Lisan Mektebi

5 Lisan Mektebi’nin Dersleri

1885’te okulun birinci sınıfında bulunan öğrenci sayısı 145, ikinci sınıfında 113, üçüncü sınıfında 30, dördüncü sınıfında 13 olmak üzere 301’dir Lisan Mektebi’nin öğretmenleri de Usul-i Tercüme’de Ohannes Efendi ve Ahmet Bey, Usul-i Fransevî’de Pronin, Ohannes, Kostaki Dikran ve Kostantin Efendilerdir 1301 (1885) Hariciye Sâlnâmesine göre okulun dersleri şöyle düzenlenmiştir:

Birinci Sınıf: Tahrir, Mebâdî-i Ta‘lîm-i Lisân, Tasrîf-ü Ef‘âl, Teşkil-i Ezmine Cetveli, Cem’in Teşekkülü, Mükâlemât,

İkinci Sınıf: Larus’un (Larousse) Muhtasar Ta’lim-i Lisanı, Mükâleme (Me’badî), Mekâtib-i Müsta’mele, Ezber, Suret-i İbtidâiyede Dikte, Ma’lûmât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye,

Üçüncü Sınıf: Nahv (Prefix, Sorfix, Elfâz-ı Müştereke), Fransız Lisanına Mahsus İfade, Tashih-i Mükâleme, Ezber, Terkib-i İbare (Mekâtib ve Hikâyât ve ilh), Asâr-ı Müntehibe (Mekâtib, Tarih, Edebiyat, Usul-i İdare), Mükâlemât ve Mekâtib-i Müsta’mele’nin Fransızca’dan Türkçe’ye Tercümesi

Dördüncü Sınıf: Tahlil-i Nahvi, Elfâz-ı Müterâdife, Nahv (İstisnâ’at), Üslûb ve Terkib-i İbare, Üslûb ve Mecâzât ve İsti’ârât Kavanini, Asâr-ı Müntehibe, Ta’lim-i Mekâtib, Muhâberât, Usul-i İdareye Dair Raporlar, Asâr-ı Müntehibe, Raporlar, Arzuhaller, Tarih, İlm-i Servet, Usul-i İdare, Hukuk-ı Düvel, Mu’âhedât, Evrak-ı Siyasiyye, Fesâhata Dair Asâr, Usul-i İdareye Mahsus Nümûne-i Muhâberât, Aynı Mevaddın Fransızcası’ndan Türkçe’ye ve Türkçe’den Fransızca’ya Tercümesi

Beşinci Sınıf: Belâgatın Müntehâ-yı Tahsili, Usul-i Müzâkerât, ve Muhâkemât Tahsili, Kavâid-i Belâgatın Fransız Lisanına Tatbiki, Terkib-i İbare, Redd-i Cevab ve Hitâb Tecrübeleri, Mesâil-i İlmiyeye ve Fenniyeye Dair Nutuklar, Dördüncü Sınıf Derslerinin İkmâli, Aynı Mevaddın Fransızcası’ndan Türkçe’ye ve Türkçe’den Fransızca’ya Tercümesi

Bu ders programından anlaşıldığı gibi Lisan Mektebi’nde Fransızca gramer ve tercümeleri, konuşma ve yazma başta olmak üzere tarih, coğrafya, edebiyat, kamu yönetimi, uluslararası anlaşmalar, devletler hukuku, ekonomi gibi geniş bir perspektifi kapsayan dersler okutulmuştur

1306 Hariciye Salnamesi’nde de yukarıda verilen derslerin dışında Lisan Mektebi’nin programına Fransızca’nın yanı sıra tarih ve coğrafya derslerine daha çok ağırlık verildiği anlaşılmaktadır Eskiçağ Tarihi (Tarih-i Kadim), Roma ve Kurun-ı Vusta Tarihi, Yakınçağ Tarihi (Ezmine-i Cedide Tarihi), Avrupa, Afrika, Amerika, Avustralya, Asya ve Osmanlı coğrafyaları okutulmuştur Yine bu salnameye göre[64] okulun öğrenci sayısı 225’tir Okulun öğretmen kadrosu da Müdür Mehmed Refik Bey; Usul-i Tercüme Muallimleri Ohannes Efendi ile Yusuf Behçet Efendi; Lisan-ı Fransevi Muallimleri Mösyö Perar (Pirar), Mösyö Döbova, Ahmed Ata Bey, Kostantin Efendi, Kostaki Efendilerden oluşmaktadır

Okulun 1892 sonunda yapılan sınavlarında Maarif Nezareti tarafından görevlendirilen Sırrı Bey, özellikle son sınıf öğrencilerinin çok iyi Fransızca öğrenmiş olduklarını belirtmiş ve bu öğrenciler içinde Fatih Polis Komiseri olan Osman Efendi’nin adını vermiştir Yine aynı belgede Sırrı Bey okulun ders programına Arapça ve Farsça’nın eklenmesinden duyulan memnuniyeti de dile getirerek okula yakın bir zamanda Almanca, Rusça ve İngilizce sınıflarının açılacağını da belirtmiştir

6 Lisan Mektebi’nin Kapatılması

Birçok defa açılıp kapatılan Lisan Mektebi’nin bir daha açılmamak üzere kapatılması 18 Ağustos 1892’de Hariciye Nazırı Mehmet Sait Paşa ve Sadrazam Cevat Paşaların ortak bir tezkeresi ile olmuştur Tezkerenin yazılma tarihi ile onaylanması aynı günde olmuştur Kapatılma gerekçesi olarak okula bir hayli masraf yapıldığı ve okulun istenilen derecede başarılı olamadığı ifade edilerek kapatılmasına ve yerine Mekteb-i Ali-i Diplomasi adıyla başka bir okulun açılmasına karar verilmiştir Ergin, okulun hemen kapatılmasının sebebini Padişah’a yazılan bir jurnaldan kaynaklandığını söylemektedir Buna göre Lisan Mektebi’ne öğrencilerin devamı sağlamak için sene başlarında Sadaret tarafından bütün bakanlık ve dairelere bir genelge gönderilerek memurların okula gitmelerinin teşvik edilmesi, devam edenlere de kolaylık gösterilmesi tavsiye edilirmiş, bu sırada bu genelgenin yanlışlıkla Şeyhülislâm’lık dairesine yollanması bu jurnale sebeb olmuştur Burada bulunan gelenekçi memurlardan birinin “talebe-i ulûm Fransızca öğrenmeye teşvik ve bu suretle gâvurluğa tergib olunuyorlar” şeklinde verdiği jurnal üzerine Lisan Mektebi kapatılmıştır Ergin, bu jurnalin Meşihât Mektupçusu Cemaleddin Efendi tarafından verildiğini iddia etmektedir Jurnal meselesi hakkında elimizde Rıdvan Paşa’nın 12 Eylül 1892 tarihli bir yazısı bulunmaktadır Bu yazıdan Lisan Mektebi’nin kapatılması hakkında bazı ipuçları bulmak mümkündür Rıdvan Paşa, yazısında bütün okullarda Fransızca dersinin okutulduğunu, Lisan Mektebi’nde okuyacak olan öğrencilerin sadece yabancı dillerde iş gören memuriyetlere ait olmaları gerektiğini ve bunun Bab-ı Fetva gibi dairelere yayılmasının uygun olmadığını ve özellikle Bab-ı Fetva ile askeriye memurlarının okula devam etmelerinin tezkere ile teşvik edilmemesi gerektiğini bildirmektedir

Lisan Mektebi yerine açılması düşünülen Mekteb-i Ali-i Diplomasi’nin Beşiktaş’ta açılması için hazırlıklar yapılmışsa da daha sonra bu teşebbüsten de vazgeçilmiştir Bundan sonra Darülfünûn’da bir şube olmak üzere yeni bir Lisan Mektebi daha açılmasına karar verilmişse de yaptığımız araştırmalarda böyle bir okulun varlığı ile ilgili bir bilgiye ulaşamadık Böylece yazımızın başında belirttiğimiz gibi yabancı dil konusundaki taassup XX yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir

Okulun bütçesi Hariciye Nezareti’ne ait olduğu için okul kapatıldıktan sonra, okuldan açıkta kalan para için birçok memur maaşlarına ilave zam için dilekçeler vermişlerdir Okul bütçesinin dört bini Dahiliye Nezareti’ne, altı bini Hariciye Nezareti’ne, 4500 kuruşu da Babıâli Sadaret Mektûbi ve Evrak kalemlerine ayrılmıştır

Sonuç Osmanlı Devleti’nde yabancı dil bilgisi gerektiren memuriyetlere 1820’lerin başlarında Yahya Naci Efendi ve Başhoca İshak Efendi gibi mühtediler getirilmiştir Böylece yabancı dil bilen Müslüman memurların yetiştirilmesine çalışılmıştır Tanzimat dönemi reformlarını hayata geçiren Ali, Fuat, Ahmet Vefik, Safvet, Ahmed Arifi, Münif paşalar, Tercüme Odası’ndan yetişmişlerdir Fakat Babıâli Tercüme Odası’nın zamanla, Osmanlı Devleti’nin idari teşkilatında yabancı dil öğretilen bir okul olma misyonunu yitirmesiyle Lisan Mektebi açılmıştır Bu makalemizde Osmanlı modernleşmesi içinde açılması temel bir ihtiyaçtan kaynaklanan Lisan Mektebi’ni inceledik Okulun birkaç defa açılıp kapatılması, Osmanlı Devleti’nin Batılılaşma teşebbüslerinde bir sistem eksikliğini açıkça ortaya koymuştur Bu durum okulun tarihi gelişimi içinde bariz bir şekilde durmaktadır Bununla birlikte Lisan Mektebi’nden Halil Hamid Paşazade Hamid Bey,Mustafa Mazhar Bey, Fatih Polis Komiseri Osman Efendi, Karakin Hasruyan Efendi, Rakım Açıkalın, Ali Fuat Bey (Türkgeldi), Rauf Yekta Bey, Mustafa Enver Bey, Adil Bey,Mustafa Fazıl Bey, Güney Afrika’da ilk Türk diplomatı olan Mehmed Remzi Bey gibi isimler yetişmiştir

Sezai BALCI
Yrd Doç Dr Giresun Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Sefaretnamesi, (Yay Haz Beynun Akyavaş)