|
Prof. Dr. Sinsi
|
Mustafa Kemal Paşa Ve Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı
KONUYLA ALAKALI DIPNOTLAR:
1 Alman İmparatoru İstanbul’daki elçisi Wangenhaim vasıtasıyla ittifak konusunda Osmanlı sadrazamının tekliflerini kabul ettiğini bildirmekle beraber beş maddelik şu ittifak şartlarını ileri sürmekte idi: “1) Her iki taraf (Osmanlı-Almanya), Avusturya - Sırbistan anlaşmazlığında tarafsız kalacaklardır 2) Ancak eğer Rusya savaşa katılır, Almanya da ona sürüklenirse, Türkiye savaşa girecektir ittifak şartlarım (Kazüs Federis) onun için de vaki olacak 3) Harp çıkarsa Almanya, Askerî Hey’etini Türkiye’de bırakcaktır Türkiye, yüksek komutanın bu hey’etçe icrasını temin eder 4) Almanya, Türkiye’yi Rusya’ya karşı kefalet altına alacaktır 5) Bu antlaşma Avusturya - Sırbistan savaşı Fahri Çeliker), Ankara 1985, s 149-153 Ali İhsan Sabis, Harp Hatırlarım: Birinci Dünya Harbi, c I, (Yay Hz Nehir Yay) İstanbul 1990, s 106,109
2 Jeduha L Wallach, Ayni eser, s 191
3 Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi: Sina - Filistin Cephesi, c IV/2, Gnkur ATAŞE Başkanlığı Yay, Ankara 1986, s 69 vd
4 Geniş bilgi için bkz, Joseph Pomiankowiski, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü “1914-1918, 1 Dünya Savaş’, (Çev Kemal Turan), İstanbul 1990,1248-249; Jeduha L Waflach, Aynı eser, s 193-194; GnKur ATASE Arşivi: 1/1,Kls: 211,Ds: 892F: 17
5 Gn Kur ATAŞE Arşivi: 4-7302, Kls: 3221, Ds: H-63, F: 1/11
6 Yıldırm Ordular Grubu ile ilgili emir şu şekildedir:
“1- Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı adıyla yeni bir grup komutanlığı teşkil olunmuştur Grup komutanlığı şimdilik İstanbul’da bulunacaktır
2- Yıldırım Ordular Grup Komutanlığına Mareşal Von Falkenhein Paşa (Mareşallik rütbesi Türkiye’de verildi) ve Kurmay Başkanlığı’na Albay Von Dommes atanmıştır
3- 6 ve 7 Ordular, Yıldırım Ordular grubunun emrine verilecektir
4- Şimdiden tesbit edilen Kuruluş şöyledir: 6 Orduya 13 ve 18 kolordular; 7 Orduya 15 ve 3 kolordular bağlı bulunacaktı Alman Asya Kolu, II nolu Paşa karargâhı ile üçer bölüklü piyade tabur karargâhı, üç makineli tüfek bölüğü ve diğer teknik ve destek unsurlarından kurulu bulunacaktı
5- 6 ve 7 Ordular yarından itibaren iaşe ve ikmali tamamlanarak Yıldırım Ordular grubuna bağlanacaklardır” Bk GnKur ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 211, Ds: 892, F: 17
7 Sedat, Yıldırım’ın Akıbeti, İstanbul 1927, s 53-54
8 Yıldırım Ordular Grubu karargâhında görev yapmış olan Ali fuat (Erden) Paşa’nın ifadelerine göre Alman Generallerinden Liman Von Sanders Filistin cephesinde bir Türk subayına şunları söylemiştir: “ Yazık şu Türklere, yazık şu Türkiye’ye Vatanları tehlikede iken mukadderatlarını idare eden milli bir karargâhtan bile mahrumdurlar Şu karargâh bir Türk karargâhı değil, Falkenhein karargâhının İstanbul’da bir şubesidir Bu karargâhı teşkil eden Alman zabitleri; hizmet ettikleri, maaşını aldıkları, elbisesini giydikleri ordunun re’si müttefiki (düşünen başı) değil, fakat Almanya’daki büyük karargâhın emel ve arzularım tatbik eden icra vasıtasıdır” Ali Fuat Erden, Paris’ten Tih Sahrasına adlı eserden naklen Sadi Borak, Öyküleriyle Atatürk’ün Özel Mektupları, İstanbul 1980, s 102
10 7 ınci Ordu komutanı Mustafa Kemal Paşa, Alman Generali Falkenhein’ın Arap yarımadasını Alman müstemlekesi haline getirmek istediğini ifade ettiği gibi, aşiretler meselesine karışmamasını da mektubunda ikaz ediyordu Bkz, Sadi Borak, Aynı eser, s 119-122
11 29 Temmuz 1917 tarihinde ordu komutanları arasında yapılan yazışmalarda Almanya’dan istenecek yardım vesaire hakkında telgraflar teati edilmekte idi Bkz, GnKur ATAŞE Arşivi: 4/7302, Kls: 3221, Ds: h-72,F: 1-7; Wallach, Aynı,-ser, s 195
12 Sedat, Yıldırımın Akıbeti, İstanbul 1927, s 53-54
13 GnKur ATAŞE Yay, Sina Filistin Cephesi, s 85 vd
14 GnKur ATAŞE Arşivi: 4/7302, Kls: 3221, Ds: H-55, F: 1-45
15 GnKur ATAŞE Arşivi: 1/2, Kls: 537, Ds: 2098, F 1-15
16 Sedat, Yıldırımın Akıbeti, s 76-105
17 GnKur ATAŞE Yay Sina Filistin Cephesi, s 89
18 Hüseyin Hüsnü Emir, Yıldırım, s 56
19 GnKur ATAŞE Arşivi: 4/7302, Kls: 3221, Ds: H-78, F: 1-4, 1-8, 1-14,1-15, 1-16
20 GnKur ATAŞE Arşivi: 4/7302, Kls: 3221, Ds: H-81F: 1-4, 1-5; Ds: H-74F: 1-5
21Liman Von Sanders, Türkiye’de Beş Sene, İstanbul Matbaa-i Askeriye 1337, s 164
22 GnKurATAŞE Arşivi: l/6,Kls: 1137,Ds: 66,F: 80
23 GnKur ATAŞE Yay, Sina Filistin Cephesi, s 97-110
24 Mustafa Kemal Pasa, Filistin cephesindeki bu gelişmeleri hoş karşılamadığı gibi durumun vehametini 20 Eylül 1917 tarihinde Halep’ten Başkomutanlık Vekaletine çektiği telgrafta uzun uzadıya dile getirmiştir Bkz GnKur ATAŞE Arşivi: Atatürk Arşivi, Kls: 33, Ds: 12-16/A, F: 19-38; ayrıca bkz Hüseyin Hüsnü Emir, Yıldırım, s 77-78; Nimet Arsan, Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, c I, Ankara Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü 1964, s 1-8; Atatürk ile Falkenhein arasındaki sürtüşme hakkında detaylı bilgi için bkz, Uluğ iğdemir, “I Dünya Harbi’nde Atatürk’le Mareşal Falkenhein Arasında Çıkan Anlaşmazlığa Dair Bazı Belgeler”, Belleten, XXXIII/132, Ankara 1969, s 505-515
25 GnKur ATAŞE Arşivi: 1/6, Kls: 1137, Ds: 66, F: 80; ayrıca bkz GnKur ATAŞE Yay, Sina Filistin Cephesi, s 114-115
26 GnKur Harp Tarihi Başkanlığı Yay, / Dünya Harbi: Türk Hava Harekatı, c IX, Ankara 1969,s 189-195
27 GnKur ATAŞE Yay, Sina Filistin Cephesi, s 121-157
28 GnKur ATAŞE Yay, Aynı eser, s 438 vd
29 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi,c 111/3,s 130-131
30 GnKur ATAŞE Arşivi: 4/11122, Kls: 3704, Ds: H-19, F: 1-16
31 Jeduha L Wallach’ın Liman Von Sanders Paşa hakkındaki ifadeleri şu şekildedir: “ Almanya’da bir kolordunun yönetimi için uygun görülmeyen biri, bütün Türk ordusunun yeniden teşkilini üzerine alacaktı General Liman iyi kimseleri emrinde çalışmaktan korkutacak kadar Alman ordusunda isim yapmıştı Onunla, herşeyden habersizler, coşkunlar, maceracılar ya da yüksek maaşa tamah eden kimseler (Türkiye’ye) gitti Liman Paşa Kudüs’ü geri almak fikrindeydi ve bu amaçla mütemadiyen Almanya’dan kıtalar istiyordu Eline geçen birlikleri hiç faydası olmayan mahdut hedefti taarruzlarda eritiyor ya da öldürücü yaz sıcağında bitip tükenmez yürüyüşlerle yıpratıyordu” Bkz Bir Askeri Yardımın Anatomisi, s 249-250
32 Metin Ayışığı, Mareşal Ahmet İzzet Paşa (Askerî ve Siyasi Hayatı), Ankara 1997, s 161 vd; Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, c II, (Yay Hz Süheyl İzzet Furgaç - Yüksel Kanar), İstanbul 1993, s 27-28
33 David Fromkim, Barışa Son Veren Barış Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı 1914-1918, (Çev Mehmet Harmancı), İstanbul 1994, s 361-378
34 Kâzım Karabekir Paşa, Paşaların Hesaplaşması, İstiklal Harbine Neden Girdik, Nasıl Girdik, Nasıl İdare Ettik, (Yay Hz İsmet Bozdağ), İstanbul 1992, s 30
35 GnKur ATAŞE Arşivi: 1-3, Kls: 6, Ds: 25, F: 3,4,4/5; ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 51, Ds: 198, F: 1, Att nr: 295,1 T sani 1335; Ayrıca bkz GnKur ATAŞE Başkanlığı, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara 192, s 29 vd
36 David Fromkin, Aynı eser, s 371-372
37 Kemal Atatürk, Nutuk, c I, (MEB YAY) ANKARA 1987, S 1-2
38 GnKur ATAŞE Arşivi: 5-7815, Kls: 4522, Ds: 17 (H-15), F: 26, 32; Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (HTVD), Sy: 27, Mart 1959, vesika: 690, 690-A, B,C; Ayrıca bkz Liman Von Sanders, Türkiye’de Beş Sene, (Çev EHUR), Dersaadet 1337, s 301-302
39 GnKur ATAŞE Arşivi: 5-7815, Kls: 4522, Ds: 17 (H-15), F: 26, 26-1; HTVD, Sy: 27, Mart 1959, vesika: 693-694; Ayrıca bkz Seda, Yıldırımın Akıbeti, İstanbul Askerî Matbaa 1927, s 296
40 Uluğ İğdemir, Atatürk’ün Yaşamı,c I, (1881,1918), Ankara 1988, s 132
41 Uluğ İğdemir, Aynı eser, s 133
42 Uluğ İğdemir, “Birinci Dünya Savaşı’nda Atatürk’le Mareşal Falkenhein Arasında Çıkan Anlaşmazlığa Dair Bazı Belgeler”, Belleten XXXIII/132, (1969), s 505-515; Ayrıca bkz Ş Süreyya Aydemir, Enver Paşa, c III, s 306-313; Mustafa Kemal Paşanın Mareşal Falkenhein’a bu anlaşmazlık sırasında gönderdiği mektuplar için bkz Sadi Borak, Öyküleriyle Atatürk’ün Özel Mektupları, İstanbul 1980,s95-126
43 GnKur ATAŞE Arşivi: 5-11122, Kls: 3707, Ds: 36, F: 20 Mustafa Kemal Paşa, Mondros Mütarekesi dönemindeki anılarını daha sonra röportaj halinde gazetelere anlatmıştır Mondros mütarekesi karşısında düşünceleri için bkz Hakimiyet-i Milliye, 5 Nisan 1926
44 Mevlan-zade Rıfat, Türkiye İnkılâbının İçyüzü, (Yay Hz Metin Hasırcı), İstanbul 1993, s 193-194
45 Geniş bilgi için bkz Metin Ay ışığı, Aynı eser, s 148-149; Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, c I, İstanbul 1987 5Kastaş Yay), s 200; “Atatürk” Maddesi, M,,c I, s 728; M Kemal Paşa’nın telgraf metni için bkz Kâzım Karabekir, Paşaların Hesaplaşması - İstiklal Harbine Neden Girdik, Nasıl Girdik, Nasıl İdare Ettik, s31 -32
46 Sabahattin Selek, Aynı eser, c I, s 200
47 Falih Rıfkı Atay, Kemal Atatürk Anlatıyor, İstanbul 1985, s 86; “Atatürk”, M, c I, s 729
48 Uluğ İğdemir, Aynı eser, s 134
49 Atatürk’ün Tamim Telgraf ye Beyannameleri (ATTB), (Derleyen Nimet Arsan), Ankara 1963, s 13-14; Y Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, c III/4, Ankara 1991, s 764-765
50 HTVD, Sy: 27, Mart 1959, vesika: 714; M Kemal Paşa bu sırada VII Ordu komutan vekili bulunan Ali Fuat Paşa ile de gizlice haberleşerek mütareke karşısında neler yapabileceklerini öğrenmek istemişti Bkz GnKur ATAŞE Arşivi: 4-11122, Kls: 3707, Ds: 36, F: 20-5; Ayrıca bkz Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s 72-81
51 GnKur ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 4, Ds: 16, F: 14; ATAŞE Arşivi: 1-105, Kls: 255, Ds: 1(1), F: 12-1; M Kemal Paşa ayrıca, “ mütareke şeraiti meyanında sui telakkıyat ve tefehhüman izale edecek tedâbir ittihaz edilmedikçe orduları terhis edecek ve İngilizlerin her dediğine boyun eğecek olursak İngilizlerin ihtirasatınm önüne geçmeğe imkân kalmayacaktır” diyordu Bk HTVD, Sy: 28, Haziran 1959, vesika: 736
52 HTVD, Sy: 28, Haziran 1959, vesika: 715; Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı,? 64-61,11
53 Mustafa Kemal Paşanın VII nci ordu komutanı iken Halep civarında bulunan Nüvvap karyesi şeyhini kendi yanına çekmek amacıyla 221 altın tutarında kağıt parayı örtülü ödenekten verdiği 1920 yılında İstanbul hükümetinin yaptığı soruşturmada anlaşılmaktadır Ordu komutanlarına o dönemde örtülü ödenekten para harcama ruhsatı verildiğinden bu hususun sadece Harbiye Nezareti tarafından araştırılmasının doğru olacağı hükmüne varılmıştır Bkz BOA, Harbiye Gelen nr: 347045, 22 Nisan 1336/ 1920 Öte yandan Yusuf Hikmet Bayur ise eserinde olayı daha değişik bir şekilde anlatır ve 1917 yılı Ekiminde cereyan ettiğini belirtir Bkz Atatürk Hayatı ve Eseri, Ankara 1990, s 136
54 HTVD, Sy: 27, Mart 1959, vesika: 714; Ayrıca bk Y Hikmet Bayur, Atatürk Hayatı ve Eseri; Doğumundan Samsun’a Çıkışına Kadar, Ankara 1990,s 180-181
55 GnKur ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 51, Ds: 203, F: 7; Ayrıca bkz Falih Rıfkı Atay, Çankaya, İstanbul 1980, s 146-150
56 HTVD, Sy: 27,Mart 1959, vesika: 705,710-A,B,C; Sy: 28, Haziran 1959, vesika: 731,739
57 HTVD, Sy: 28, Haziran 1959, vesika: 719-720
58 HTVD, Sy: 28, vesika: 735; Y Hikmet Bayur, Atatürk Hayatı ve Eseri, s 184-185; Ayrıca bkz Aynı yazar, Türk inkılabı Tarihi, III/4, s 768
59 HTVD, Sy 28,Haziran 1959, vesika: 721
60 HTVD, Sy: 29, Eylül 1959, vesika: 743
61 BOA DUİT, Ds: 77-3, F: 40; BOABEO, Harbiye Gelen: 340546; GnKur ATAŞE Arşivi: 5-3516, Kls: 327, Ds: 3(8), F: |0; HTVD, Sy: 29, Eylül 1959, vesika: 745,745-a, b; 746 Bu sırada II Ordu karargâhı da lağvedilmiştir
62 HTVD, Sy: 28, Haziran 1959, vesika: 718
63 Ahmet İzzet Paşa, hatıralarında Filistin ric’atıni büyük bir hezimet olarak yorumlar ve bunun müsebbibi olarak da M Kemal Paşa’yı gösterir Bkz Feryadım,, c II, s 28-29; bir başka kaynağa göre de, M Kemal’in devamlı karşı çıkışlarını ima ederek, Ahmet İzzet Paşa’nın; “ bu gibiler yüzünden barışın yapılması mümkün değildir, ifadesini kullandığını belirtiyor Bu zihniyet, mütareke döneminin genel psikolojisini gözler önüne sermesi bakımından önemlidir Bkz Y Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, c m/i, s 770-771
64 GnKur ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 4, Ds: 16, F: 22, 22-2; ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 51, Ds: 203, F: 9
65 GnKuıATAŞE Arşivi: 1-1 ,Kls: 4,Ds: 16, F: 27; ATAŞE Arşivi: 1-1, Kls: 51, Ds: 203, F: 10
66 Hikmet Bayur, Atatürk Hayatı ve Eseri,s 186-187
67 OA BEO, Harbiye Gelen: 340546
68 Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s 80 vd Atatürk, bu olayı anılarında şöyle anlatır: “Bir gün İzzet Paşa tarafından makine başına davet edildim Kendisi kabineden istifa ettiklerim bildirdikten sonra benim İstanbul’da bulunmaklığımın münasip olacağını söyledi Ben bu imadan İstanbul’da buhranlı vaziyetler geçirdiğini anlayarak zaten kumanda ettiğim gurup lağvedilmiş olduğundan İstanbul’a hareket ettim” Bkz, Uluğ İğdemir, Aynı eser, s 148
69 Uluğ İğdemir, Aynı eser, s 148
70 “Atatürk” Maddesi, M, c I, s 730
71 İkdam nr: 7811, 10 TSani 1918; Vakit nr: 377, 10 TSani 1918 Öte yandan Ali Fuat Türkgeldi, Ahmet İzzet Paşa’nın istifasının padişah üzerinde meydana getirdiği tesirden bahsederken son derece heyecanlı olduğunu ifade ettikten sonra; “ Onların yaptıkları muameleye karşı bu iyi bir darbe oldu İkinci darbeyi hem de daha şedit olmak üzere bugün indirdim Beni kanun-ı esasiyi ihlal ile itham etmek istiyorlar” diyordu Bkz Görüp İşittiklerim, İstanbul 1984, s 162; Ahmet İzzet Paşa’nın istifası hakkında meydana gelen gelişmeler hakkında geniş bilgi için bkz, Metin Ayışığı, Aynı eser, s 189-191
72 TV, nr: 3392, 3407, 12, 30 Kasım 1918; Ahmet İzzet Paşa hatıralarında sadaretinin 25 gün gibi kısa sürdüğünü izah ettikten sonra rahatsızlığından dolayı istifa etmek zorunda kaldığını açıklar Bk Feryadım,c II,s 32-42
73 Sina Aksin, Aynıeser, s 125-133
74 Falih Rıfkı Atay, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul 1955, s 97
75 Bu konuda Enver Paşa’dan sonra Teşkilat-ı Mahsusa’nın lideri olan Hüsamettin Ertürk de geniş açıklamalarda bulunur Geniş bilgi için bkz Hüsamettin Ertürk, Millî Mücadele Senelerinde eşkilat-ı Mahsusa, (Hz Em Gen Tevfik Apay) Daktilo edilmiş metin, Ankara 1975, GenKur ATAŞE Başkanlığı Kütüphanesi nr: II D H 201
76 Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, s 99; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c III, (1961), s 1
77 Jaeschke, Aynı eser, s 97; Ş Süreyya Aydemir, Tek Adam, c I, (1969), s 372
78 Mustafa Kemal Paşa 23 Eylül 1918 tarihli irade ile “yaverân-ı hazret-i şehriyari’liğe getirildi Bkz BOABEO, Harbiye Giden nr: 340052
79 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, c I, s 233-235
80 Sina Aksin, Aynı eser, s 125-133
81 Jaeschke, Aynı eser, s 97
82 Hüseyin Hüsnü Emir, eserinde Almanlara gösterilen misafirperverlikten bahsederken şunları yazmaktadır: “Bilahare işittim ki, gurup karargâhı Almanya’ya avdet ederken İstanbul’da izzet ü ikram edilmişler ve nişan dahi almışlardır Bizi idare için ecnebileri davet etmek büyük bir hata idi; fakat, hüsn-i muamele de hem vazife ve hem de mukteza-yı necabetimizdendi”, Yıldırım, s 338
83 Hüseyin Hüsnü Emir, Yıldırım, s 342
|