Bitlis Ahlat Tarihi

KAYI BOYU VE TÜRK OYMAKLARININ AHLAT'A YERLEŞMESİ

Gerek Evliya Çelebi gerekse Osmanlı müverrihi Ali Künhül Ahbar'ında Osmanlıların atalarının Türkmen göçleriyle beraber Ahlat'a geldiklerini ve uzun yıllar oymaklarıyla burada kaldıklarını yazar Fatih'in vezirlerinden Karamani Nişancı Mehmet Paşa'nın tevarihi Ali Osman adlı eserinde Kayıların Ahlat'ta yaşadığına şöyle işaret edilmiştir: "Bazı tarihlerden nakledildiğine göre Moğolların Bağdat'a vardığı sıralarda Ermeniyye şehirlerinden Ahlat çevresinde deve koyun uşak ve hizmetçi sahibi bir kavim vardı Bunların başında soyu yirmibirinci göbekte Nuh'un oğlu Yafes'in çocuklarından Oğuz Han'a ulaşan Kayık Alp vardı Hicri 656 (M 1258) yılında bu da Selçuklularla birlikte kaçmaya razı oldu Asıl yerlerini ve yurtlarını bırakarak kavim ve boyu ile beraber göçerek Anadolu'da Karacadağ'a varıp yurt edindi" Neşri Mehmet Çelebi'ye göre; "Ali Selçuk'a müntesip Türklerden Gök Alp Han evladından rızıklı bir taife Ermeniyye beldelerinden Ahlat'a nüzul edip 170 yıl Cengiz istilasına kadar orada kaldılar Hicri 616'da Cengiz istilası vuku bulunca reisleri Süleyman Şah'a uyup batıya göç ettiler" Gerçekten Ahlat'ta uzun yıllar oturan Kayı Boyu 1230 Yassıçimen Savaşı'nda Alaeddin Keykubat'a yardımda bulunarak savaşı kazanmasını sağlamışlar ve bu yardımlarından dolayı kendilerine Karacadağ bölgesi ıkta edilmiştir Kayı boyu Ahlat'tan 40000 kişi olarak ayrılmıştır Ahlat'a 1205-1206 yıllarında Kuman Türklerinden yerleşmeler olmuştur Ayrıca Türkmen göçleriyle birlikte Avşar Kaçar Yazır Salur Kınık Böğdüz Çepni Çavındır Alayuntlu gibi Türk boy ve oymakları gelip yerleşmişlerdir ki bu Türk boylarına ait damgalar Ahlat'taki taş eserler üzerinde görülmektedir Ahlat aynı zamanda Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türklerinin önemli ölçüde yerleştikleri bir merkezdir Faruk Sümer ve M Halil Yınanç Karakoyunlu ve Akkoyunluların Oğuz Han zamanında Doğu Anadolu'ya geldiklerini yazmaktadır Nitekim Karakoyunlu Emir Ali'nin kızı Erzen Hatun'un türbesi Ahlat'ta olduğu gibi Akkoyunlular zamanında da Ahlat önemli br merkez haline gelmiştir ki abidevi ölçülerdeki Bayındır Kümbet ve Mescidi bunu teyit etmektedir

AHLATŞAHLAR (SÖKMENOĞULLARI) DÖNEMİ

Artukoğulları Danişmentoğulları Mengücekoğulları ve Saltukoğulları gibi Ahlatşahlar da Doğu Anadolu'da kurulan ilk Türk İslam beyliklerindendir 1100-1207 yılları arasında hüküm sürmüş bu Türk hanedanının kurucusu melik şahın amcası Yakuti'nin oğlu Kutbeddin İsmail'in Türk ırkından bir yetiştirmesi olan ve bu nedenle kendisine Sökmen-El Kutbi denilen Sökmendir Kurucusundan dolayı bu devlete Sökmeniye veya Sökmenliler denildiği gibi kurulduğu coğrafi yer itibarı ile Ermenşahlar olarak da bilinir Ahlatşahlar; Ahlat Merkez olmak üzere Erciş Adilcevaz Silvan (Meyyafarikin) Malazgirt Muş Van Muradiye (Bargiri) Gevaş (Vestan) Eleşkirt Tatvan Hani Erzen ve Tebriz'e kadar olan şehirlere hükmediyorlardı Sökmenli Hükümdarları aşağıdaki tarihler arasında hakimiyet sürmüşlerdir SÖKMEN el-KUTBİ(1100-1111) Sökmen el-kutbi Selçukluların Azerbaycan umumi valisi ve efendisi olan Kutbeddin İsmail'in ölümünde sonra oğlu Mevdudu' nun hizmetine girdi ve birlikte Muhammed Tapar ile Sultan Berkiyaruk arasındaki mücadelede Muhammed Tapar'ın yanında yer aldılar Melikşah Diyarbakır Mervanilerini ortadan kaldırttıktan sonra bir mervani emiri Ahlat'a sahip olmuş ve halka zulüm etmeye başlamıştır Bu zulüm ve işkenceden bıkan halk adaleti ile tanınan Sökmen el-kutbi' yi davet edip idareyi ona verdiler ve melik Muhammed Tapar'da bu bölgeyi Sökmen'e ıkta etti (1100) Sökmen bundan sonra da Muhammed Tapar'a sadakatla hizmet etti Sökmen el-kutbi devrinde Silvan alındı Sökmen 1111'de Muhammed Tapar'ın Altun Tigin oğlu Mevdud kumandasında haçlılara karşı gönderdiği ordu'da bulunuyordu Ancak bu seferde Halep'te hastalanmış ve Balis şehrinde ölmüştür Sökmen' in karısı İnanç Hatun Ahlat Şahlar tarihinde en önemli bir rol oynamıştır Sökmen el-kutbi devrinde Ahlat Şahların sınırları oldukça genişlemiş Malazgirt Silvan Erciş Adilcevaz EleşgirtVan TatvanErzen Bitlis Muş Hani Muradiye ve Tebriz'e kadar olan yerler Ahlat'a bağlanmıştır Bu geniş coğrafyada İpek yolu ticaretin' de etkin bir rol oynayan Ahlatlılar sadece Van Gölü'nde mahirane gemi işletmekle kalmamışlar Karadeniz'de de gemi işleterek Doğu-Batı ticaretine katkı sağlamışlardır Bugünde Ahlat'ta çok sık kullanılan " Karadeniz'de gemilerin mi battı" deyimi 1113 tarihinde Karadeniz'de Ahlatlıların gemilerinin batması ve çok kayıp verilmesinin acı bir hatırası olarak yaşatılmaktadır Ticaret öyle gelişmişti ki Ahlatın Karadeniz'de ki iskelesi Trabzon olmuştu Bu interlanttaki ticareti bir gelenek haline getiren Ahlatlılar bu faaliyetlerini Osmanlı Devletini son zamanlarına kadar Batum Limanı'nda sürdürmüşlerdir Ümit burnunun keşfi ve buna bağlı olarak ticaret yollarının değişmesi Ahlat ticaretini önemli ölçüde etkilemiştir Çünkü eski ticaret merkezleri Cürcan Belh Horasan ve Hindistan ile bağlantıları olan Ahlat bu konumunu değişimle birlikte yitirmiştir Sökmen devrinde 1111 yılında Ahlat'ta büyük bir deprem oldu Gölün kan rengini alarak kıyıların yarıldığını ve su ile dolduğunu kaynaklar yazmaktadırlar

ZAHİRADDİN İBRAHİM (1111-1127)

Sökmen el-kutbi' nin oğludur Zayıf bir şahsiyet olmasından dolayı devlet ve çok sarsıntılar geçirdi Bun da İbrahim'în annesi İnanç Hatun'un devlete sahip olma emelleri ve tahakkümü başlıca rol oynamıştır Bu dönemde Silvan Muhammed Tapar tarafından İbrahim'in idaresinden alınarak eski kölesi Karaca es-Sakiye ıkta edildi Bu şehir 1121 yılında Tapar'ın oğlu Sultan Mahmut tarafından Artuklu il Gazi'ye verildi Erzen ve Bitlis Beyi Hüsamüd-Devle Togan Arslan' da tedrican müstakil olmuştur

AHMED (1126-1127)

İbrahim 1126 yılında ölünce yerine Kardeşi Ahmet geçti İnanç Hatun bu dönemde de siyaset sahnesinde rol oynadı Ahmet 10 ay saltanat sürmüş ölünce yerine İnanç Hatun torunu İbrahim'in oğlu II Sökmeni tahta çıkarıp idareyi bizzat ele almıştır

DEVLETŞAH NASREDDİN MUHAMMED SÖKMEN II (1128-1185)

Ebul Fida'ya göre İnanç Hatun memlekete tek başına hakim olmak için çocuk yaşındaki torununu öldürmek istediğinden bunun farkına varan devlet büyükleri İnanç Hatunu boğdurarak ortadan kaldırdılar II Sökmen yaklaşık 57 yıl saltanat sürmüş ve Ahlat Şahlar en parlak dönemini yaşamışlardır Artuklu hükümdarı Necmettin Alpi 1146 yılında sökmenin anadan bir kız kardeşi ile IISökmen'de Erzurum Melik'i Saltuk'un kızı Şah Banu ile evlenmiştir Musul-Halep Atabeyi imadüddin Zengi IISökmenin kızı ile evlenmiş ve Zengi'nin bu zevcesi Sökmenniye Hatun şeklinde anılarak Musul'da Selçuklu Şehzadesi Ferruhşah'ın terbiyesi ile meşgul olmuştur Böylece Ahlatşahlar komşu hükümdarlarla sıhriyet kurmak suretiyle bölgedeki durumlarını kuvvetlendirmişlerdir Bu dönemde Irak Selçukluları tahtına Sultan Mesut geçmiş ve Mesut kardeşi Selçuk'a Sökmen ve Togan Arslan'ın ülkelerini ıkta etmiş ancak Selçuk buralarda zulüm yaptığı için tutunamamıştır Böylece Sökmenliler bir dış tehlikeyi atlatmışlardır II Sökmen 1138-1139 yılında Sasunlulara esir düştü ve Artuklu hükümdarı bacanağı Hüsameddin Timurtaş'ın teşebbüsü ile serbest bırakıldı Sökmen 1174'te Sasunluların kalelerini ele geçirerek onları cezalandırdı II Sökmen devrinde Gürcülerin akınları şiddet kazandı Gürcü Kıralı 1161 yılında Ani şehrini ele geçirmiş bunun üzerine II Sökmen ile kayınpederi İzzeddin Saltuk birlikte harekete geçmişlerdi Ancak İzzeddin Saltuk savaştan çekilinceTürk Kuvvetleri ağır bir yenilgi almışlardır Gürcüler bundan cesaret alarak Divin(Duveyn)'i ele geçirip halkı kılıçtan geçirdiler Gürcülerin bu zulmü üzerine Azerbeycan Atabegi İldeniz Irak Selçuklu sultanı Aslan Şah II Sökmen ve Devlet Şah 1163 yılında Gürcistan'a girerek önceki yenilginin intikamını aldılar Kralın ordugahı işgal edilerek hazinelerle birlikte bir çok ganimet ve esir ele geçirildi1175'de gürcülerin Ani'yi almaları üzerine Selçuklu ordusu sefere çıkmış Gürcüler karşı çıkmaya cesaret edememişlerdir Bir çok yer ele geçirilip Sökmen ganimet ve Tutsaklarla Ahlat'a dönmüştür Bu iki sefer sonucunda Ahlat'ta muhteşem tören ve şenlikler yapılmıştır IISökmen devrinde halk barış ve adalet içinde yaşadı Doğu Anadolu'nun Gürcülere karşı müdafaasında Ahlatşahlar en büyük rolü oynadı ve Gürcülerin Aras'ı geçmesine müsaade edilmedi II Sökmenin Gürcülere karşı cihadı halkın gönlünde sevgisini artırdı Onun döneminde Ahlat ve Van Gölü'nün çevresi en parlak devrini yaşadı II Sökmen 1185'te yaklaşık 64 yaşında ölünce geride varis bırakmamıştı Ahlat'ın zenginliği çevredeki hükümdarların buraya göz dikmesine neden oluyordu Bunlar arasında İldeniz'in oğlu Cihan Pehlivan Selahaddin Eyyubi Eyyubi Meliki Mevdud b Adil ve Selçuklu Tuğrul Şah'ı sayabiliriz

SEYFEDDİN BEKTİMUR (1185-1193)

II Sökmen'den sonra beyliğin başına Seyfeddin Bektimur geçti Bektimur'un tahta çıktığını haber alan Selahaddin Eyyubi Ahlat'ı almak üzere harekete geçmiş ve Ahlatlılar da şehri kendisine teslim edeceklerini bildirmişlerdi Ancak bu bir hile idi Zira atabey Cihan Pehlivan Muhammed'in Ahlat'ı almak için harekete geçtiği haber alınmış ve bu iki kuvvet karşı karşıya getirilmişti Eyyub'i hükümdarı Atabey Cihan Pehlivan ile savaşmaya göze alamamış ve Meyyafakirin'i alarak geri dönmüştür Selahhaddin Eyyubi Anadolu ve İran'ı fethetmek amacındaydı Ancak 1193 yılında ölünce bu olay gerçekleşememişti Selahaddin'in ölümü Bektimur'a rahat bir nefes aldırmıştır Bektimur Artuklular ve Musul Atabeyi İzeddin Mesud ile Eyyubi Meliki Adil'e karşı ittifak yaptı Ancak 19 Mayıs 1193'te öldürülmesi bu teşebbüssün semeresiz kalmasına sebep oldu Kumandanlarından aynı zamanda damadı Bedreddin Aksunger Hezar Dinari tarafından öldürülen Bektimur adil dindar hayır ve hasenatı seven cesur ve güzel ahlaklı ilim din adamları ve sufileri gözeten bir hükümdardı Ahlat Bektimur'un idaresinde mesudane bir dönem yaşamıştır