Osmanlıda Hukuk, Adalet Ve Yargı Sistemi

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-11-2012

1- Osmanlıda Şer’î- Örfî Hukuk Ayrımı

İslâm hukuku anayasa idare ve malî hukuk gibi hususlarda çerçeve hükümler getirmekle yetinmiş ayrıntıya girmemiştir

Bunun çeşitli tarihî siyâsî ve hukukî sebepleri vardır

İslâmı bir hukuk sistemi olarak da benimseyen Osmanlı Devletinde de sultanlar bu çerçeve hükümleri esas alarak kendilerine tanınan sınırlı yasama yetkilerini kullanmışlardır

Kanunnâme ferman adaletnâme yasaknâme gibi isimlerle anılan bu düzenlemelere fıkıh kitaplarındaki hükümlerle karışmaması için örfî hukuk ismi verilmiştir

Buna göre fıkıh kitaplarında yer alan hükümlere şer’î hukuk devlet başkanının fermanları ile oluşan hükümler topluluğuna da örfî hukuk denmiştir

Her iki hukuk birden de Osmanlı hukukunu oluşturmaktadır

Belirtmek gerekir ki bu ayrım örfî hukukun şer’î olmadığı anlamına gelmemektedir

Bilakis şer’î hukuk yukarıda da izah edildiği üzere niteliği itibariyle örfî hukukun oluşmasına izin vermiş bulunmaktadır

Ayrıca şer’î ve örfî hukuk birbirinden tamamen bağımsız iki hukuk sistemi de değildir

Başka bir ifade ile örfî hukuk şer’î hukuka bağlı olarak gelişen hükümler topluluğundan ibarettir

Çünkü örfî hukuk şer’î hukuk tarafından ülül-emr’e tanınan sınırlı yasama yetkisi kullanılarak oluşturulan hukuktur

Zaten diğer kaynaklar yanında örfî hukukun temel kaynağını oluşturan örf ve adet ile amme maslahatı şer’î hukukun kaynakları arasında yer almaktadır

Şer’î ve örfî hukukun düzenledikleri alanları da kesin bir çizgi ile birbirinden ayırt etmek mümkün değildir

Çünkü şer’î ve örfî hukuk tamamen farklı alanları düzenleyen ayrı hukuk sistemleri olmayıp çok defa şekil ve muhteva açısından yanyana bulunmaktadırlar

Meselâ devlet başkanının mevcut şer’î hükümleri tedvin etmesi örfî hukuk olarak nitelendirilmektedir

Böyle bir durumda meydana getirilen hükümler şer’î onlara verilen şekil ise örfî hukuk olarak isimlendirilir

Şer’î hukukun herhangi bir hüküm vaz’ etmediği ve kanunlaştırılmasını tamamen zamanın devlet başkanına bıraktığı hususlarda ise daha rahat bir ayrım yapılabileceği söylenebilir

Ancak bu ayrımın belirli hukuk dallarından ziyade her hukuk dalındaki hükümler nazara alınarak yapılması daha sağlıklı bir netice verir

Çünkü şer’î hukuk belirli alanları tanzim ederek diğer alanları tamamen boş bırakmış değildir

Az veya çok genel-özel hüküm şeklinde mutlaka bir kısım hükümler vaz’ etmiştir

Ancak her hukuk dalında ilişkin hükümlerin yüzdesi farklıdır

Mâlî hukukta ve ceza hukukunun tazir suç ve cezalarında örfî hukuk oranı yüzde doksanlara varırken borçlar ve aile hukuku alanında bu oran yüzde birlere kadar inmektedir

2- Osmanlı’da Anayasa Hareketleriİslam belirli bir yönetim şekli öngörmemiştir

Muhtemelen bu sebepten İslam tarihinde bugünkü anlamı ile sistemli bir anayasa hazırlanmamıştır

Hz

Peygamber devrindeki Medine Anayasası olarak bilinen vesika da çeşitli sebeplerle kısa sürede değerini yitirmiştir

Osmanlı devletinde de Fatih devrine kadar herhangi bir anayasa veya bu nitelikte bir belgeye ihtiyaç duyulmamıştır

Bu sebeple Osmanlı hukuk tarihinde ilk yazılı anayasanın Fatih’in teşkilat kanunnamesi olduğu söylenebilir

Ancak söz konusu kanun yeni hükümlerden çok o zamana kadar fiilen yürürlükte bulunan hususları yazılı hale getirmiştir

Bu husus kanunnamede “bu kanun atam dedem kanunudur” şeklinde açıkça belirtilmektedir

Kanunnamenin muhtevasında divan-ı hümayun ve saltanat başta olmak üzere devletin merkezi teşkilatı ve bunların işleyişi üzerinde durulmaktadır

Kanunnamede o devre kadar ki saltanat usulü sadece yazılı hale getirilmiş devletin şeklinde herhangi bir değişikliğe gidilmemiştir

Tartışmalı olmakla birlikte kamu düzeni için padişahların kardeşlerini katledebilecekleri hükme bağlanmıştır

Divana bizzat padişahın başkanlık etmesi geleneği kaldırılmıştır

Diğer teşkilatlarda da herhangi bir değişikliğe gidilmemiştir

Belirtmek gerekir ki günümüz anayasaları ile mukayese edildiğinde eksik ve basit olduğu söylenebilir

Ancak hazırlandığı devir nazara alındığında onun anayasa niteliğinde bir kanun olduğu söylenebilir

Fatih’in söz konusu kanunnamesi üzerinde yapılan bir kısım değişikliklerle 1876 Kanun-ı Esâsiye kadar yürürlükte kalmıştır

Ancak bu arada yine anayasal belge olarak nitelendirilebilecek Sened-i İttifak ve özellikle Tanzimat Fermanı bulunmaktadır

1808 tarihli Sened-i İttifak Anadolu ve Rumeli Ayanları ile II

Mahmut arasında imzalanmıştır

Bu belge ile devlete isyan eden âyanlar resmen tanınmış ve padişahın yetkilerinde önemli ölçüde sınırlamalara gidilmiştir

Niteliği ve getirdiği hükümleri itibariyle önemli bir belge olsa da anayasal bir belge olduğu söylenemez

3- Tanzimat Fermanı ve Getirdiği Yenilikler

Gülhane Hatt-ı Hümâyunu veya Tanzimat Fermanı olarak tarihe geçen ferman 3 Kasım 1839 da Mustafa Reşit Paşa tarafından okunarak yürürlüğe girmiştir

Söz konusu ferman anayasal bir belge insan hakları bildirisi ferman veya sadece şartnâme yani egemenliği kullanmaya yetkili organın kendi yetkilerini kendisinin kısıtladığı bir tasarrufu olarak da nitelendirilmiştir

Belirtmek gerekir ki söz konusu belge Osmanlı tarihinde zaman zaman rastladığımız fermandan başka bir şey değildir

Bugünkü hukuk anlayışı ile ele alınırsa sistemli bir anayasa olduğu söylenemez

Bununla birlikte getirdiği hükümler ve başlattığı devir açısından normal ferman ve anayasalardan farklı bir konuma sahiptir

Çünkü o Osmanlı Devletinde Lâle devri ile gayr-ı resmi olarak başlayan Batıya yönelişin resmen başlangıç belgesidir

Gerçekten Tanzimat Fermanı ile Osmanlı Devletinin Batılılaşma yoluna girmesini sağlayacak kuruluşların temeli atılmıştır

Bütün alanlarla ilgili olarak kavanin-i cedide vaz’edileceği kabul edilmiştir

Gerçekten de bu tarihten sonra ceza ve ticaret kanunları başta olmak üzere bir çok kanun Fransa’dan iktibas edilmiştir

Yani Tanzimat fermanı Osmanlı hukuk tarihinde iktibas hareketini başlatmıştır

Bütün müesseselerde Batı esas alınarak değişikliklere gidilmiştir

Böylece Cumhuriyet devrinde yapılacak olan yeniliklerin bir çoğunun temeli atılmıştır

4- Kanun-ı Esâsi Ya da Birinci Meşrutiyet

Kabul etmek gerekir ki Osmanlı hukuk tarihinde bugünkü anlamı ile ilk yazılı anayasa 1876 tarihli Kanun-ı Esasidir

Söz konusu anayasa 1876 yılında II

Abdülhamid’in tahta çıkışı ve daha çok Mithat Paşanın gayretleri ile ilan edilmiştir

O devirde devletin içerisinde bulunduğu dahili ve harici gailelerin giderilmesi amacıyla hazırlanmıştır

Ayrıca hazırlanmasında Tanzimat ve Islahat Fermanlarında olduğu gibi batının önemli ölçüde etkisi olmuştur

Kanun-ı Esasi’ye göre yürütme görevi başta padişah olmak üzere bakanlar kuruluna yasama görevi ise âyân ve mebusan meclisine verilmiştir

Yargı alanında ise mahkemelerin bağımsızlığı hükme bağlanmış ve savcılık müessesesi kabul edilmiştir

Kanun-ı Esâsî kısa süre sonra II

Abdülhamid tarafından askıya alınmıştır

Böylece 33 yıl sürecek olan II

Abdülhamid devri başlamıştır

1876 anayasasında 1909 yılında önemli değişiklikler olmuş mesela hükümetin parlamentoya karşı siyasal sorumluluğu benimsenmiştir ki bu da en azından şeklen parlamenter hükümet sistemine bir geçiş sayılabilir

5- Osmanlı’da Yönetim

Osmanlı devletinin nev-i şahsına münhasır bir yönetim tarzına sahipti

Devletin başında Padişah vardı

Padişahlık babadan oğula geçmekteydi

Yasama yürütme ve yargı padişaha bağlıydı

Padişah hukuken sorumsuzdu

Ancak Osmanlı devletinde ulema-vükela ve askeri sınıf genelde bir muhalefet partisi gibi çalışıyordu

Padişah sorumsuz gibi görünmekle birlikte ulemadan fetva ve vükelanın (vekiller=bakan ve diğer bürokratlar) desteğini alan askerler padişahlardan birini indirip diğerini tahta oturtabiliyorlardı

Bu kurumlar birbiri ile uyumlu çalıştığı dönemlerde devlet yükselmiş aralarındaki uyum bozulunca devlet çökmeye başlamış ve nihayet bu ilişki kopunca devlet de yıkılmıştı

Padişahın devlet işlerini yürüten yardımcısı sadrazam bütün işlemlerinin İslam hukukuna uygunluğunu denetleyen yardımcısı ise şeyhülislamdı

Örfi hukuk ile ilgili yargı yetkisini sadrazama şer’î hukuk ile ilgili yargılama yetkisini ise kazasker ve divanlara bırakmıştı

Taşrada ise kadılar her iki görevi birlikte yürütmekteydiler

Merkezde devlet işlerinin halledildiği en önemli yer şüphesiz Divan-ı Hümayun idi

Fatih devrine kadar padişahlar divana bizzat başkanlık etmiş bu tarihten sonra yerlerini sadrazama bırakmışlardır

Taşra teşkilatına gelince Osmanlı devleti federal bir yapı görünümündeydi

Ülke eyaletlere eyaletler sancaklara sancaklar da kazalara bölünmüştü

Eyaletlerin başında beylerbeyi sancakların başında sancakbeyi kazaların başında ise aynı zamanda hakimlik noterlik ve belediye başkanlığı da yapan kadılar bulunurdu

XVIII

yüzyılın başlarından itibaren başlayan batılılaşma veya diğer adı ile “Lale Devri” ekonomik sosyal kültürel alanlarda kısmen dahi olsa ilerleme olmasına rağmen hukuki alanda herhangi bir değişiklik ve yenilik olmamıştı

Devlet nüfuzunu kötüye kullandığından ve saldığı ağır vergilerden dolayı idareye karşı genel bir hoşnutsuzluğun doğmasına sebep olmuştu

Bunu fırsat bilen bazı kişiler devlete karşı başkaldırmaya başlamışlardı

Bir kısım âyân eyaletlerde idareyi ellerine geçirmeye başlamışlardı

Bu hal merkezi otoritenin zayıflamasına neden oldu

III

Selim ile başlayan Nizâm-ı Cedid hareketi idari mali iktisadi askeri içtimai ve hemen her alanda büyük yenilikler öngören bir program idi

Kısmen dahi olsa bu program uygulamaya konuldu

III

Selim’den kısa bir süre sonra tahta geçen II

Mahmut yarım kalan programı daha da genişleterek uygulamaya çalıştı

O zamana kadar bir çok padişahın kaldırmaya teşebbüs edemediği teşebbüs edenlerin de canından ve makamından olduğu yeniçeriliği kaldırdı

Hemen ardından Divan-ı Hümayuna geniş yetkiler verdiğini adlî idari mali ve diğer hususlarda alınacak kararların kendisi tarafından kabul edileceğini beyan etti

Devletin hemen hemen bütün alanlarında yenilikler getirmeye çalıştı

Vergilerin tarh ve toplanmasında Avrupa devletlerinin usulünden yararlanıldı

Divan-ı Hümayun teşkilatı tamamen değiştirildi

Avrupa'da olduğu gibi “Bakanlıklar” kuruldu

Meclis-i Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliye ismi ile bir meclis oluşturuldu

6- Ceza Hukuku

Osmanlı devletinde suç ve cezalar had kısas ve ta’zir olmak üzere üç kısma ayrılıyordu

Bunlardan had ve kısas fıkıh kitaplarında yer alıyor ta’zir suç ve cezaları ise kanunnamelerle düzenleniyordu

Hatta Osmanlı kanunnamelerinde en çok yer verilen hususun ta’zir suç ve cezaları olduğu söylenebilir

Tanzimat Fermanından sonra 1840 ve 1851 tarihli Ceza Kanunnameleri hazırlanmıştır

Söz konusu tamamen Fransız kanunlarından tercümedir

Ta’zir suç ve cezaları ile ilgili olduğu için yine de şer’î hukukun dışına çıkıldığı söylenemez

Bu kanunnamenin ilanından sonra ülkenin her vilayetinde oluşturulan meclislere bağlı sorgu hakimleri aracılığı ile zanlıların sorgusu yapılarak işkence ile suçu itiraf ettirme gibi metotlar tamamen yasaklanmıştır

7- Osmanlı Medeni Kanunu Ya da Mecelle

Osmanlı devletinde fıkıh kuralları geçerli olduğu için ayrı bir medeni kanun olmayıp fıkıh kitapları mahkemelerde uygulanıyordu

Özellikle şeyhülislamların verdiği fetvalar mahkemelerin işlerini oldukça kolaylaştırmıştır

Tanzimat fermanından sonra Osmanlı devletinin bir medeni kanunun olması ve bunun da özellikle Fransa’dan alınması için büyük gayret gösterilmiştir

Devrin ileri gelenleri arasındaki anlaşmazlıklar sonucunda bu başarılamamış ve 1868 yılında yine fıkıh kitaplarına dayanan Mecelle vücuda getirilmeye başlanmıştır

Mecelle 1868-1876 tarihleri arasında kitaplar şeklinde hazırlanmıştı

Tamamı 1851 madde olup akitlere haksız fiillere bir kısım şahsın hukukuna bir kısım ayni haklara ve bir kısım da hukuk muhakemeleri usulüne ait olmak üzere çeşitli hükümlere yer verilmişti

Mecelleyi hazırlayan kurul aslında 16

kitaptan sonra dağılmamış aile miras vasiyet vesayet vakıf gibi hususları hazırlamaya devam etmiştir

Ancak bu hususlar kanunlaşamadan ilgili komisyonun çalışmaları tatil edilmiştir

Kanun tekniği ve tasnif bakımından o devirdeki batı mevzuatına mesela Fransa veya Avusturya medeni kanununa nazaran geri olmakla birlikte kendisinden önceki Osmanlı mevzuatına nazaran terakki etmiş bir sistematiğe sahiptir

Daha da önemlisi dağınık bir halde bulunan fıkıh hükümlerini bir sisteme bağlı olarak bir araya getirmesi açısından büyük bir yenilik ve ilerilik arz eder

Mecellenin hazırlandığı devri de göz önüne almak gerekir

Yetkin hukukçuların yetişmediği bir dönemde ve hukukçu olmayan üyelerden kurulmuş olan ticaret ve nizamiye mahkemelerinde de uygulanmak üzere hazırlanmıştır

Bu nedenle tekrar tarif ve mukaddimelerle onlara bir nevi hukuk kitabı vazifesi görmeyi de üstlenmiştir

Medeni kanun sistematiğine bağlı olarak değil de o devirde acilen ihtiyaç görülen kısımlarına öncelik verilerek hazırlanmıştır

Ayrıca Mecellenin zamanına göre sade basit anlaşılır ve hukuki bir dil ile yazıldığı söylenebilir

8- Mecelle Üzerinde Değişiklik ÇalışmalarıMecelle aile ve miras başta olmak üzere normal bir medeni kanunda bulunması gereken hususları içermiyordu

Bu sebeple İkinci Meşrutiyetten sonra Mecelleyi bir medeni kanun olarak tamamlamak üzere çeşitli komisyonlar kurulmuştur

Bunlardan sadece aile hukukunu tanzim eden Hukuk-ı Aile Kararnâmesi yürürlüğe girmiştir

Söz konusu kararname Müslüman Hıristiyan ve Yahudi aile hukuklarını tanzim etmiştir

Müslümanlar tarafından dört mezhebi birleştirdiği (telfik) azınlıklar tarafından da aile hukuku ile ilgili yetkileri ellerinden alarak şer’iye mahkemelerine verdiği için eleştirilmiştir

Bu sebeple iki yıldan daha az bir süre yürürlükte kalabilmiştir

1916 yılında kurulup alt komisyonları aracılığı ile uzun süre çalışmalar yapan Kanun-ı Medeni Komisyonundan beklenen sonuç elde edilemeyince 1923 yılında isimleri değiştirilerek ve görev alanları yeniden belirlenerek yeni komisyonlar oluşturulmuştur

Ne var ki komisyonların çalışmalarından kayda değer bir netice elde edilememiştir

9- Osmanlı’da Adalet ve Yargı Sistemi

Osmanlı devletinde her vilayet sancak ve kazada ihtiyaç dairesinde bir veya bir kaç hakim bulunurdu

Tek hakimin görev yaptığı bu usule şer‘iye mahkemeleri denirdi

Tanzimat’tan önce Osmanlı devletinde şer’iye mahkemeleri Cemaat mahkemeleri ve konsolosluk mahkemeleri olmak üzere üç çeşit mahkeme vardı

Müslüman halk arasında çıkan her türlü anlaşmazlıklar ile Osmanlı teb’ası ile yabancı devletler teb’ası arasında meydana gelen medeni hukukla ilgili olmayan anlaşmazlıklara şer’iye mahkemelerinde bakılırdı

Bunlar tek hakimle il ve ilçelerde yargı görevini yerine getirirlerdi

Cemaat mahkemeleri Osmanlı devletinin Müslüman olmayan halkının din ve mezhep yönünden bağlı bulundukları cemaatların mahkemeleri idi

Bunlar kendi cemaatlarına bağlı kimseler arasında çıkan medeni hukuka ilişkin anlaşmazlıkları kendi örf ve adetlerine göre çözümlerlerdi

Konsolosluk mahkemeleri ise kapitülasyonlardan faydalanan yabancı devletlere mensup kimseler arasında çıkan anlaşmazlıklara bakıyorlardı

Osmanlı adliye teşkilatında başka bir ifade ile şer’iye mahkemelerinde yargılamada çabukluk ve ucuzluk en belirgin özellik olarak göze çarpmaktadır

Hükmün sebebi ve şartları tamamıyla bulunduktan sonra hakimin hüküm vermeyi geriye bırakması mümkün değildi

Aksi takdirde görevinden alınması söz konusu olabilirdi

Çünkü geciken adaletin zulüm olduğu kabul edilmekteydi

Hakim hükmünü ancak tarafların sulh olmalarından ümitli olduğu veya yeteri kadar araştırma yapamayıp kendisinde karar verecek kanaat hakim olmadığı zamanlarda geciktirebilirdi

Yargılama basitlik ucuzluk ve çabukluk ilkelerine dayanmaktaydı

Yabancı yazarlar özellikle bu konu üzerinde dururken dünyada sulh ve ceza mahkemelerinin bu derece hızla sonuçlandığı başka bir ülkenin olmadığını bu tür davaların Osmanlıda ancak üç-dört gün sürdüğünü belirtmektedirler

Aynı şekilde muhakemenin hızlılığı kadar hakimlerin tarafsızlığı da dikkat çekicidir

Din ayrımı yapılmaksızın Müslüman Hıristiyan veya Yahudi herkes gerçeği müdafaa etmek için bir avukatın güzel konuşmasına ihtiyaç duyulmaksızın davalarını bu hakimlere izah edebiliyorlardı

Bununla birlikte yargılama esnasında hakikatin araştırılmasına azami dikkat gösteriliyordu

Hakim gerekirse bilirkişilerin ve müftünün yardımını isteyebilirdi

Bilirkişiler aynı yerde ise sözlü başka yerde iseler yazılı olarak görüşlerini bildirebilirlerdi

Hakim bilirkişiye gitmek zorunda olmadığı gibi bilirkişilerin verdiği bilgilerle de bağlı değildi

Kendi kanaatine göre hüküm verirdi

Hakim davalara bakarken sıra takip ederdi

Ancak acele görülmesi gereken veya uzaktan gelen kişilerin davalarına öncelik verebilirdi

Yargılamalar aleni idi

Bir başka ifadeyle yargılamada bulunup yargılamayı dinlemek isteyenler bundan men edilemezdi

Hakim yargılama esnasında özellikle alim kişileri bulundurup bunlarla istişare edebilirdi

Ayrıca hakimin yalnız bulunması onu rüşvet vb

töhmetlere maruz bırakabilirdi

Bu sebeple muhakemenin yapılış tarzını gözetlemekle yükümlü şuhûd’ül-hâl adını taşıyan müderris ayan gibi şehrin ileri gelenlerinden seçilen beş-altı kişilik bir grup her zaman mahkemelerde bulunurdu

Hakim davaya bakarken bu kişilere danışır özellikle hukukun örfî yönleri ve mahallî adetler konusunda bu kişiler hakime yardımcı olurlardı

Ayrıca müftüler her ne kadar adalet dağıtanlar arasında olmasalar da verdikleri fetvalar ile davaların mahkemeye gelmeden halledilmesini sağlıyorlardı

Böylece hakimlerin işlerini kolaylaştırıyor ve böylece davaların yığılmasını ve adaletin gecikmesinin önüne geçilmiş oluyordu

Hakim yargılama devam ederken hükümden önce kanaatini açıklayamazdı

Hüküm anlatıldıktan sonra gerekçesi yazılır ve taraflara birer nüshası verilirdi

Osmanlı mahkemelerinde idarî-hukukî ayrımı olmadığı gibi medenî-ceza ayrımı da yoktu

Sadece Tanzimat’tan önce askerî ve adlî mahkeme ayrımı vardı

Tanzimat’tan sonra ise askerlerin özel hukuka ilişkin işlerine de adli mahkemelerde bakılmaya başlanmıştı

Tek hakimin görev yaptığı mahkemelerde hakim önüne gelen her türlü davayı karara bağlardı

Hatta günümüzdeki belediye başkanının bazı işleri ile noterlik işleri ile dahi hakimler ilgilenirdi

Osmanlı devletinde hakim olabilmek için yerli yerinde hüküm verebilen anlayışı kuvvetli dürüst ve güvenilir şahsiyet sahibi sağlam iradeli hukuki meselelere ve yargılama usulüne vakıf ve davaları İslam hukukuna göre çözebilecek ilmi yeterliliğe sahip olması gerekirdi

Hakimler bulundukları yerde adaletin temsilcisi olduklarından devletin siyasi ve idari meselelerine karışmazlardı

Osmanlı devletinde genel olarak hakimlerin bağımsız ve oldukları söylenebilir

Nitekim Fatih’in bir ustabaşı ile aralarındaki davada hakim Fatih’in aleyhine karar verebilmiştir

Şüphesiz Osmanlı devletinin son devirlerine kadar ki huzur ve sükunu hukuka hakkıyla riayet eden hatır ve gönüle bakmadan hiçbir makamın tesir ve nüfuzuna kapılmayan padişahın hukuka aykırı emirlerine itaat etmeyen hakimlerin varlığı sayesinde olmuştur

Osmanlı yargı sisteminin genel olarak tek dereceli olduğu söylenebilir

Bununla birlikte devletin herhangi bir yerinde haksızlığa uğrayan veya mahalli hakimlerin vermiş olduğu kararların hukuka veya örfe aykırı olduğunu iddia edenler valilerden veya askeri sınıftan şikayeti olan herkes ırk dil din sınıf ve cinsiyet ayrımı gözetmeksizin Divân-ı Hümâyûn’a başvurabilirlerdi

Divan-ı Hümayun her ne kadar bir yürütme organı gibi görev yapsa da aynı zamanda burada yargılama da yapıldığını belirtmek gerekir

Hakimin kararı hukuka uygun ise onanır değil ise yeniden ilgili mahkemeye gönderilerek davaya tekrar bakılması sağlanırdı

10- Yargı sisteminde düalizm devri

Tanzimat’tan önce ceza ticaret ve hukuka ilişkin her türlü davaya şer’iye mahkemelerinde bakıldığını yukarıda ifade etmiştik

Tanzimat'tan önce Osmanlı devletinde yargı gücünü tek başına elinde bulunduran şer’iye mahkemeleri başka bir ifade ile hakimlerin bu yetkileri XIX

yüzyılın ilk yarısından itibaren azalmaya başlamıştır

Daha Tanzimat’ın ilanından bir yıl sonra Meclis-i Ticaretin kurulması ile ticarete ilişkin yetkileri kısılmış fakat tamamen ellerinden alınmamıştır

Yine aynı yıl çıkarılan ceza kanunnamesi ile cezaya ilişkin yetkilerinde de önemli kısıtlamalar olmuştur

İdari yargıya ilişkin olarak da Tanzimat’ın ilanından önce 1837 de kurulan Meclis-i Valay-ı Ahkam-ı Adliye ile zaten bu yetkileri ellerinden alınmıştı

Ayrıca hakimlerin yerel yönetim yetkileri tamamen kaldırılmıştır

Böylece daha Tanzimat fermanı ilan edilmeden Osmanlı yargı sisteminde düalizm (ikilik) devri başlamıştı

Tanzimat’tan sonra bu düalizm daha da yaygın hale getirilmiş şer’iye mahkemelerinin görevleri İslam özel hukukunun şahıs borçlar eşya ve aile hukukuyla sınırlandırılmıştır

Yine 1837 yılında İstanbul Hakiminin makamı Bâb-ı Meşihatdeki boş odalara taşınarak ilk kez resmi bir mahkeme binasında yargı görevi yerine getirilmeye başlanmıştır

Aynı yıl kazaskerlikler birer mahkeme olarak Bâb-ı Meşihate nakledilerek bütün hakimler doğrudan şeyhülislama bağlanmıştır

1838 de hakimlerin yetkilerini kötüye kullanmalarını önlemek ve mevcut usulsüzlükleri ortadan kaldırmak amacıyla Tarik-i İlmîye Dair Ceza Kanunname-i Hümayunu yürürlüğe konmuştur

1916 tarihinde kazaskerlik ve evkaf mahkemeleri de dahil olmak üzere bütün şer‘iye mahkemeleri Adliye Nezaretine bağlanmış ve Temyiz mahkemesinde şer‘iye adıyla bir daire teşkil olunmuştu

1919 yılında tekrar şeyhülislamlığa bağlanan şer‘iye mahkemeleri 1917 tarihli Usul-i Muhakeme-i Şer‘iye Kararnamesi ile sağlıklı bir yapıya kavuşturulmuştu

1924 tarihli Mehâkim-i Şer‘iyenin İlgasına ve Mehâkim Teşkilatına Ait Ahkam-ı Muaddil Kanun ile bu mahkemelere son verilmiştir

1860 ’da ilk Nizamiye Mahkemesi olarak kabul edilen ticaret mahkemesinin kurulması 1868 de Divan-ı Ahkam-ı Adliye ve Şuray-ı Devlet ismiyle iki yüksek mahkeme oluşturulması ve nihayet 1870 tarihli bir nizamname nizamiye mahkemelerinin yurt çapına yayılması ile Osmanlı adliye teşkilatında düalizm dana da yaygın hale getirilmiştir

Bu mahkemeler şer‘iye mahkemelerinin yanında ikinci bir mahkeme olarak kurulmuş ve görevleri belirlenmiştir

Buna göre aile miras vakıf şahsa karşı işlenen suçlar ve cezaları gibi hukuk-ı şahsiye davalarına şer’iye mahkemelerinde bakılmaya devam edilecek unların dışında kalan hukuki anlaşmazlıklara ise Divan-ı Ahkam-ı Adliye’de bakılacaktı

Divan-ı Ahkam-ı Adliye hukuk ve ceza olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu

Her bir daire en az beş en çok on üyeden oluşacaktı

Bu yüksek mahkeme şer‘iye mahkemelerinde yürütülen şer‘i haklar gayr-ı müslimlere ait özel davalar ve özel meclislerce görülen ticaret davaları dışında her çeşit ceza ve hukuk davalarına re’sen veya istinaf yolu ile bakabilecekti

Bir süre sonra Divan-ı Ahkam-ı Adliye Adalet Bakanlığına çevrilerek başına da bu kurulun başkanı olan Ahmet Cevdet Paşa getirilmiştir

Yargı sistemindeki bu değişikliklere rağmen henüz bir usul kanunu yoktu

Mecelle’yi hazırlayan kurul 301 maddelik bir usul kanun tasarısı hazırlayarak Şuray-ı Devlet’e incelenmek üzere göndermişti

Burada incelendikten sonra Meclis-i Mebusan’a gönderilmiş olan kanun harpler ve diğer siyasi sebeplerle görüşülemedi

Bu sırada Adalet Bakanı olan Said Paşa medeni yargıdaki bu boşluğu doldurmak için daha önce tercüme edilmiş ve Şuray-ı Devlette görüşülmüş olan Fransa’nın usul kanununu Kanun-ı Esasinin verdiği yetkiye dayanarak muvakkat kanun olarak 1880 tarihinde Usul-i Muhakemat-ı Hukukiyye Kanunu ismi ile yürürlüğe koydu

Bu muvakkat kanun daha sonra bir kısım tadillerle Cumhuriyet devrine kadar yürürlükte kalmıştır

11- Yargıtay ve Danıştay’ın Doğuşu

Gerçekten ilk olarak 1837 tarihinde Meclis-i Valay-ı Ahkam-ı Adliye bağımsız bir yüksek mahkeme olarak Osmanlı adliye teşkilatına girmiştir

Ancak bu bağımsız mahkeme sadece adli bir mahkeme olmayıp aynı zamanda kanun ve nizamnameleri hazırlayan bir danışma kurulu ve idari mahkeme olarak ta görev yapmak üzere kurulmuştu

Görüldüğü üzere yine karmaşık bir yapıya sahiptir

Kanun ve nizamnameleri hazırlama yetkisi 1854 Meclis-i Ali-i Tanzimat’a devredilen bu meclis daha sonra Meclis-i Ahkam-ı Adliye ismi ile tekrar birleştirilerek yine idari ve adli yargı alanında yüksek mahkeme olarak görevini sürdürmeye devam etmişlerdir

Adli yargı ile idari yargının birbirinden ayrılışı başka bir ifade ile adli ve idari yüksek mahkemelerin tam olarak kuruluşu 1868 tarihinde olmuştur

Gerçekten 1868 de Meclis-i Ahkam-ı Adliyenin ikiye bölünerek Divan-ı Ahkam-ı Adliye ve Şuray-ı Devlet ismiyle iki yüksek mahkemenin oluşturulması bugünkü Yargıtay ve Danıştay’ın kesin şekilde kuruluşu olmuştur

KAYNAK: Atatürk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi

Yrd

Doç

Dr

Osman Kaşıkçı