''maztelya suyu''denir,

Montaja en büyük numaradan başlanır, ufağa doğru gidilir

Montajda monte çivisi denilen bir cm boyutunda ufak çiviler kullanılır

Çivinin içinde kalan meşin parçaları ara işi denilen işlemle temizlenir, yapıştırıcı sürülür, kuruması beklenir, çivilere yan vurulma yöntemiyle yatırılır, derinin taban astarına iyicene yapışması beklenir

Çiviler çıkarılmadan önce ayakkabı kalıbı iki diz üzerine ters olarak yatırılır, kunduracı çekiciyle kuvvetlice vurulur, yapıştırmanın arzu edilen seviyede olmasına çalışılır

Çivilerin dip kısmına vurulması, kafaların kalıptan kalkmasına yarayacaktır, çivi söküm aşamasında kolaylık sağlayacaktır

Çiviler tamamen sökülünce sıra lastik vb kaplamanın özenli olmasına yarayacak traş aşamasına gelir, fazlalıklar ‘’falçata ‘’denilen kunduracı bıçağıyla traşlanır, raspayla törpülenir, hem kalıpta ki kunduranın üzerine hem de alta yapıştırılacak lastik, kauçuk vs tabana yapıştırıcı sürülür, kurumasından sonra pres makinasında sıkılarak veya çekiçle dövülerek yapıştırılır, taban malzemesi elde üretilmişse etrafına bıçak vurulur, son düzleme işlemi torna-freze atölyesinde yapılır, ayakkabılar kalıptan çıkarılır

Kalıptan çıkarılan ayakkabılar hazırlama masasına alınır, ateşe tutulur, boyanacak kısmı varsa boyanır, ’ ’mostralık’’denen damga vurulmuş astar çiriş sürülerek ayakkabının içine yerleştirilir, satılmak üzere, rafa veya kuturla koyulur

Kunduracılıkta adetlerin olduğundan bahsetmiştim

Kunduracılık jargonunda kullanılan kelimeler Fransızca, İtalyanca veya Ermeni’cenin karışımıyla elde edilen yabancı kökenli dildir

Kunduracı kalfasının bir atölyeden diğerine transfer olurken aldığı paraya ‘’pulatka’’ denir

Pulatka çoğunlukla borçtur, bir önce ki atölyede ki borçlarını tasfiye etme amaçlıdır, bazen de pulatka geri istenmez, buna da ye parası derler

Purstanca cumartesi günü toplam hesaptan düşmek üzere kalfaya verilen günlük ücrettir

Kunduracılıkta bir kalfanın işine son verilecekse sen işi bırak git denmez, sana purstanca bulamadık denir, bu sözü işiten kalfa mesajı alır, kendine iş bakar

Samarko cumartesi günü haftalık ücret alınırken bir sonra ki haftada yapılacak işlerin bir kısmının ücretini peşinen almaktır

Kunduracılar arasında tahsil oranı düşük, buna karşın alkol, madde kullanımı suç ve sabıka oranı çok yüksektir

(ÖrHırsızlık yapan birinin ‘’uyanık çocuk ‘’denilerek onore edildiğine defalarca şahit olmuşumdur)

Argo konuşulur, sözü küfürle bezemek sıradan işlerdir

Küfürsüz konuşan hoş görülmez, tuhaf olduğuna hükmedilir

Kibar dil kullanana uzaylıymış gibi şaşkınlıkla bakılır

Benim faal olarak kunduracılıktan uzaklaştığım 30 seneden fazla oldu

Yakın zamanda konuştuğum bir kunduracıdan eski adetlerin kalmadığını öğrendim

Pek çok iş kolu gibi kunduracılıkta da teknolojiye ayak uydurulduğunu, eskiden elle yapılan bir çok işlemin makinalara yaptırıldığını, zamandan tasarruf edildiğini, üst düzey kalite yakalandığını biliyorum

Adetler kalmadıysa, kunduracılık modern yaşama ayak uydurduysa ben bu yazıyı neden yazdım?

El sanatları günden güne azalıyor

Belki de bir gün gelecek bazı el sanatları gibi kunduracılıkta meslek olmaktan çıkacak, kunduracılık mesleği unutulacak

Kunduracılıkta tahsil seviyesinin düşük olduğu da göz önüne alınırsa, yakın bir gelecekte kunduracılıkla uğraşanlar gitgide azalacak, belki de hiç kalmayacak, kunduracılığın adetleri, gelenekleri unutulacak, tarihin tozlu rafına bırakılacak

Bir zamanlar Bursa’da pek çok kişinin geçim kapısı olan kunduracılığın görünmeyen, bilinmeyen yönünü yazmakla çocukluğu kunduracılar arasında geçmiş biri olarak tarihe kayıt düşmek istedim

Tepki alır mıyım?, mümkündür

Bana tepki gösterecek olanları amcamla yüz yüze konuşmaya davet ederim, amcam 2-3 hafta sonra 80 yaşına girecektir, akli melekeleri son derece yerindedir

Yaz akşamları birasını Teleferik parkında içer, birasını yudumlarken de yalnız yaşadığı evine gidince donatacağı rakı sofrasının ‘’rakaptasıyla’’meşgul olur

Bazı geceler evine giderim, sohbet ederiz, Kullandığı jargonu ben bilirim, anlama zorluğu çekmem

Mevzu ettiği konulara gelince

Biraz politika, çokcası içki, kumar, kadınlar; fazla söze hacet mi var?