Muş Adının Kaynağı Ve Tarihte Muş

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

1826’da Sultan II

Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken Erzurum Eyaletinde Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman Paşa Muş Beylerbeyi Emin paşa tarafından yakalanarak Varto’ya getirilip idam edildi

Bu esnada Doğu Anadolu’daki yerel paşalar nüfuslarını artırarak merkezi otoriteye karşı ayaklanmaya başladılar

1839’da ilan edilen Gülhane Hattı Hümayunu’ ile birlikte yerel beyliklere son verilmeye başlandı

Muş’un Bağlar Köyü yakınındaki Alaeddin Paşa oğullarının konağına hücum eden halk konağı yağmaladı

Devlet Muş’ta yerel paşalığa son vererek burayı Erzurum’a bağlı sancak merkezi haline getirdi

1889’da II

Abdülhamit Doğu Anadolu’da sükûneti sağlamak ve doğudan gelecek Rus tehlikesine karşı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu Hamidiye alaylarının paşaları yöredeki aşiret ağalarından seçildi

Aşiret ağalarının oğulları İstanbul’da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye alaylarının başına getirildi

1890’lı yıllardan itibaren Doğu Anadolu’da Ermenilerin faaliyetleri başladı

Çeteler halinde hareket eden Ermeniler Muş Bulanık Malazgirt ve Varto köylerinde katliama giriştiler

Hıristiyan ve doğuda Rusların müttefikleri olmaları sebebiyle Ermeniler hem Avrupa âleminden hem de Çarlık Rusya’sından yardım görerek komiteler kurmaya başladılar

Dışarıdan Osmanlı Devletine baskı yaptırarak Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurmak için harekete geçtiler

Hamidiye alayları doğuya dışarıdan gelecek tehlikelere karşı koymada yararlı olurken aşiret kavgalarında aynı başarıyı gösteremediler

Muş Malazgirt Varto ve Bulanıkta aşiret kavgaları alevlendi bazı Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi üzerine yörede asayiş tamamen bozuldu ve aşiretler arası çatışmalar yoğunlaştı

XIX

yy’ın sonları ve XX yy

ın ilk yıllarında Muş bölgesi harici teşviklerle körüklenen Ermeni Taşnakları’nın ihtilal hareketine sahne oldu

1894’de Sason ihtilalini müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve Erzurum’daki Fransa İngiltere ve Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet Muş’ta toplanarak isyanın sebeplerini görüştü

1901 senesinde Muş ovasında faaliyetlerde bulunan Ermeni çeteleri köyleri yağmaladılar ve hükümet kuvvetleri ile çarpıştılar

1905’teki Ermeni baskınları Muş ve çevresine büyük zararlar verdi

1

DÜNYA SAVAŞINDA MUŞ

1914’de 1

Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu’nun Kafkas seferi büyük hezimetle sonuçlandı

Rus orduları Doğu Anadolu’yu işgal etmeğe başladı

1915 yılında Ruslar Eleşkirt ve Pasinler üzerinden Malazgirt’e doğru ilerlediler

Bundan cesaret alan Ermeniler Rus işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık’ta Müslüman köylerine baskınlar düzenlemeğe başladılar

Rusların desteklediği ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ ve Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı

1915 yılının Şubat ayında Varto 1916 yılında da Muş Rus ordusunun eline geçti

Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler asırlar boyu beraber yaşadıkları Muş halkını katletmeğe başladılar

1916 yılında Diyarbakır 16

Kolordu Komutanlığına Çanakkale’de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa atanınca buradaki çatışmaların seyri değişti

Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2

Ordunun 16

Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış gönüllülerle 3 Ağustosta saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi

Rus birlikleri kontrolleri altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler

Ne var ki Ruslar yeni birliklerin katılmasıyla yeniden saldırdılar ve Muş’a girdiler

Ama Rus işgali fazla uzun sürmedi

Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karşı saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri Ruslardan geri almağa muvaffak oldu

18 Ağustos 1917 de yapılan ateşkes antlaşmasına göre Ruslar Doğu Anadolu’dan çekildiler

Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları Türk’lere karşı harekete geçirmeğe çalıştılar

1

Dünya savaşının galipleri Mondros Mütarekesi Wilson prensipleri ve Sevr antlaşmasında açıkça görüldüğü gibi Doğuda Ermenilere devlet kurdurtmağa çalıştılar

Ermeniler de bu toprakları ele geçirmek özellikle Wilson prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için katliamlara giriştiler

Muş ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı

KURTULUŞ MÜCADELESİNDE MUŞ

Sevr anlaşmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler teşkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken Anadolu’da işgal edilmeye başlanmıştı

19 Mayıs 1919’da Samsuna çıkan Mustafa Kemal Paşa Amasya tamimini yayınladıktan sonra Erzurum’a geçti

Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını durdurma ve Ermenilere karşı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmış olan Muş halkı da yeniden şehre dönmeye başladı

Ermenistan üzerinden Doğu Anadolu’ya giren Ermeni orduları Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye uğratıldı

Gümrü Antlaşmasıyla da Doğu Anadolu işgal ve katliamlardan kurtuldu

CUMHURİYET DÖNEMİ'NDE MUŞ

Cumhuriyetin ilânından sonra yurtta kalkınma hamlesiyle birlikte önemli inkılâplar yapılmaya başlandı

Bu inkılâplara tepki

Olarak Doğu Anadolu' da Şeyh Sait İsyanı patlak verdi

Bu isyanı destekleyenlerin başında Ha-midiye Alayları'nın komutanlığını ya*pan ve doğuda büyük nüfuzu olan Halit Paşa da bulunuyordu

Halit Paşa'nın Osmanlı Devleti'nin çöküşü sırasında kurulan zararlı cemiyetler*den Kürt Teali cemiyetiyle yakından ilişkisi vardı

Hamidiye Alayları'nın gücüne güvenen Halit Paşa dışar*dan da destek göreceğini umarak isyan etmek için yöre halkından kuv*vet toplamaya başladı

T

B

M

Bit*lis Mebusu Yusuf Ziya Bey'le anlaştı

Kendisi Doğu Anadolu'da ayaklanır*ken bir yandan da isyanının amacını diğer Cemiyeti Akvama duyurarak olayı milletlerarası mesele haline ge*tirmeye çalıştı

Halit Paşa bu maksat*la Varto'nun Kereç Köyü'nde aşiret ağalarıyla yaptığı toplantıda umduğu desteği bulamadı

Bunun üzerine kendisine katılmayan ağaları Ankara Hükümeti'ne isyan etmiş gibi göster*meye çalıştı

Aşiretler üzerine yaptığı baskınlarla Varto ve Bulanık çevre*sinde yağmalama hareketlerinde bu*lundu

Olayın aslı anlaşılınca Halit Bey Erzurum'a davet edilerek orada Kolordu Divanı Muhasebat Komisyon Reisliği vazifesiyle alıkondu ve miralay rütbesi verildi

Erzurum'da siyasi faaliyetlerine de*vam eden Halit Paşa bu sefer şeyh*lere yanaşmayı denedi

Türkiye Cumhuriyeti'nin çıkarmış olduğu ka*nunları İslam'ın aleyhine göstererek Şeyh Sait'in desteğini aldı

Pasinler depremi sebebiyle Erzurum'a gelen Mustafa Kemal Atatürk Halit Bey'in faaliyetlerini öğrenerek tutuklanması*nı emretti

Bitlis Cezaevi'nden Şeyh Sait'le haberleşen Halit Bey isyanın bastırma emrini verdi

5

2

1925'de Doğu Anadolu'da büyük bir isyan çıktı

Şeyh Sait'in kuvvetleri dört kola ayrılarak Doğu Anadolu'ya yayılırken dördüncü kol Muş Varto Malazgirt ve Göynük çevresini işgal etmeye çalıştı

Varto'yu ele geçiren isyancılar Muş'a ilerledilerse de Muş Vali Vekili Sırrı Bey halktan topladığı yardımcı kuvvetlerle Murat Köprüsü civarında Şeyh Sait'in isyancılarını mağlup etti ve isyancıların Varto'ya geri çekilme*sini sağladı

Bu olaylar esnasında Halit Bey ve Yusuf Ziya Bitlis Cezaevinde idam edildi

Dört ayrı yerdeki isyanın üçü bastırılınca Şeyh Sait Varto'ya gelerek Bulanık üzerinden İran'a geçmeye çalıştı

Şeyh Sait'in önderliğinde Muş'a doğru tekrar iler*leyen isyancılar Muş-Varto arasında*ki tarihi Abdurrahman Paşa Köprüsü üzerinde askeri kuvvetlere teslim ol*mak zorunda kaldı

Böylelikle Muş halkının desteklemediği ama Var*to'ya büyük zararlar vermiş olan Şeyh Sait isyanı sona erdi

10-14-2012	#3
Prof. Dr. Sinsi	Muş Adının Kaynağı Ve Tarihte Muş 1826’da Sultan II Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken Erzurum Eyaletinde Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman Paşa Muş Beylerbeyi Emin paşa tarafından yakalanarak Varto’ya getirilip idam edildi Bu esnada Doğu Anadolu’daki yerel paşalar nüfuslarını artırarak merkezi otoriteye karşı ayaklanmaya başladılar 1839’da ilan edilen Gülhane Hattı Hümayunu’ ile birlikte yerel beyliklere son verilmeye başlandı Muş’un Bağlar Köyü yakınındaki Alaeddin Paşa oğullarının konağına hücum eden halk konağı yağmaladı Devlet Muş’ta yerel paşalığa son vererek burayı Erzurum’a bağlı sancak merkezi haline getirdi 1889’da II Abdülhamit Doğu Anadolu’da sükûneti sağlamak ve doğudan gelecek Rus tehlikesine karşı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu Hamidiye alaylarının paşaları yöredeki aşiret ağalarından seçildi Aşiret ağalarının oğulları İstanbul’da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye alaylarının başına getirildi 1890’lı yıllardan itibaren Doğu Anadolu’da Ermenilerin faaliyetleri başladı Çeteler halinde hareket eden Ermeniler Muş Bulanık Malazgirt ve Varto köylerinde katliama giriştiler Hıristiyan ve doğuda Rusların müttefikleri olmaları sebebiyle Ermeniler hem Avrupa âleminden hem de Çarlık Rusya’sından yardım görerek komiteler kurmaya başladılar Dışarıdan Osmanlı Devletine baskı yaptırarak Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurmak için harekete geçtiler Hamidiye alayları doğuya dışarıdan gelecek tehlikelere karşı koymada yararlı olurken aşiret kavgalarında aynı başarıyı gösteremediler Muş Malazgirt Varto ve Bulanıkta aşiret kavgaları alevlendi bazı Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi üzerine yörede asayiş tamamen bozuldu ve aşiretler arası çatışmalar yoğunlaştı XIX yy’ın sonları ve XX yyın ilk yıllarında Muş bölgesi harici teşviklerle körüklenen Ermeni Taşnakları’nın ihtilal hareketine sahne oldu 1894’de Sason ihtilalini müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve Erzurum’daki Fransa İngiltere ve Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet Muş’ta toplanarak isyanın sebeplerini görüştü 1901 senesinde Muş ovasında faaliyetlerde bulunan Ermeni çeteleri köyleri yağmaladılar ve hükümet kuvvetleri ile çarpıştılar 1905’teki Ermeni baskınları Muş ve çevresine büyük zararlar verdi 1DÜNYA SAVAŞINDA MUŞ 1914’de 1 Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu’nun Kafkas seferi büyük hezimetle sonuçlandı Rus orduları Doğu Anadolu’yu işgal etmeğe başladı 1915 yılında Ruslar Eleşkirt ve Pasinler üzerinden Malazgirt’e doğru ilerlediler Bundan cesaret alan Ermeniler Rus işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık’ta Müslüman köylerine baskınlar düzenlemeğe başladılar Rusların desteklediği ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ ve Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı 1915 yılının Şubat ayında Varto 1916 yılında da Muş Rus ordusunun eline geçti Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler asırlar boyu beraber yaşadıkları Muş halkını katletmeğe başladılar 1916 yılında Diyarbakır 16 Kolordu Komutanlığına Çanakkale’de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa atanınca buradaki çatışmaların seyri değişti Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2 Ordunun 16 Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış gönüllülerle 3 Ağustosta saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi Rus birlikleri kontrolleri altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler Ne var ki Ruslar yeni birliklerin katılmasıyla yeniden saldırdılar ve Muş’a girdiler Ama Rus işgali fazla uzun sürmedi Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karşı saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri Ruslardan geri almağa muvaffak oldu 18 Ağustos 1917 de yapılan ateşkes antlaşmasına göre Ruslar Doğu Anadolu’dan çekildiler Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları Türk’lere karşı harekete geçirmeğe çalıştılar1 Dünya savaşının galipleri Mondros Mütarekesi Wilson prensipleri ve Sevr antlaşmasında açıkça görüldüğü gibi Doğuda Ermenilere devlet kurdurtmağa çalıştılar Ermeniler de bu toprakları ele geçirmek özellikle Wilson prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için katliamlara giriştiler Muş ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı KURTULUŞ MÜCADELESİNDE MUŞ Sevr anlaşmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler teşkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken Anadolu’da işgal edilmeye başlanmıştı 19 Mayıs 1919’da Samsuna çıkan Mustafa Kemal Paşa Amasya tamimini yayınladıktan sonra Erzurum’a geçti Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını durdurma ve Ermenilere karşı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmış olan Muş halkı da yeniden şehre dönmeye başladı Ermenistan üzerinden Doğu Anadolu’ya giren Ermeni orduları Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye uğratıldı Gümrü Antlaşmasıyla da Doğu Anadolu işgal ve katliamlardan kurtuldu CUMHURİYET DÖNEMİ'NDE MUŞ Cumhuriyetin ilânından sonra yurtta kalkınma hamlesiyle birlikte önemli inkılâplar yapılmaya başlandı Bu inkılâplara tepki Olarak Doğu Anadolu' da Şeyh Sait İsyanı patlak verdi Bu isyanı destekleyenlerin başında Ha-midiye Alayları'nın komutanlığını yapan ve doğuda büyük nüfuzu olan Halit Paşa da bulunuyordu Halit Paşa'nın Osmanlı Devleti'nin çöküşü sırasında kurulan zararlı cemiyetlerden Kürt Teali cemiyetiyle yakından ilişkisi vardı Hamidiye Alayları'nın gücüne güvenen Halit Paşa dışardan da destek göreceğini umarak isyan etmek için yöre halkından kuvvet toplamaya başladı TBMM Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'le anlaştı Kendisi Doğu Anadolu'da ayaklanırken bir yandan da isyanının amacını diğer Cemiyeti Akvama duyurarak olayı milletlerarası mesele haline getirmeye çalıştı Halit Paşa bu maksatla Varto'nun Kereç Köyü'nde aşiret ağalarıyla yaptığı toplantıda umduğu desteği bulamadı Bunun üzerine kendisine katılmayan ağaları Ankara Hükümeti'ne isyan etmiş gibi göstermeye çalıştı Aşiretler üzerine yaptığı baskınlarla Varto ve Bulanık çevresinde yağmalama hareketlerinde bulundu Olayın aslı anlaşılınca Halit Bey Erzurum'a davet edilerek orada Kolordu Divanı Muhasebat Komisyon Reisliği vazifesiyle alıkondu ve miralay rütbesi verildi Erzurum'da siyasi faaliyetlerine devam eden Halit Paşa bu sefer şeyhlere yanaşmayı denedi Türkiye Cumhuriyeti'nin çıkarmış olduğu kanunları İslam'ın aleyhine göstererek Şeyh Sait'in desteğini aldı Pasinler depremi sebebiyle Erzurum'a gelen Mustafa Kemal Atatürk Halit Bey'in faaliyetlerini öğrenerek tutuklanmasını emretti Bitlis Cezaevi'nden Şeyh Sait'le haberleşen Halit Bey isyanın bastırma emrini verdi 521925'de Doğu Anadolu'da büyük bir isyan çıktı Şeyh Sait'in kuvvetleri dört kola ayrılarak Doğu Anadolu'ya yayılırken dördüncü kol Muş Varto Malazgirt ve Göynük çevresini işgal etmeye çalıştı Varto'yu ele geçiren isyancılar Muş'a ilerledilerse de Muş Vali Vekili Sırrı Bey halktan topladığı yardımcı kuvvetlerle Murat Köprüsü civarında Şeyh Sait'in isyancılarını mağlup etti ve isyancıların Varto'ya geri çekilmesini sağladı Bu olaylar esnasında Halit Bey ve Yusuf Ziya Bitlis Cezaevinde idam edildi Dört ayrı yerdeki isyanın üçü bastırılınca Şeyh Sait Varto'ya gelerek Bulanık üzerinden İran'a geçmeye çalıştı Şeyh Sait'in önderliğinde Muş'a doğru tekrar ilerleyen isyancılar Muş-Varto arasındaki tarihi Abdurrahman Paşa Köprüsü üzerinde askeri kuvvetlere teslim olmak zorunda kaldı Böylelikle Muş halkının desteklemediği ama Varto'ya büyük zararlar vermiş olan Şeyh Sait isyanı sona erdi