1. Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

1

Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri

1

Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri DİNİ MİMARİ

A

CAMİLER

1

Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri

Yedinci yüzyıldan itibaren çeşitli İslâm devletle*rinin egemenliğine giren Şanlıurfa'daki 39 adet ta*rihi camiden Ulu Camii ve Pazar Camii muhteme*len Zengiler dönemine (XII

yüzyıl) Halil-ür Rahman Camii Eyyûbiler dönemine (1211) Hasan Padişah Camii Akkoyunlular dönemine (XV

yüz*yıl) aittir

Selahaddin Eyyûbi Camii Circis Peygamber Camii ve Fırfırlı Camii kiliseden çev*rilmiştir

Bunların dışında kalan 32 adet camiin ta*mamı Osmanlı dönemine aittir

2

Yazılı Kaynaklarda Geçen Şanlıurfa Camileri

1876 tarihli Halep Vilâyet Salnâmesi'nde Urfa merkez kazada 24 cami 2 mescidin; 1887 tarihlide 31 cami 31 mescidin; 1893 tarihlide 77 cami ve mes*cidin; 1894 tarihlide ise 58 caminin mevcut olduğu belirtilmektedir

1650 yıllarında Urfa'yı ziyaret eden Evliya Çelebi Urfa camilerinden şu cümlelerle bahsetmek*tedir: "

Urfa'da 22 cami vardır

İçkalede eski bir mabed olan Minaresiz Camii vardır

Paşa Sarayı yakınında kalabalık cemaati olan Kızıl Cami Nemrud zamanından kalma eski bir kilise imiş

Harun Reşid fethinde kiliseden camiye çevrilmiştir

Hala minarelerinde erganunhâneleri vardır

Ak Camii de eski bir mabeddir

İbrahim Halil Camii'ni ilk yaptıran Halife Me'mun'dur

Pazar Camii'nin cemaati çoktur

Sultan Hasan Camii Ahaveyn Camii Debbağhâne Camii de meşhur camileridir

Bu son 6 camiye İbrahim Halil suyu uğrayıp havuz ve şadırvanları canlandırır ve fıskiyelerden bol su fışkırır

Öteki camileri; Beykapısı Camii Hekim Dede Camii Karameydan Camii Uğurlu Meydan Camii'dir

Bu sonuncusu da eski bir mabeddir

67 kadar mahale mescidi vardır

"

Evliya Çelebi'nin yukarda sözünü ettiği cami*lerden büyük bir kısmı bugün ayaktadır

Bunlardan içkalede olduğunu belirttiği cami günümüze ulaş*mamıştır

Ahaveyn (Ahırvan) Camii'nin de büyük bir kısmı yıkılarak ev haline getirilmiştir

Son olarak sözünü ettiği Uğurlu Meydan Camii'nin ise bu*günkü mevcut camilerden birinin değişik bir adı mı olduğu veya yıkılmış eski bir cami mi olduğu bi*linmemektedir

Günümüzde mevcut olmayan ancak Vakıflar Genel Müdürlüğü'nde vakfiyeleri bulunan Şanlıurfa camileri de şunlardır: Siverekli Ali Camii Hacı Korkmaz Camii Çine Camii Tarihli Mescid-i Şerifi Şah Hüseyin Camii Mahkeme Mescid-i Şerifi (vakfiyesinde Mahkeme Mahallesi'nde-bugünkü Yıldız Meydanı-bulunduğu belirtiliyor) Hacı Mihman Camii Meşarkiye Camii Hacı Sadıka Mescid-i Şerifi Kubbe Mescid-i Şerifi (vakfiyesinde h

1338 tarihli olduğu belirtilen bu mescidin Kubbe Mescid Sokak'ta yer alan (bugünkü 12 Eylül Caddesi) ve 1980 yılında yıkılarak betonarme bir şekilde yeniden yapılan Hacı Abdülvahit Hoca Tekkesi'nin olması kuvvetle muhtemeldir

) Gelen Mescidi (h

1153Ğm

1740) Musa Efendi Camii (vakfiyesinde sur dışında taşra mahallede olduğu kayıtlı) Kutbiye Camii (m

1780 tarihli Ömer Paşa Vakfiyesi'nde Yengi Çarşı içersinde olduğu kayıt*lıdır)

Ahmed adında bir şahıs Şevval 1124 (m

1712) tarihli dilekçesinde Urfa'daki Meşarkiye Camii'nin mütevelliliğinin 200 seneden beri dedelerinde ol*duğunu kendisinin mütevelli olarak yevmiye 4 akçe aldığını belirtmektedir

Türk Meydanı yakı*nında yer alan bu cami 1950 yıllarında yıktırılarak yerine Çarhoğlu Camii adıyla yeni bir cami yaptı*rılmıştır

Son yirmi yıl içersinde Şanlıurfa'da Sultan Bey Kardeşler Kamberiye Damat Süleyman Paşa Abdülvahit Hoca ve Kutbeddin camileri yıkılarak yerlerine betonarme camiler yapılmıştır

Bunlardan Sultan Bey Camii ile Kardeşler Camii'nin kitabeleri korunmuştur

Sultan Bey Camii'nin kitabesinde h

995 (m

1586) yılında Sultan III

Murad Han zama*nında Sultan Ahmed Bey adında bir vali tarafından yaptırıldığı yazılıdır

Caminin kuzey yanında bulu*nan Sultan Hamamı'nın da aynı şahıs tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir

Kunduracı Pazarı'ndaki Kardeşler Camii'nde yer alan kitabede ise h

1032 (m

1623) yılında Molla Musa tarafın*dan "İhlasiye Camii" adıyla yaptırıldığı yazılıdır

Molla Musa'nın Bediüzzaman Mezarlığı'nın Tılfındır Tepesi kesiminde yer alan pembe mezar taşında: "Bâni-i Câmi-i İhlâsiye el Hac Molla Musa" yazılıdır

Bunlardan başka son yıllarda Arabi Camii ile Eyyub Peygamber camilerinin kubbeli ve tonozlu örtü sistemleri yıkılarak düz betona dönüştürül*müş; temelinden yıkılan Kutbeddin Camii ile Kıbrıs Tekkesi Mescidi bazı farklılıklarla asıllarına uygun olarak yeniden yapılmıştır

Şair ve mutasavvuf Sakıp Efendi tarafından Akarbaşı mevkiinde h

1279 (m

1862) yılında inşa edilen medrese tekke kütüphâne ve Sıbyan Mektebi gibi yapılardan oluşan külliye içinde Sakıbiye Camii adıyla anılan bir caminin bulun*duğu h

1286 (m

1869) tarihli Sakıp Efendi Vakfiyesi'nden anlaşılmaktadır

Cami dahil bu kül*liyenin tamamı günümüzden 40-50 yıl kadar önce yıktırılmıştır

Bugünkü Urfa Pasajı'nın yerinde bulunan ve günümüzden 40-50 yıl önce yıktırıldığı söylenilen Bilal-ı Habeşi Camii'nin nasıl bir plana sahip ol*duğu bilinmemektedir

3

PLAN TİPLERİNE GÖRE ŞANLIURFA CAMİLERİ ve BAŞLICA ÖRNEKLERİ

Şanlıurfa camileri; Çok Ayaklı Camiler Orta Kubbenin Yanlara Doğru Genişlediği Camiler Eş Değerde Çok Kubbeli Camiler Mihrab Önü Kubbeli Camiler Tek Kubbeli Kübik Camiler Tonozlu Camiler ve Bazilikadan Çevrilen Camiler olmak üzere başlıca yedi plan şemasına sahiptir

Osmanlı mimarisinin ters T planlı cami şeması ile orta kubbenin yanlara doğru yarım kubbelerle genişletildiği şemanın dışında Urfa camilerinde Osmanlı cami mimarisinin tüm plan tipleri uygu*lanmıştır

a

Eski Ömeriye Camii

Kazancı Pazarı mevkiindeki bu camiin mevcut kitabeleri onarım devirlerine ait olup yapının esas inşa tarihi bilinmemektedir

Son cemaat yerinin doğu duvarında yer alan h

701 (m

1301) tarihli tamir kitabesi bize Ömeriye Camii'nin Urfa'nın en eski camiilerinden biri olduğunu göstermektedir

Cami mekânı ortada bir kubbe yanlarında birer çapraz tonozun örtülü olduğu yatık dikdörtgen planındadır

Kubbe ve tonozlar duvarlarda ve köşe*lerde yarım duvar sütunlarına oturtulurlar

Bu plan daha geç tarihlerde inşa edilen Harrankapı Hacı Lütfullah Camii'ni etkilemiştir

Mihrabın iki yanında balkon şeklinde ve önde ikişer tam arkada ikişer yarım sütunlu birer minber bulunur

Üzerleri taştan yarım kubbeli korkuluk*ları demir şebeke oymalı bu minberler Urfa camiile*rinde rastladığımız balkon şeklindeki minberlerin en olgun ve zarif örnekleridir

b

Halil-ür Rahman Camii

Halil-ür Rahman Gölü'nün güneybatı köşesinde yer alan bu camii medrese mezarlık ve efsaneye göre Hz

İbrahim'in ateşe atıldığında düştüğü ma*kamdan meydana gelmiş bir külliye halindedir

Camiin güneydoğu köşesine bitişik kare gövdeli kesme taş minarenin batı cephesindeki kitabede Eyyûbiler'den Melik Eşref Muzafferüddin Musa'nın emriyle 1211 yılında yaptırıldığı yazılıdır

Halk arasında "Döşeme Camii" veya "Makam Camii" olarak da adlandırılan Halil-ür Rahman Camii'nin Bizans devrine ait Meryem Ana Kilisesi'nin yerine inşa edildiği bazı kaynaklarda geçmektedir

Evliya Çelebi'ye göre de şehirdeki en eski camilerdendir ve Abbâsi halifesi Me'mun za*manında Hz

İbrahim Makamı'na inşa edilmiştir

Halil-ür Rahman Camii kareye yakın şekliyle mihraba paralel üç sahınlı bir plana sahiptir

Mihrab önü sahnı ve kuzey sahın üçer çapraz to*nozla orta sahın ortada bir kubbe ve yanlarında bi*rer çapraz tonozla örtülmüştür

c

Hasan Padişah Camii

Eşdeğerde Çok Kubbeli Camiler grubuna giren Hasan Padişah Camii 15

yüzyılın ikinci yarısında Akkoyunlu Devleti Sultanı Uzun Hasan Bey tara*fından Toktemur Mescidi'nin batısına bitişik olarak yaptırılmıştır

Cami kıble duvarı boyunca sıralanmış tromplu üç büyük kubbe ile örtülü dikdörtgen bir plana sa*hiptir

Kubbeler orta bölümde dört bağımsız pa*yeye doğu ve batıda ikişer duvar payesine kuzey ve güneyde ise duvarlara otururlar

Son cemaat yeri önde payeler üzerine oturan çapraz tonozlarla örtülü sekiz gözlüdür

Doğu baş*taki göz Toktemur Mescidi önüne rastlamaktadır

Avlunun kuzeyinde yer alan tek şerefeli ve poligo*nal gövdeli minare 1859 tarihinde Halil Bey tarafın*dan tamir ettirilmiştir

d

Kadıoğlu Camii

Kadıoğlu Mahallesi Su Meydanı mevkiindeki bu camiin vakfiyesinde 1694 tarihinde Kadızâde Hüseyin Paşa tarafından yaptırıldığı yazılıdır

Sekiz Ayaklı Osmanlı Camiileri grubuna giren Kadıoğlu Camii'nde dört bağımsız payeye oturan sekizgen kasnaklı orta kubbe yanlara doğru çapraz tonozlu mekânlarla genişletilmiştir

Cami bu pla*nını 15

yüzyılda inşa edilmiş olan Diyarbakır Şeyh Safa Camii'nden almış olmalıdır

Önde üç payeye oturan beş gözlü son cemaat yeri çapraz tonozlarla örtülüdür

Avlunun kuze*yindeki giriş cephesinde üzeri yarım kubbeli dış portal üzerinde 1844 tarihinde Urfa Kaymakamı Bahri Paşa tarafından yaptırılan silindirik gövdeli ve tek şerefeli minare yer alır

Portal üzerine oturan minarenin alt kısmı boş olduğundan halk arasında Kadıoğlu Camii'ne "Dipsiz Minare Camii" de de*nilmektedir

Avlu portalinin doğusuna bitişik ola*rak 1725 tarihli Emencekzâde Çeşmesi bulunmak*tadır

e

Nimetullah Camii (Ak Camii)

1500 yılı başlarında Urfa Sancakbeylerinden Nimetullah Bey tarafından inşa ettirilmiştir

1722 yılında aynı soydan Hacı Nimetullah b

Asker tara*fından tamir ettirilen bu cami plan itibariyle Edirne Üç Şerefeli Cami ile tam bir benzerlik gösterir

Kuzey ve güneyde duvarlara doğu ve batıda birer payeye oturan kubbeli orta mekân yanlara doğru ikişer küçük kubbe ile genişletilmiştir

Nimetullah Camii'nin bu planı daha sonraları inşa edilmiş olan Çakeri Camii'nde batı taraftaki iki kubbe kullanılmadan yarım olarak uygulanmıştır

Mukarnas kavsaralı mihrap nişinin çevresinde içiçe geçen sekizgenlerin oluşturduğu geometrik bir kompozisyon ve bunun etrafında mukarnas frizi dolaşmaktadır

Sekizgen geçmelerin oluşturduğu kompozisyon Hızanoğlu ve Yusuf Paşa Camii mih*raplarında da karşımıza çıkmaktadır

Camii mekâ*nına giriş kapısı Urfa'da eşine rastlanmayan klasik Osmanlı portalleri tarzında mukarnaslıdır

Beş gözlü son cemaat yerinin orta bölümü kubbe diğer bölümleri çapraz tonozlarla örtülüdür

Caminin kuzeybatı köşesindeki silindirik gövdeli tek şerefeli minare yeni yapılan bazı minareler hariç Urfa mi*nareleri arasında en uzun olanıdır

f

Rızvaniye Camii

Halil-ür Rahman Gölü'nün kuzey kenarı bo*yunca yer alan bu camii Osmanlı döneminde Rakka-Urfa Valisi Rızvan Ahmet Paşa tarafından 1736 yılında yaptırılmıştır

Cami avlusunun üç ta*rafı medrese odaları ile çevrilmiştir

Rızvaniye Camii mihrap duvarı boyunca sıra*lanmış üç kubbesiyle dikdörtgen bir plana sahiptir

Üç gözlü son cemaat yerinin üzeri üç kubbe ile ör*tülü olup doğu ve batıdaki kubbeler yanlara doğru yarım kubbelerle genişletilmiştir

Caminin inşa tarihinden kalma ahşap kapısı zengin bitkisel süslemelidir

g

Ulu Cami

Urfa merkezindeki camilerin en eskilerindendir

Ulu Cami bazı kaynaklardan anladığımıza göre eski bir sinagog iken M

S

V

yüzyıl başlarında Aziz Stefanos Kilisesi adını alan ve kırmızı renkteki mermer sütunlarının çokluğu nedeniyle "Kızıl Kilise" olarak da adlandırılan bir Hıristiyan kilise*sinin yerine inşa edilmiştir

Bu kilisenin avlusuna ait duvarlar bazı sütun ve sütun başlıkları ile halen minare olarak kullanılan sekizgen gövdeli çan ku*lesi bugün ayaktadır

İnşa kitabesi bulunmadığından caminin ne za*man ve kim tarafından yaptırıldığı kesin olarak bi*linmemektedir

Camideki mevcut kitabeler onarım devirlerine ait olup inşa tarihi hakkında fikir ver*memektedir

Halep hâkimi Nureddin Zengi tara*fından tamir ettirilerek bugünkü şeklini alan Halep Ulu Camii ile benzer bir plan gösteren Urfa Ulu Camii'nin Zengiler zamanında 1170-1175 yılları ara*sında yaptırılmış olabileceği tahmin edilmektedir

Urfa Ulu Camii payeler üzerinde kıble duvarına paralel üç sıra çapraz tonozlarla örtülü yatık dik*dörtgen bir plana sahiptir

Orta eksenden biraz do*ğuya kaymış olan mihrap önü bölümü sivri ke*merler üzerine oturan ve her biri çapraz tonozlarla örtülü ondört sivri kemerle avluya açılan son ce*maat yeri Anadolu'da ilk kez Urfa Ulu Camii'nde ortaya çıkmıştır

h

Yusuf Paşa Camii

Vezir Yusuf Paşa tarafından doğusundaki Vezir Hamamı ile birlikte 1709 tarihinde yaptırılmıştır

Yatık dikdörtgen planlı camii kıbleye paralel iki sıra halinde ve her sırada üçer olmak üzere altı kubbe ile örtülüdür

Kubbeler ortada iki payeye yanlarda duvarlara oturmaktadır

Üç gözlü son ce*maat yerinin üzeri ön tarafta iki paye üzerine otu*ran üç kubbelidir

Mukarnas kavsaralı taş mihrabın yanları sütun*çeli ve çevresi içiçe geçen sekizgenlerden oluşan geometrik süslemelidir

Korkuluğu şebekeli oyma süslemeli taş minberin yan taraflarında ve kapı üze*rinde rumi kompozisyonlu süslemeler bulunur

Silindirik gövdeli ve tek şerefeli minare son cemaat yerinin doğu köşesindedir

4

BAZİLİKADAN ÇEVRİLEN CAMİLER

10-14-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	1. Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri 1 Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri 1 Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri DİNİ MİMARİ A CAMİLER 1 Dönemlerine Göre Şanlıurfa Camileri Yedinci yüzyıldan itibaren çeşitli İslâm devletlerinin egemenliğine giren Şanlıurfa'daki 39 adet tarihi camiden Ulu Camii ve Pazar Camii muhtemelen Zengiler dönemine (XII yüzyıl) Halil-ür Rahman Camii Eyyûbiler dönemine (1211) Hasan Padişah Camii Akkoyunlular dönemine (XV yüzyıl) aittir Selahaddin Eyyûbi Camii Circis Peygamber Camii ve Fırfırlı Camii kiliseden çevrilmiştir Bunların dışında kalan 32 adet camiin tamamı Osmanlı dönemine aittir 2 Yazılı Kaynaklarda Geçen Şanlıurfa Camileri 1876 tarihli Halep Vilâyet Salnâmesi'nde Urfa merkez kazada 24 cami 2 mescidin; 1887 tarihlide 31 cami 31 mescidin; 1893 tarihlide 77 cami ve mescidin; 1894 tarihlide ise 58 caminin mevcut olduğu belirtilmektedir 1650 yıllarında Urfa'yı ziyaret eden Evliya Çelebi Urfa camilerinden şu cümlelerle bahsetmektedir: " Urfa'da 22 cami vardır İçkalede eski bir mabed olan Minaresiz Camii vardır Paşa Sarayı yakınında kalabalık cemaati olan Kızıl Cami Nemrud zamanından kalma eski bir kilise imiş Harun Reşid fethinde kiliseden camiye çevrilmiştir Hala minarelerinde erganunhâneleri vardır Ak Camii de eski bir mabeddir İbrahim Halil Camii'ni ilk yaptıran Halife Me'mun'dur Pazar Camii'nin cemaati çoktur Sultan Hasan Camii Ahaveyn Camii Debbağhâne Camii de meşhur camileridir Bu son 6 camiye İbrahim Halil suyu uğrayıp havuz ve şadırvanları canlandırır ve fıskiyelerden bol su fışkırır Öteki camileri; Beykapısı Camii Hekim Dede Camii Karameydan Camii Uğurlu Meydan Camii'dir Bu sonuncusu da eski bir mabeddir 67 kadar mahale mescidi vardır" Evliya Çelebi'nin yukarda sözünü ettiği camilerden büyük bir kısmı bugün ayaktadır Bunlardan içkalede olduğunu belirttiği cami günümüze ulaşmamıştır Ahaveyn (Ahırvan) Camii'nin de büyük bir kısmı yıkılarak ev haline getirilmiştir Son olarak sözünü ettiği Uğurlu Meydan Camii'nin ise bugünkü mevcut camilerden birinin değişik bir adı mı olduğu veya yıkılmış eski bir cami mi olduğu bilinmemektedir Günümüzde mevcut olmayan ancak Vakıflar Genel Müdürlüğü'nde vakfiyeleri bulunan Şanlıurfa camileri de şunlardır: Siverekli Ali Camii Hacı Korkmaz Camii Çine Camii Tarihli Mescid-i Şerifi Şah Hüseyin Camii Mahkeme Mescid-i Şerifi (vakfiyesinde Mahkeme Mahallesi'nde-bugünkü Yıldız Meydanı-bulunduğu belirtiliyor) Hacı Mihman Camii Meşarkiye Camii Hacı Sadıka Mescid-i Şerifi Kubbe Mescid-i Şerifi (vakfiyesinde h1338 tarihli olduğu belirtilen bu mescidin Kubbe Mescid Sokak'ta yer alan (bugünkü 12 Eylül Caddesi) ve 1980 yılında yıkılarak betonarme bir şekilde yeniden yapılan Hacı Abdülvahit Hoca Tekkesi'nin olması kuvvetle muhtemeldir) Gelen Mescidi (h 1153Ğm 1740) Musa Efendi Camii (vakfiyesinde sur dışında taşra mahallede olduğu kayıtlı) Kutbiye Camii (m 1780 tarihli Ömer Paşa Vakfiyesi'nde Yengi Çarşı içersinde olduğu kayıtlıdır) Ahmed adında bir şahıs Şevval 1124 (m 1712) tarihli dilekçesinde Urfa'daki Meşarkiye Camii'nin mütevelliliğinin 200 seneden beri dedelerinde olduğunu kendisinin mütevelli olarak yevmiye 4 akçe aldığını belirtmektedir Türk Meydanı yakınında yer alan bu cami 1950 yıllarında yıktırılarak yerine Çarhoğlu Camii adıyla yeni bir cami yaptırılmıştır Son yirmi yıl içersinde Şanlıurfa'da Sultan Bey Kardeşler Kamberiye Damat Süleyman Paşa Abdülvahit Hoca ve Kutbeddin camileri yıkılarak yerlerine betonarme camiler yapılmıştır Bunlardan Sultan Bey Camii ile Kardeşler Camii'nin kitabeleri korunmuştur Sultan Bey Camii'nin kitabesinde h 995 (m 1586) yılında Sultan III Murad Han zamanında Sultan Ahmed Bey adında bir vali tarafından yaptırıldığı yazılıdır Caminin kuzey yanında bulunan Sultan Hamamı'nın da aynı şahıs tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir Kunduracı Pazarı'ndaki Kardeşler Camii'nde yer alan kitabede ise h 1032 (m 1623) yılında Molla Musa tarafından "İhlasiye Camii" adıyla yaptırıldığı yazılıdır Molla Musa'nın Bediüzzaman Mezarlığı'nın Tılfındır Tepesi kesiminde yer alan pembe mezar taşında: "Bâni-i Câmi-i İhlâsiye el Hac Molla Musa" yazılıdır Bunlardan başka son yıllarda Arabi Camii ile Eyyub Peygamber camilerinin kubbeli ve tonozlu örtü sistemleri yıkılarak düz betona dönüştürülmüş; temelinden yıkılan Kutbeddin Camii ile Kıbrıs Tekkesi Mescidi bazı farklılıklarla asıllarına uygun olarak yeniden yapılmıştır Şair ve mutasavvuf Sakıp Efendi tarafından Akarbaşı mevkiinde h 1279 (m 1862) yılında inşa edilen medrese tekke kütüphâne ve Sıbyan Mektebi gibi yapılardan oluşan külliye içinde Sakıbiye Camii adıyla anılan bir caminin bulunduğu h 1286 (m 1869) tarihli Sakıp Efendi Vakfiyesi'nden anlaşılmaktadır Cami dahil bu külliyenin tamamı günümüzden 40-50 yıl kadar önce yıktırılmıştır Bugünkü Urfa Pasajı'nın yerinde bulunan ve günümüzden 40-50 yıl önce yıktırıldığı söylenilen Bilal-ı Habeşi Camii'nin nasıl bir plana sahip olduğu bilinmemektedir 3 PLAN TİPLERİNE GÖRE ŞANLIURFA CAMİLERİ ve BAŞLICA ÖRNEKLERİ Şanlıurfa camileri; Çok Ayaklı Camiler Orta Kubbenin Yanlara Doğru Genişlediği Camiler Eş Değerde Çok Kubbeli Camiler Mihrab Önü Kubbeli Camiler Tek Kubbeli Kübik Camiler Tonozlu Camiler ve Bazilikadan Çevrilen Camiler olmak üzere başlıca yedi plan şemasına sahiptir Osmanlı mimarisinin ters T planlı cami şeması ile orta kubbenin yanlara doğru yarım kubbelerle genişletildiği şemanın dışında Urfa camilerinde Osmanlı cami mimarisinin tüm plan tipleri uygulanmıştır a Eski Ömeriye Camii Kazancı Pazarı mevkiindeki bu camiin mevcut kitabeleri onarım devirlerine ait olup yapının esas inşa tarihi bilinmemektedir Son cemaat yerinin doğu duvarında yer alan h 701 (m 1301) tarihli tamir kitabesi bize Ömeriye Camii'nin Urfa'nın en eski camiilerinden biri olduğunu göstermektedir Cami mekânı ortada bir kubbe yanlarında birer çapraz tonozun örtülü olduğu yatık dikdörtgen planındadır Kubbe ve tonozlar duvarlarda ve köşelerde yarım duvar sütunlarına oturtulurlar Bu plan daha geç tarihlerde inşa edilen Harrankapı Hacı Lütfullah Camii'ni etkilemiştir Mihrabın iki yanında balkon şeklinde ve önde ikişer tam arkada ikişer yarım sütunlu birer minber bulunur Üzerleri taştan yarım kubbeli korkulukları demir şebeke oymalı bu minberler Urfa camiilerinde rastladığımız balkon şeklindeki minberlerin en olgun ve zarif örnekleridir b Halil-ür Rahman Camii Halil-ür Rahman Gölü'nün güneybatı köşesinde yer alan bu camii medrese mezarlık ve efsaneye göre Hz İbrahim'in ateşe atıldığında düştüğü makamdan meydana gelmiş bir külliye halindedir Camiin güneydoğu köşesine bitişik kare gövdeli kesme taş minarenin batı cephesindeki kitabede Eyyûbiler'den Melik Eşref Muzafferüddin Musa'nın emriyle 1211 yılında yaptırıldığı yazılıdır Halk arasında "Döşeme Camii" veya "Makam Camii" olarak da adlandırılan Halil-ür Rahman Camii'nin Bizans devrine ait Meryem Ana Kilisesi'nin yerine inşa edildiği bazı kaynaklarda geçmektedir Evliya Çelebi'ye göre de şehirdeki en eski camilerdendir ve Abbâsi halifesi Me'mun zamanında Hz İbrahim Makamı'na inşa edilmiştir Halil-ür Rahman Camii kareye yakın şekliyle mihraba paralel üç sahınlı bir plana sahiptir Mihrab önü sahnı ve kuzey sahın üçer çapraz tonozla orta sahın ortada bir kubbe ve yanlarında birer çapraz tonozla örtülmüştür c Hasan Padişah Camii Eşdeğerde Çok Kubbeli Camiler grubuna giren Hasan Padişah Camii 15 yüzyılın ikinci yarısında Akkoyunlu Devleti Sultanı Uzun Hasan Bey tarafından Toktemur Mescidi'nin batısına bitişik olarak yaptırılmıştır Cami kıble duvarı boyunca sıralanmış tromplu üç büyük kubbe ile örtülü dikdörtgen bir plana sahiptir Kubbeler orta bölümde dört bağımsız payeye doğu ve batıda ikişer duvar payesine kuzey ve güneyde ise duvarlara otururlar Son cemaat yeri önde payeler üzerine oturan çapraz tonozlarla örtülü sekiz gözlüdür Doğu baştaki göz Toktemur Mescidi önüne rastlamaktadır Avlunun kuzeyinde yer alan tek şerefeli ve poligonal gövdeli minare 1859 tarihinde Halil Bey tarafından tamir ettirilmiştir d Kadıoğlu Camii Kadıoğlu Mahallesi Su Meydanı mevkiindeki bu camiin vakfiyesinde 1694 tarihinde Kadızâde Hüseyin Paşa tarafından yaptırıldığı yazılıdır Sekiz Ayaklı Osmanlı Camiileri grubuna giren Kadıoğlu Camii'nde dört bağımsız payeye oturan sekizgen kasnaklı orta kubbe yanlara doğru çapraz tonozlu mekânlarla genişletilmiştir Cami bu planını 15 yüzyılda inşa edilmiş olan Diyarbakır Şeyh Safa Camii'nden almış olmalıdır Önde üç payeye oturan beş gözlü son cemaat yeri çapraz tonozlarla örtülüdür Avlunun kuzeyindeki giriş cephesinde üzeri yarım kubbeli dış portal üzerinde 1844 tarihinde Urfa Kaymakamı Bahri Paşa tarafından yaptırılan silindirik gövdeli ve tek şerefeli minare yer alır Portal üzerine oturan minarenin alt kısmı boş olduğundan halk arasında Kadıoğlu Camii'ne "Dipsiz Minare Camii" de denilmektedir Avlu portalinin doğusuna bitişik olarak 1725 tarihli Emencekzâde Çeşmesi bulunmaktadır e Nimetullah Camii (Ak Camii) 1500 yılı başlarında Urfa Sancakbeylerinden Nimetullah Bey tarafından inşa ettirilmiştir 1722 yılında aynı soydan Hacı Nimetullah b Asker tarafından tamir ettirilen bu cami plan itibariyle Edirne Üç Şerefeli Cami ile tam bir benzerlik gösterir Kuzey ve güneyde duvarlara doğu ve batıda birer payeye oturan kubbeli orta mekân yanlara doğru ikişer küçük kubbe ile genişletilmiştir Nimetullah Camii'nin bu planı daha sonraları inşa edilmiş olan Çakeri Camii'nde batı taraftaki iki kubbe kullanılmadan yarım olarak uygulanmıştır Mukarnas kavsaralı mihrap nişinin çevresinde içiçe geçen sekizgenlerin oluşturduğu geometrik bir kompozisyon ve bunun etrafında mukarnas frizi dolaşmaktadır Sekizgen geçmelerin oluşturduğu kompozisyon Hızanoğlu ve Yusuf Paşa Camii mihraplarında da karşımıza çıkmaktadır Camii mekânına giriş kapısı Urfa'da eşine rastlanmayan klasik Osmanlı portalleri tarzında mukarnaslıdır Beş gözlü son cemaat yerinin orta bölümü kubbe diğer bölümleri çapraz tonozlarla örtülüdür Caminin kuzeybatı köşesindeki silindirik gövdeli tek şerefeli minare yeni yapılan bazı minareler hariç Urfa minareleri arasında en uzun olanıdır f Rızvaniye Camii Halil-ür Rahman Gölü'nün kuzey kenarı boyunca yer alan bu camii Osmanlı döneminde Rakka-Urfa Valisi Rızvan Ahmet Paşa tarafından 1736 yılında yaptırılmıştır Cami avlusunun üç tarafı medrese odaları ile çevrilmiştir Rızvaniye Camii mihrap duvarı boyunca sıralanmış üç kubbesiyle dikdörtgen bir plana sahiptir Üç gözlü son cemaat yerinin üzeri üç kubbe ile örtülü olup doğu ve batıdaki kubbeler yanlara doğru yarım kubbelerle genişletilmiştir Caminin inşa tarihinden kalma ahşap kapısı zengin bitkisel süslemelidir g Ulu Cami Urfa merkezindeki camilerin en eskilerindendir Ulu Cami bazı kaynaklardan anladığımıza göre eski bir sinagog iken MS V yüzyıl başlarında Aziz Stefanos Kilisesi adını alan ve kırmızı renkteki mermer sütunlarının çokluğu nedeniyle "Kızıl Kilise" olarak da adlandırılan bir Hıristiyan kilisesinin yerine inşa edilmiştir Bu kilisenin avlusuna ait duvarlar bazı sütun ve sütun başlıkları ile halen minare olarak kullanılan sekizgen gövdeli çan kulesi bugün ayaktadır İnşa kitabesi bulunmadığından caminin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı kesin olarak bilinmemektedir Camideki mevcut kitabeler onarım devirlerine ait olup inşa tarihi hakkında fikir vermemektedir Halep hâkimi Nureddin Zengi tarafından tamir ettirilerek bugünkü şeklini alan Halep Ulu Camii ile benzer bir plan gösteren Urfa Ulu Camii'nin Zengiler zamanında 1170-1175 yılları arasında yaptırılmış olabileceği tahmin edilmektedir Urfa Ulu Camii payeler üzerinde kıble duvarına paralel üç sıra çapraz tonozlarla örtülü yatık dikdörtgen bir plana sahiptir Orta eksenden biraz doğuya kaymış olan mihrap önü bölümü sivri kemerler üzerine oturan ve her biri çapraz tonozlarla örtülü ondört sivri kemerle avluya açılan son cemaat yeri Anadolu'da ilk kez Urfa Ulu Camii'nde ortaya çıkmıştır h Yusuf Paşa Camii Vezir Yusuf Paşa tarafından doğusundaki Vezir Hamamı ile birlikte 1709 tarihinde yaptırılmıştır Yatık dikdörtgen planlı camii kıbleye paralel iki sıra halinde ve her sırada üçer olmak üzere altı kubbe ile örtülüdür Kubbeler ortada iki payeye yanlarda duvarlara oturmaktadır Üç gözlü son cemaat yerinin üzeri ön tarafta iki paye üzerine oturan üç kubbelidir Mukarnas kavsaralı taş mihrabın yanları sütunçeli ve çevresi içiçe geçen sekizgenlerden oluşan geometrik süslemelidir Korkuluğu şebekeli oyma süslemeli taş minberin yan taraflarında ve kapı üze*rinde rumi kompozisyonlu süslemeler bulunur Silindirik gövdeli ve tek şerefeli minare son cemaat yerinin doğu köşesindedir 4 BAZİLİKADAN ÇEVRİLEN CAMİLER