6 Başkan Yetiştiren Tek Şehir İsparta

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-14-2012

l - ISPARTA

«Isparta eski bir Anadolu şehridir

Lidyalılar zamanında ismi Baris imiş bu isim Rumca değildir

«is» hecesi Frik lisanından gelmedir

Isparta isminin nereden geldiği kati surette bilinmiyor; söylendiğine göre Büyük İskender Anadolu'yu istilâ ettiği zaman rahat durmayan Yunanistan'ın Sparta şehri ahalisinden bir kısmını buraya getirip iskân etmiştir

Helenistik ve Bizans devirlerinde şehre Sparta

Romalı'lar tarafından ise He-racleus Barensis ismi verilmiş

Bizanslılar zamanında ve Alparslan'ın Anadolu'yu istilâ etmesinden evvel Bizans topraklarına giren Türk kavimleri Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir

Bunlardan bazılarının Isparta’da iskân edilmiş olmaları varittir çünkü; Yoz Anastas (Anatas Yos) isimli Ispartalı Türk bir kumandan milâdi 774 senesinde Anadolu'yu istilâ eden Harun Reşid'in bir ordusunu mağlûp etmiştir

Haçlılar istilâsı zarfında Isparta'nın defalarca Selçuklu ve Haçlılar-Bizanslılar arasında el değiştirdiği ve çok zarar gördüğü anlaşılıyor

Herhalde on üçüncü asır başında Haçlılardan yaka silken şehir ahalisinin Türkçe konuşan bir çok Anadolu şehirleri gibi İslâmiyeti kabul etmiş olması muhtemeldir

18 inci asırda Isparta’da tesadüf edilen Rum aileler aslen Ispartalı olmayıp sonradan sahildeki Rum şehirlerinden gelme idiler

Bu meyanda Isparta'ya Osmanlılar tarafından bir miktar da Kafkasyalı muhacir getirilmiştir

2 - HALİL HAMİT PAŞANIN KİŞİLİĞİ

Isparta’nın yetiştirdiği bu nadir insan 1736 senesinde Isparta’da doğmuştur

Babası Didebanoğlu (Gazcioğlu) lâkabiyle mâruf Ispartalı Hacı Mustafa efendidir

Mustafa efendi gençliğini Burdur’da geçirmiş orada evlenmiş fakat sonra tekrar Isparta’ya gelip vezir Çelik Mehmet paşanın nezdinde kapu kethüdalığı vazifesini yapmıştır

Halil Hamit Isparta’da dünyaya gelmiştir

Orada ilk tahsilini yaptıktan sonra genç yaşta babası ile İstanbul’a gitmiş ve tesadüfen Sadrazam Koca Ragıp paşanın nazarı dikkatini celbetmiştir

Sadrazam kendisini Babi-âli divan kalemine almıştır

Babiâlide bir müddet çalıştıktan sonra Eflâk voyvodası İstavraki beyin kâtipliğine tayin olunmuş ve bu esnada Fransızca öğrenmiştir

İstavraki bey ile Eflâk'da iken 1768 harbi çıkmıştır

Bu harp esnasında yeniçerilerin artık itimat edilir bir askeri kuvvet olmadığına kanaat getirmiştir

İstanbul’a avdet ettikten sonra Osmanlı devleti için pek fena şartlan haiz olan ve Rus hegemonyasının başlangıcını teşkil eden Küçük Kaynarca (1774) muahedesinin akdine şahit olmuştur

Kendisi gerek Reisülküttap (Dışişleri Bakanı) gerekse Sadaret kethüdalığı (Başvekil muavini) vazifelerini ifa ettiği seneler zarfında yeni bir harbin önüne geçmek için elinden geleni yapmıştır

Sadrazamlığı esnasında Rus Generali Potemkin Kırıma saldırdığı zaman da devleti büsbütün bir felâkete sürükleyecek olan bir harpden kaçınılması hakkında padişahı ikna etmiştir

Fakat aynı zamanda askeri kuvveti artırmak için her şeyi yapmıştır

Bilâhare gerek Avusturyalılar ve gerekse Ruslar aleyhine acılan seferler bir hezimetle neticelenmemiş ve Devlet için müsait şartlan haiz olan Yaş sulh muahedesi (1792) de akdedilebilmiştir

Halil Hamit Paşa 1782 Yılında Sadrazam olmuştur

Tarihçi Tülbentçi ceddimi metheder ve Bakanlık ve sadrazamlık yaptığı uzun seneler esnasında yaptığı hizmetleri saymakla bitiremez

Bu hizmetleri şöyle sıralayabiliriz :

1 — Dinyester ve Save nehirleri boyundaki kaleleri tamir etmiş ve buralara silâh ve erzak depo etmiştir

2 — Anadoludaki isyanları azimle bastırmıştır

Bunun için kendi mevkiine göz koyduğunu bilmesine rağmen haris fakat muktedir bir kumandan olan Cezayirli Hasan Paşadan istifade etmiştir ve bu zatı o zaman âdet olduğu veçhile bir bahane bulup öldürtmemiştir

3 — Tayin ettiği Yeniçeri ağaları mutat veçhile kendisine üç yüz kese para getirdikleri zaman bu parayı kabul etmemiş ve buna mukabil ağaların da rüşvet almalarına mani olmuştur

Bilâhare rüşveti tamamile yasak etmiştir

4 - İstanbul’da bulunan Yeniçerilerin yoklamasını yaptırmış bunları sınırlardaki vazifelerine göndermiş açıktan maaş alanların tahsisatını kesmiş ve ulufe alım - satımını yasak etmiştir

5 — Yeniçerilerin dışında bir askerî kuvvet kurmak kastiyle timarlı sipahiler kanununu neşrettirmiştir

6 — Eskiden tesis edilip Yeniçerilerin tazyiki ile kapatılan lağımcı humbaracı ve topçu ocaklarını tekrar açtırmıştır

7 — Halil Hamit Avusturyalılar ve Rusların bilhassa modern topçu kuvveti sayesinde bizi mağlûp etmekte olduklarını kavrayan ilk devlet adamlarından biridir

Fransa’dan uzmanlar getirtip 2

000 gedikli topçu çavuşu yetiştirmiştir

Bunlar dakikada on gülleye kadar atabilen mantilli topları kullanmayı orduda tamim etmişlerdir

8 — Haliçteki istihkâm okulunu tesis etmiş ve buraya kıymetli âlim Gelenbevi İsmail efendiyi nazır tayin etmiştir

9 — Softalar iki asırdan beri gâvur icadı diye matbaacılığın memlekete girmesine mani olmuşlar ve İbrahim Müteferrikanın kurmak istediği ilk matbaayı da kapattırmışlardı

Halil Hamit matbaayı tekrar açtırmış ve ilk olarak vaka-nüvis Suphi efendi tarihini bastırmıştır

10 — Bir çok mali tedbirler almış ve bu meyanda bazı Yeniçeri kodamanlarının aldıkları fahiş maaşları kesmiştir

11 — O devirde Avrupa da sanayileşme başlamıştı; memlekete endüstri mamulâtı ve lüks eşya girmekte idi

Dış ticaret muvazenesi menfileşmişti

Paşa kapitülâsyonlara rağmen daha kethüdalığı zamanında lüzumsuz ithalâtı kısıtlamış ve aldığı tedbirler tâ Sultan Mahmut zamanına kadar tatbik olunmuş ve dış ticaret muvazenesi ancak bu kıymetli Padişah öldükten sonra tekrar aleyhimize dönmüştür

3 — Ceddimin idamının sebepleri

Birinci Hamit esasında gerici bir padişah değildi

Küçük kaynarca gibi bir muahedenin akdedildiği 1774 senesinde tahta çıktığı için İslahat lüzumuna kaani olmuş bir padişahtı

Veliaht Selim efendinin (Üçüncü Selim) gayet iyi yetiştirilmesine gayret etmişti

Bakanlığı zamanından itibaren ceddimi tutmuştur ve kendisini 1782 de Yeğen Ahmet Paşanın kısa süren sadaretinden sonra daha 46 yaşında olmasın rağmen Sadrazam tayin etmiştir

Ancak padişah hasta idi ve yakında ölmesi bekleniyordu

Ceddim de Selim efendi ile çok iyi anlaştığı için onunla devletin geleceği hakkında sık sık müşavere eder imiş

İdamının sebepleri şöyle özetlenebilir

a — Ceddimin düşmanları padişaha Sadrazamın veliaht ile el birliği yaparak kendisini tahttan indireceğini fitlemişlerdir

b — Nizamı cedit askerlerinin nüvesini kurduğu tahsisatlarını kestiği ve rüşvet almayı menettiği için Yeniçeriler kendisine düşman olmuşlardır

c — Yeniliklere ve matbaa kurulmasına muhalefet ettiği için ceddim

Şeyhülislâm koyu müslüman İvas Paşazade İbrahim Efendinin azline sebep olmuş ve onun düşmanlığını kazanmıştır

d — Nihayet sadaret mevkiine göz koyan Cezayirli Hasan Paşa Padişaha mütemadiyen Halil Hamidin Yeniçerileri çok kızdırdığını ve böyle giderse bunların kazan kaldırarak kendisini tahttan indireceklerini söylemiştir

Ceddim hakkında bir kitap neşretmiş olan tarihçi İ

H

Uzun-çarşılı idam hakkında şunları yazmıştır :«Bu idam devlet için çok zararlı olmuştur

Bir asker olan yeni Sadrazam Hasan Paşa devlet idaresinde aynı kabiliyeti göstermemiştir

Her şey altüst olmuştur

Padişah da vicdan azabı içinde ölmüştür

»

Yeni Padişah büyük insan üçüncü Selim tahta geçtikten sonra başlanılan yenilikleri azimle takibetmiş fakat o da 1806 senesinde bir Yeniçeri isyanı sonunda hayatını kaybetmiştir

Disiplini tamamen kaybeden Yeniçeri Ocağının ortadan kaldırılması sultan ikinci Mahmud'a nasip olmuştur

4 — Halil Hamit Paşanın idamı

Paşa 31

3

1785 tarihinde sadaretten azledilmiştir

Yeniçeriler arasında kargaşalıklar çıkması dolayısiyle Padişah evvela Gelibolu sonra İstanköye sürülmesi için ferman çıkarır bir ara da kendisine Cidde ve Habeş eritre) valiliği tevcih olunur

Bindiği kadırga Bozcaadaya vardığında hava fırtınalı olduğundan orada bir müddet kalır ve akabinde İstanbul-dan adadan ayrılması bildirilir

Ceddimin bindiği kadırgada itimat ettiği adamlarının mevcut olması İstanbul’da dedikodulara sebep olur ve Paşanın o zaman Venedik işgali altında olan Moraya kaçacağı söylenir

Hakikaten de kendisi istese idi pek âlâ Moraya gidebilirdi bütün Avrupa'da dostları mevcut idi

Fakat buna tenezzül etmez ve 17

5

1785 tarihinde yeni sadrazam Hasan Paşanın adamı Ali Efendi bir çekdirme ile Bozcaadaya gelip idam fermanını getirdiği zaman fermanı öpüp başına koyar bir saat müsaade ister namaz kılar ve beraberinde olan oğulları Arif ve Nurullah efendilere fermanı okur ve şöyle vasiyet eder : «Görüyorsunuz fermanda devletin emektar hademelerine mahsus menafiin kendi etrafıma tahsis edildiğinden bahsedilmektedir

Bu bir iftiradır

Ben haksız yere maaş alanların paralarını kestim ve bu paralan Orduyu islâh etmek için uzmanlara harcadım

Fakat siyaset böyledir

Mevki işgal edenler devlete ne kadar iyi hizmetlerde bulunmak isteseler yine böyle çirkin iftiralara hedef olurlar size tavsiyem katiyen siyasetle uğraşmayınız

»

Ceddim Arif efendi babasının bu vasiyeti üzerine ilmiye mesleğine intisap etmiş ve Reisül ulemalığa yükselmiştir

Yeni padişah üçüncü Selim Halil Hamidin hatınna hürmeten Arif efendiyi himaye edermiş

Arif efendiyi takiben bana kadar gelen beş kuşakda da siyasetle uğraşan olmamıştır

İşittiğime göre Halil Hamid'in diğer çocukları Nurullah paşa ve Ubeyde Fatma Zeynep hanımların ahfadı arasında da bu adet carı imiş

Paşa idam edildikten sonra vücudu Bozcaadada defnolunmuş ve başı Yeniçeri ağalarına gösterilmek üzere İstanbula getirilmiştir

Başının kabir taşı Üsküdar da İbrahim ağa karakolundan Karacaahmete giden yolun sol tarafında set üstündedir

Bozcaadadaki ikinci kabrin yeri malûm değildir

Halil Hamit paşanın ismi bilinmeyen bir Fransız ressamı tarafından yapılmış karakalem bir resimi mevcuttur

Resim hepimizin salonlarında baş mevkii işgal eder

5 — Halil Hamit Paşa Vakfı

Halil Hamit namuslu bir devlet adamı olduğu için mühim bir servet bırakmamıştır ve düşmanları böyle bir serveti o zamanın adeti veçhile cibi hümayun namına haczedip ondan istifade edememişlerdir

Paşa hayatında iken parasını hayrat için sarfetmiştir

Vakıfnamesi halâ câridir

O zaman vakıf varidatı sayesinde oğullan iyi bir tahsil görebilmişlerdir

Ben halâ senede 100 lira kadar para alırım

Paşanın genç kuşaklara bıraktığı en büyük kıymet kütüphanesidir

İçinde 800'den fazla kıymetli eser vardır

Ben kütüphaneyi iplik pazarındaki eski binasında da 1940 senesinde nakledildiği Halkevinde de ziyaret ettim ve içindeki bazı kıymetli eserlerin ilk sahifelerinin resmini çektim

Bundan evvel 1914 zelzelesinden sonra daha yüksek pahada eserlerin İstanbul ve Kayseri kütüphanelerine nakledildiği söylenir

Bunların bir kısmı şimdi Ankara devlet kitaplığında bulunuyormuş

1940 senesinde Ispartadaki en kıymetli kitaplar şunlardı :

Tefsiri Ziyaettin

Kuran'ı Kerim (ikinci Beyazıt zamanından)

Divan-ı Sultan Süleyman

Divan'ı Şevket

Kasidei Büride

Paşanın bıraktığı binalar Isparta'yı mahveden 1914 zelzelesinde yıkılmıştır; zelzeleden sonra şunlar ayakta kalmış bulunuyordu :

İplik Pazarı külliyesi bakiyesi :

Bu mevkide 1554 senesinde Hacı Abdi efendi tarafından basit minaresiz bir cami inşa edilmiş fakat bu cami bir zelzele esnasında yıkılmış bulunuyordu

Ceddim divanı hümayun beylikçisi olduğu zaman evvelâ camiin tamiriyle işe başlamış ve zamanla bu mevkide bir mamure yaratmıştır

Külliyede şu binalar mevcut idi:

Yeni bir minare ile cami şadırvan kütüphane muvakkıthane Kademhane çırak mektebi

Karpuz pazarı şadırvanı :

Ceddim Reisülküttap (dış işleri bakanı) olduğu sırada eskiden Hindi pazarı denilen Karpuz pazarında büyük bir şadırvan yaptırmıştır

Bu da 1914 senesinde tamamile yıkılmıştır

Yerine çok basit dört köşe bir çeşme oturtulmuştur

Çeşmenin üzerinde eski kitabe mevcuttur bu kitabenin tarihi hicri 1194 senesidir

Metni şöyledir :

Yapdı Hamdiefendi reisülküttab Bir neveser bu yerde küllü teşnegâne Bu abı hayat oldukça manendi feyz cari Bağı cennana döndü bazan hinduvane Dadaver oldu hame bu resme tarih Bu çeşmeyi mübareke her an ola revane

Ceddimin ayakta durmayan gerek Isparta gerekse İstanbul’daki eserlerinden okuyucularımı sıkmamak için bahsetmeyeceğim

Kütüphanedeki kitapların ilk sahifelerindeki (Ex Libris) çok sanatkârane yapılmıştır

Metin Arapça olduğundan zikretmiyorum

Bu yazı için Biblografaya olarak kullandığım bazı eserlerin kısaca ismini veriyorum :

a — Böcüzade Süleyman Sami Isparta tarihi

b — Cevdet Paşa tarihi

c — İ

H

Uzunçarşılı Halil Hamit Paşa tarihi (1936)

d — Prof

Fuat Köprülü (Türkiyat mecmuası beşinci cildi)

e — A

Tülbentçi tarihi

10-14-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	6 Başkan Yetiştiren Tek Şehir İsparta l - ISPARTA «Isparta eski bir Anadolu şehridir Lidyalılar zamanında ismi Baris imiş bu isim Rumca değildir «is» hecesi Frik lisanından gelmedir Isparta isminin nereden geldiği kati surette bilinmiyor; söylendiğine göre Büyük İskender Anadolu'yu istilâ ettiği zaman rahat durmayan Yunanistan'ın Sparta şehri ahalisinden bir kısmını buraya getirip iskân etmiştir Helenistik ve Bizans devirlerinde şehre Sparta Romalı'lar tarafından ise He-racleus Barensis ismi verilmiş Bizanslılar zamanında ve Alparslan'ın Anadolu'yu istilâ etmesinden evvel Bizans topraklarına giren Türk kavimleri Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir Bunlardan bazılarının Isparta’da iskân edilmiş olmaları varittir çünkü; Yoz Anastas (Anatas Yos) isimli Ispartalı Türk bir kumandan milâdi 774 senesinde Anadolu'yu istilâ eden Harun Reşid'in bir ordusunu mağlûp etmiştir Haçlılar istilâsı zarfında Isparta'nın defalarca Selçuklu ve Haçlılar-Bizanslılar arasında el değiştirdiği ve çok zarar gördüğü anlaşılıyor Herhalde on üçüncü asır başında Haçlılardan yaka silken şehir ahalisinin Türkçe konuşan bir çok Anadolu şehirleri gibi İslâmiyeti kabul etmiş olması muhtemeldir 18 inci asırda Isparta’da tesadüf edilen Rum aileler aslen Ispartalı olmayıp sonradan sahildeki Rum şehirlerinden gelme idiler Bu meyanda Isparta'ya Osmanlılar tarafından bir miktar da Kafkasyalı muhacir getirilmiştir 2 - HALİL HAMİT PAŞANIN KİŞİLİĞİ Isparta’nın yetiştirdiği bu nadir insan 1736 senesinde Isparta’da doğmuştur Babası Didebanoğlu (Gazcioğlu) lâkabiyle mâruf Ispartalı Hacı Mustafa efendidir Mustafa efendi gençliğini Burdur’da geçirmiş orada evlenmiş fakat sonra tekrar Isparta’ya gelip vezir Çelik Mehmet paşanın nezdinde kapu kethüdalığı vazifesini yapmıştır Halil Hamit Isparta’da dünyaya gelmiştir Orada ilk tahsilini yaptıktan sonra genç yaşta babası ile İstanbul’a gitmiş ve tesadüfen Sadrazam Koca Ragıp paşanın nazarı dikkatini celbetmiştir Sadrazam kendisini Babi-âli divan kalemine almıştır Babiâlide bir müddet çalıştıktan sonra Eflâk voyvodası İstavraki beyin kâtipliğine tayin olunmuş ve bu esnada Fransızca öğrenmiştir İstavraki bey ile Eflâk'da iken 1768 harbi çıkmıştır Bu harp esnasında yeniçerilerin artık itimat edilir bir askeri kuvvet olmadığına kanaat getirmiştir İstanbul’a avdet ettikten sonra Osmanlı devleti için pek fena şartlan haiz olan ve Rus hegemonyasının başlangıcını teşkil eden Küçük Kaynarca (1774) muahedesinin akdine şahit olmuştur Kendisi gerek Reisülküttap (Dışişleri Bakanı) gerekse Sadaret kethüdalığı (Başvekil muavini) vazifelerini ifa ettiği seneler zarfında yeni bir harbin önüne geçmek için elinden geleni yapmıştır Sadrazamlığı esnasında Rus Generali Potemkin Kırıma saldırdığı zaman da devleti büsbütün bir felâkete sürükleyecek olan bir harpden kaçınılması hakkında padişahı ikna etmiştir Fakat aynı zamanda askeri kuvveti artırmak için her şeyi yapmıştır Bilâhare gerek Avusturyalılar ve gerekse Ruslar aleyhine acılan seferler bir hezimetle neticelenmemiş ve Devlet için müsait şartlan haiz olan Yaş sulh muahedesi (1792) de akdedilebilmiştir Halil Hamit Paşa 1782 Yılında Sadrazam olmuştur Tarihçi Tülbentçi ceddimi metheder ve Bakanlık ve sadrazamlık yaptığı uzun seneler esnasında yaptığı hizmetleri saymakla bitiremez Bu hizmetleri şöyle sıralayabiliriz : 1 — Dinyester ve Save nehirleri boyundaki kaleleri tamir etmiş ve buralara silâh ve erzak depo etmiştir 2 — Anadoludaki isyanları azimle bastırmıştır Bunun için kendi mevkiine göz koyduğunu bilmesine rağmen haris fakat muktedir bir kumandan olan Cezayirli Hasan Paşadan istifade etmiştir ve bu zatı o zaman âdet olduğu veçhile bir bahane bulup öldürtmemiştir 3 — Tayin ettiği Yeniçeri ağaları mutat veçhile kendisine üç yüz kese para getirdikleri zaman bu parayı kabul etmemiş ve buna mukabil ağaların da rüşvet almalarına mani olmuştur Bilâhare rüşveti tamamile yasak etmiştir 4 - İstanbul’da bulunan Yeniçerilerin yoklamasını yaptırmış bunları sınırlardaki vazifelerine göndermiş açıktan maaş alanların tahsisatını kesmiş ve ulufe alım - satımını yasak etmiştir 5 — Yeniçerilerin dışında bir askerî kuvvet kurmak kastiyle timarlı sipahiler kanununu neşrettirmiştir 6 — Eskiden tesis edilip Yeniçerilerin tazyiki ile kapatılan lağımcı humbaracı ve topçu ocaklarını tekrar açtırmıştır 7 — Halil Hamit Avusturyalılar ve Rusların bilhassa modern topçu kuvveti sayesinde bizi mağlûp etmekte olduklarını kavrayan ilk devlet adamlarından biridir Fransa’dan uzmanlar getirtip 2000 gedikli topçu çavuşu yetiştirmiştir Bunlar dakikada on gülleye kadar atabilen mantilli topları kullanmayı orduda tamim etmişlerdir 8 — Haliçteki istihkâm okulunu tesis etmiş ve buraya kıymetli âlim Gelenbevi İsmail efendiyi nazır tayin etmiştir 9 — Softalar iki asırdan beri gâvur icadı diye matbaacılığın memlekete girmesine mani olmuşlar ve İbrahim Müteferrikanın kurmak istediği ilk matbaayı da kapattırmışlardı Halil Hamit matbaayı tekrar açtırmış ve ilk olarak vaka-nüvis Suphi efendi tarihini bastırmıştır 10 — Bir çok mali tedbirler almış ve bu meyanda bazı Yeniçeri kodamanlarının aldıkları fahiş maaşları kesmiştir 11 — O devirde Avrupa da sanayileşme başlamıştı; memlekete endüstri mamulâtı ve lüks eşya girmekte idi Dış ticaret muvazenesi menfileşmişti Paşa kapitülâsyonlara rağmen daha kethüdalığı zamanında lüzumsuz ithalâtı kısıtlamış ve aldığı tedbirler tâ Sultan Mahmut zamanına kadar tatbik olunmuş ve dış ticaret muvazenesi ancak bu kıymetli Padişah öldükten sonra tekrar aleyhimize dönmüştür 3 — Ceddimin idamının sebepleri Birinci Hamit esasında gerici bir padişah değildi Küçük kaynarca gibi bir muahedenin akdedildiği 1774 senesinde tahta çıktığı için İslahat lüzumuna kaani olmuş bir padişahtı Veliaht Selim efendinin (Üçüncü Selim) gayet iyi yetiştirilmesine gayret etmişti Bakanlığı zamanından itibaren ceddimi tutmuştur ve kendisini 1782 de Yeğen Ahmet Paşanın kısa süren sadaretinden sonra daha 46 yaşında olmasın rağmen Sadrazam tayin etmiştir Ancak padişah hasta idi ve yakında ölmesi bekleniyordu Ceddim de Selim efendi ile çok iyi anlaştığı için onunla devletin geleceği hakkında sık sık müşavere eder imiş İdamının sebepleri şöyle özetlenebilir a — Ceddimin düşmanları padişaha Sadrazamın veliaht ile el birliği yaparak kendisini tahttan indireceğini fitlemişlerdir b — Nizamı cedit askerlerinin nüvesini kurduğu tahsisatlarını kestiği ve rüşvet almayı menettiği için Yeniçeriler kendisine düşman olmuşlardır c — Yeniliklere ve matbaa kurulmasına muhalefet ettiği için ceddim Şeyhülislâm koyu müslüman İvas Paşazade İbrahim Efendinin azline sebep olmuş ve onun düşmanlığını kazanmıştır d — Nihayet sadaret mevkiine göz koyan Cezayirli Hasan Paşa Padişaha mütemadiyen Halil Hamidin Yeniçerileri çok kızdırdığını ve böyle giderse bunların kazan kaldırarak kendisini tahttan indireceklerini söylemiştir Ceddim hakkında bir kitap neşretmiş olan tarihçi İ H Uzun-çarşılı idam hakkında şunları yazmıştır :«Bu idam devlet için çok zararlı olmuştur Bir asker olan yeni Sadrazam Hasan Paşa devlet idaresinde aynı kabiliyeti göstermemiştir Her şey altüst olmuştur Padişah da vicdan azabı içinde ölmüştür» Yeni Padişah büyük insan üçüncü Selim tahta geçtikten sonra başlanılan yenilikleri azimle takibetmiş fakat o da 1806 senesinde bir Yeniçeri isyanı sonunda hayatını kaybetmiştir Disiplini tamamen kaybeden Yeniçeri Ocağının ortadan kaldırılması sultan ikinci Mahmud'a nasip olmuştur 4 — Halil Hamit Paşanın idamı Paşa 3131785 tarihinde sadaretten azledilmiştir Yeniçeriler arasında kargaşalıklar çıkması dolayısiyle Padişah evvela Gelibolu sonra İstanköye sürülmesi için ferman çıkarır bir ara da kendisine Cidde ve Habeş eritre) valiliği tevcih olunur Bindiği kadırga Bozcaadaya vardığında hava fırtınalı olduğundan orada bir müddet kalır ve akabinde İstanbul-dan adadan ayrılması bildirilir Ceddimin bindiği kadırgada itimat ettiği adamlarının mevcut olması İstanbul’da dedikodulara sebep olur ve Paşanın o zaman Venedik işgali altında olan Moraya kaçacağı söylenir Hakikaten de kendisi istese idi pek âlâ Moraya gidebilirdi bütün Avrupa'da dostları mevcut idi Fakat buna tenezzül etmez ve 1751785 tarihinde yeni sadrazam Hasan Paşanın adamı Ali Efendi bir çekdirme ile Bozcaadaya gelip idam fermanını getirdiği zaman fermanı öpüp başına koyar bir saat müsaade ister namaz kılar ve beraberinde olan oğulları Arif ve Nurullah efendilere fermanı okur ve şöyle vasiyet eder : «Görüyorsunuz fermanda devletin emektar hademelerine mahsus menafiin kendi etrafıma tahsis edildiğinden bahsedilmektedir Bu bir iftiradır Ben haksız yere maaş alanların paralarını kestim ve bu paralan Orduyu islâh etmek için uzmanlara harcadım Fakat siyaset böyledir Mevki işgal edenler devlete ne kadar iyi hizmetlerde bulunmak isteseler yine böyle çirkin iftiralara hedef olurlar size tavsiyem katiyen siyasetle uğraşmayınız» Ceddim Arif efendi babasının bu vasiyeti üzerine ilmiye mesleğine intisap etmiş ve Reisül ulemalığa yükselmiştir Yeni padişah üçüncü Selim Halil Hamidin hatınna hürmeten Arif efendiyi himaye edermiş Arif efendiyi takiben bana kadar gelen beş kuşakda da siyasetle uğraşan olmamıştır İşittiğime göre Halil Hamid'in diğer çocukları Nurullah paşa ve Ubeyde Fatma Zeynep hanımların ahfadı arasında da bu adet carı imiş Paşa idam edildikten sonra vücudu Bozcaadada defnolunmuş ve başı Yeniçeri ağalarına gösterilmek üzere İstanbula getirilmiştir Başının kabir taşı Üsküdar da İbrahim ağa karakolundan Karacaahmete giden yolun sol tarafında set üstündedir Bozcaadadaki ikinci kabrin yeri malûm değildir Halil Hamit paşanın ismi bilinmeyen bir Fransız ressamı tarafından yapılmış karakalem bir resimi mevcuttur Resim hepimizin salonlarında baş mevkii işgal eder 5 — Halil Hamit Paşa Vakfı Halil Hamit namuslu bir devlet adamı olduğu için mühim bir servet bırakmamıştır ve düşmanları böyle bir serveti o zamanın adeti veçhile cibi hümayun namına haczedip ondan istifade edememişlerdir Paşa hayatında iken parasını hayrat için sarfetmiştir Vakıfnamesi halâ câridir O zaman vakıf varidatı sayesinde oğullan iyi bir tahsil görebilmişlerdir Ben halâ senede 100 lira kadar para alırım Paşanın genç kuşaklara bıraktığı en büyük kıymet kütüphanesidir İçinde 800'den fazla kıymetli eser vardır Ben kütüphaneyi iplik pazarındaki eski binasında da 1940 senesinde nakledildiği Halkevinde de ziyaret ettim ve içindeki bazı kıymetli eserlerin ilk sahifelerinin resmini çektim Bundan evvel 1914 zelzelesinden sonra daha yüksek pahada eserlerin İstanbul ve Kayseri kütüphanelerine nakledildiği söylenir Bunların bir kısmı şimdi Ankara devlet kitaplığında bulunuyormuş 1940 senesinde Ispartadaki en kıymetli kitaplar şunlardı : Tefsiri Ziyaettin Kuran'ı Kerim (ikinci Beyazıt zamanından) Divan-ı Sultan Süleyman Divan'ı Şevket Kasidei Büride Paşanın bıraktığı binalar Isparta'yı mahveden 1914 zelzelesinde yıkılmıştır; zelzeleden sonra şunlar ayakta kalmış bulunuyordu : İplik Pazarı külliyesi bakiyesi : Bu mevkide 1554 senesinde Hacı Abdi efendi tarafından basit minaresiz bir cami inşa edilmiş fakat bu cami bir zelzele esnasında yıkılmış bulunuyordu Ceddim divanı hümayun beylikçisi olduğu zaman evvelâ camiin tamiriyle işe başlamış ve zamanla bu mevkide bir mamure yaratmıştır Külliyede şu binalar mevcut idi: Yeni bir minare ile cami şadırvan kütüphane muvakkıthane Kademhane çırak mektebi Karpuz pazarı şadırvanı : Ceddim Reisülküttap (dış işleri bakanı) olduğu sırada eskiden Hindi pazarı denilen Karpuz pazarında büyük bir şadırvan yaptırmıştır Bu da 1914 senesinde tamamile yıkılmıştır Yerine çok basit dört köşe bir çeşme oturtulmuştur Çeşmenin üzerinde eski kitabe mevcuttur bu kitabenin tarihi hicri 1194 senesidir Metni şöyledir : Yapdı Hamdiefendi reisülküttab Bir neveser bu yerde küllü teşnegâne Bu abı hayat oldukça manendi feyz cari Bağı cennana döndü bazan hinduvane Dadaver oldu hame bu resme tarih Bu çeşmeyi mübareke her an ola revane Ceddimin ayakta durmayan gerek Isparta gerekse İstanbul’daki eserlerinden okuyucularımı sıkmamak için bahsetmeyeceğim Kütüphanedeki kitapların ilk sahifelerindeki (Ex Libris) çok sanatkârane yapılmıştır Metin Arapça olduğundan zikretmiyorum Bu yazı için Biblografaya olarak kullandığım bazı eserlerin kısaca ismini veriyorum : a — Böcüzade Süleyman Sami Isparta tarihi b — Cevdet Paşa tarihi c — İ H Uzunçarşılı Halil Hamit Paşa tarihi (1936) d — Prof Fuat Köprülü (Türkiyat mecmuası beşinci cildi) e — A Tülbentçi tarihi