|
Prof. Dr. Sinsi
|
20.Yüzyil Türkiye Tarihi Kronolojisi
20 YÜZYIL TÜRKİYE TARİHİ KRONOLOJİSİ
(1900-1919)
II Meşrutiyet (23 Temmuz 1908)
Rumeli ordusunun 10 Temmuz 1908'de ayaklanması ve İstanbul'a doğru harekete geçeceğinin öğrenilmesi üzerine Padişah Abdülhamit 2 Meşrutiyet'i ilan etti
31 Mart Vakası (13 Nisan 1909)
Meşrutiyet'ten rahatsız olan gericilerin İstanbul'da başlattığı ayaklanmayı bastırmak üzere Rumeli ordusu harekete geçti Ayaklanma girişimi bastırıldı
Kandilli Rasathanesi (1911)
Rasathane-i Amire Mehmet Fatih Gökmen tarafından Kandilli Rasathanesi kuruldu
Babıali Baskını (23 Ocak 1913)
İttihatçılar tarafından düzenlenen "Babıali Baskını" esnasında Sadrazam Mahmut Şevket Paşa öldürülmüş olup, bir tür hükümet darbesi niteliğindedir Bu olayla birlikte İttihatçılar fiilen yönetimi ele geçirmiştir
1 Dünya Savaşı (1914-1918)
Avusturya veliahtının Bosna'da uğradığı suikast sonucu başlayan 1 Dünya savaşına İngiltere, Fransa, Rusya, İtalya, "İtilaf Devletleri" olarak, Almanya, Avusturya,Macaristan, Bulgaristan ve Osmanlı Devleti "ittifak Devletleri" olarak katıldılar 1918'de biten savaş'tan Osmanlı devleti teslim olmuş, emperyalistlerin masasında paylaşılmış olarak çıktı
Mondros Müterakesi (30 Ekim 1918)
Osmanlı devletinin ağır teslimiyet koşullarını kabul ettiği anlaşma Bu mütareke ile Osmanlı toprakları işgal güçlerince paylaşılabilecek ve Osmanlı ordusu fiilen dağıtılacaktı
İstanbul'un işgali (15 Mart 1919)
İstanbul'a İngiliz askerleri tarafından asker çıkartıldığı gün Meclisi Mebusan'da direniş yanlısı mebuslar ve bazı aydınlar tutuklandı İstanbul'un en kara günleri olarak tarihe geçti Padişah eli kolu bağlı kaldı
Mustafa Kemal'in müfettişliğe atanması (30 Nisan 1919)
Mustafa Kemal, Anadolu'daki isyanları ve Osmanlı ordusunun tasviyesini yerinde izlemek amacıyla, İstanbul yetkilileri tarafından "ordu müfettişliği"ne atandı Bu Mustafa Kemal'in uzun süredir beklediği fırsattı
Atatürk'ün Samsun'a çıkışı (19 Mayıs 1919)
16 Mayıs 1919'da, İstanbul'dan tarihi "Bandırma Vapuru" ile hareket eden Mustafa Kemal ve beraberindekiler 19 Mayıs'ta Samsun'a çıktılar Samsun'a çıkış fiilen Kurtuluş Savaşı'nın başladığı gündü
Sultanahmet Mitingleri (23 Mayıs 1919-13 Ocak 1920)
İzmir'in işgal edildiğinin duyulmasıyla birlikte, başta İstanbul olmak üzere tüm yurtta derin infial uyandı Bunun üzerine İstanbul Sultanahmet Meydanı'nda bir dizi protesto mitingi yapıldıMitingleri "Karakol Cemiyeti" ve "Türk Ocakları" organize ediyordu Bu mitinglerde Şair Mehmet Emin Yurdakul, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Halide Edip Adıvar, Şükufe Nihal gibi hatipler konuşmuştur Sultanahmet mitingleri Anadolu direnişinin moral ve kadro kaynağı olmuşlardır
Havza Genelgesi (28 Mayıs 1919)
Mustafa Kemal Samsun'dan sonra Havza'ya geçerek, Kurtuluş Savaşının ilk sinyali olan Havza Genelgesini yayınladı Bu genelge ile halkın işgale direnişi isteniyordu
Amasya Genelgesi (21 Haziran 1919)
Kurtuluş savaşının ilke ve direniş kurumlarının daha da netleştirildiği bu genelge ile "yurdun bütünlüğü ve ulusun bağımsızlığı" tehlikededir denilerek, derhal bir ulusal iradenin temsilcilerinin toplanması gerektiği belirtilmiştir
İlk Sosyalist Parti (22 Eylül 1919)
Türkiye'nin ilk legal sosyalist partisi İstanbul'da DrŞefik Hüsnü Değmer ve Ethem Nejat tarafından kuruldu
Balıkesir Kongresi (28 Haziran 1919-10 Mart 1920)
Çeşitli aralıklarla 5 defa toplanan kongre, Hacim Muhittin Bey'in başkanlığında biraraya geldi Yunan işgaline karşı silahlı direniş ve taktikleri konuşuldu
Erzurum Kongresi (23 Temmuz 1919)
Kurtuluş savaşının başlangıcındaki ilk kongredir Kongrenin önemi gerekirse padişahlığa ve İstanbul hükümetine rağmen ulusun kendi kaderini kendi eline almasının vurgulanmasıdır Kongreye yurdun çeşitli yerlerinden 56 delege katılmıştır
Sivas Kongresi (4 Eylül 1919)
Erzurum kongresine oranla daha geniş bir katılımın sağlandığı bu kongre ile "Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyetleri"nin mücadelesi ve birliği karar altına alınır
Heyeti Temsiliye'nin kurulması (7 Eylül 1919)
Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk cemiyetleri bünyesinde bütün direnişi kapsayacak merkezi bir örgüt kuruldu Bunun içinde koordinasyonu yürütecek yeni bir "Heyeti Temsiliye" seçildi
Antep'te Fransız işgali (5 Kasım 1919)
İngilizlerin yerini Fransız işgal güçleri aldı
Kurtuluş Savaşı (1919-1922)
Türkiye'nin kurtuluş mücadelesinin tarihi Bir dizi savaş ve kongre sonucu oluşan milli iradenin belirginleşmesi ve bunun sonucu düşmanların topraklarımızdan atılma süreci Ataürk'ün 19 Mayıs'ta Samsun'a çıkışıyla başlayan süreç 11 Eylül 1922'deki Mudanya Müterakesi ile ateşkese kavuştu 24 Temmuz 1923'te Lozan Anlaşması ile de Sevr hükümleri paramparça edilerek, Türkiye'nin bağımsız ve egemen bir devlet olduğu uluslararası arenada tescil edilmiştir
(1920-1929)
Misak-ı Milli'nin kabulü (28 Ocak 1920)
İstanbul'da toplanan son Meclis-i Mebusanda, yurtsever "Felah-ı Vatan" grubu ve Anadolu hareketine sempati ile bakan Ali Rıza Paşa'nın girişimiyle gizli bir oturum yapıldı ve burada "Misak-ı Milli" (Milli And) kabul edildi Bu aynı zamanda Anadolu Hareketi'nin de programı oldu
Antep Savunması (1 Nisan 1920)
Antep'te Fransız işgal güçlerine karşı kendiliğinden direniş ve çatışmalar başladı
Anadolu Ajansı'nın kurulması (6 Nisan 1920)
Kısaca AA olarak bilinen Anadolu Ajansı'nın görevi milli mücadele ile ilgili haberleri vermek ve savaşın seyrini etkileyecek propaganda ile yalan haberleri önlemekti
TBMM'nin Açılışı (23 Nisan 1920)
Anadolu'da oluşan direniş ve kongrelerden süzülerek gelen millet temsilcileri en sonunda daha üst bir iradenin organı olan TBMM'de toplandılar TBMM'nin açılışı ile artık siyasi irade fiilen Padişahtan ve Osmanlı Meclis-i Mebusan'ından çıkmış Anadolu'ya geçmiş oluyordu TBMM Anadolu direnişinin karar mercii ve millet iradesinin somutlandığı yer oldu
Hıyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920)
TBMM'nin çıkardığı ilk kanunlardan biri olup, "Vatana ihanet" suçu işleyenleri kapsamaktadır Cezası en ağır kanunlardandır
TKF Kuruldu (10 Eylül 1920)
Bakü'de Mustafa Suphi ve Ethem Nejat tarafından Türkiye Komünist Fırkası kuruldu
İstiklal Madalyası (29 Kasım 1920)
TBMM savaşta yararlılık gösterenler için "İstiklal madalyası ihdası hakkında kanun" çıkardı
1921-1922
1İnönü Savaşı (9-11 Ocak 1921)
İsmet İnönü komutasındaki birliklerin Bilecik-Eskişehir istikametinde Yunan kuvvetleriyle girdikleri çatışmaların adı Yunanlılar geri çekilmek zorunda kaldılar
Çerkez Ethem Vakası (24 Ocak 1921)
Kurtuluş Savaşı esnasında yöresel dağınık birliklerin başında çeşitli kişiler vardı Bunların en ünlüsü ve etkilisi de Çerkes Ethem'di Kendisi "Umum Kuvayı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı" sıfatı kullanıyordu Ancak zamanla direnişi merkezileştirmek ve kızışan savaşta düzenli orduya geçmek zarureti doğduğunda Çerkez Ethem buna direndi Elindeki kuvvetlerle TBMM emrindeki düzenli orduyla çatışmaya girdi Ancak Çerkez Ethem kuvvetleri daha fazla dayanamayarak, Simav yönü Demirci kasabasına doğru çekildiler Teslim olunması istendiğinde Çerkez Ethem elindeki birliklerle birlikte Yunanlılara teslim oldular
Mustafa Suphi'nin katli (28-29 Ocak 1921)
TKP önde gelenleri başta Mustafa Suphi olmak üzere Türkiye'ye Kurtuluş Savaşına destek için geldiler Ne var ki, 28-29 Ocak gecesi Karadeniz'de bindikleri motor Teşkilat-ı Mahsusacı Yahya Kaptan tarafından basılacak, Suphi ve arkadaşları Karadeniz'de boğularak öldürüleceklerdir Emri kimin verdiği bugün dahi tartışma konusudur
İstiklal Marşı (1 Mart 1921)
Kurtuluş Savaşı esnasında başlayan milli marş arayışı önce bir güfte yarışmasıyla neticelendi Mehmed Akif Ersoy'un güftesi büyük bir heyecanla kabul edildi Daha sonra açılan beste yarışmasını Ali Rıfat Bey'in (Çağatay) bestesi kazandı ve 1930'a kadar gündemde kaldı 1930'dan bugüne kadar kullandığımız beste ise Osman Zeki Bey'e (Üngör) aittir
Koçgiri Ayaklanması (6 Mart 1921-17 Haziran 1921)
Sivas, Erzincan ve Tunceli yöresinde, adını ayaklanan Koçgiri aşiretinden alan, 3,5 ay süren ayrılıkçı ayaklanma Türk ordusu tarafından bastırılmıştır
Talat Paşa Öldürüldü (15 Mart 1921)
İttihat Terakki'nin önde gelen liderlerinden Talat Paşa bir Ermeni komitacı tarafından öldürüldü
2İnönü Savaşı (23 Mart 1921)
İkinci dalga Yunan saldırısına karşı yapılan direnme savaşı Göğüs göğüse, süngü süngüye çarpışılmıştır Atatürk bu savaşla ilgili İsmet İnönü'ye çektiği telgrafta; "Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makus talihini de yendiniz" demiştir
Ankara Anlaşması (20 Ekim 1921)
İlk defa Misak-ı Milli itilaf devletlerinden biri olan Fransa'ya kabul ettirilmiş oldu
Sevr Anlaşması (10 Ağustos 1921)
Osmanlı Devleti'ninFransa'nın Sevres kentinde imzaladığı ve işgal koşullarını kalıcı kılan ve topraklarının paylaşımına izin veren teslimiyet anlaşması Bu anlaşma ile işgal devletleri Osmanlı topraklarını paylaşıyor, Doğu Anadolu'da bağımsız bir Kürdistan ile bağımsız bir Ermenistan kurulması öngörülüyordu Ancak anlaşma hukuken ve fiilen uygulanamadı ve Ankara Hükümeti bu anlaşmayı imzalayanları "Vatan Haini" ilan etti
Kemal Film (1922)
İlk özel Türk film şirketi olan Kemal Film kuruldu
İstiklal Mahkemeleri (31 Ocak 1922)
Cumhuriyetin kuruluş aşamasında adından en çok söz ettiren kurumlar arasında gelmektedir Aslında kuruluşu cumhuriyetin ilanından önceye denk gelse de, cumhuriyetin "olağanüstü" kurumları arasında sayılmaktadırÜlkenin muhtelif yerlerinde olağanüstü yetkilerle donatılan bu mahkemelerde birçok asker kaçağı, casus, suikastçi, isyancı ve rejim muhalifi yargılanmış ve aralarında idamlar da olmak üzere muhtelif ağır cezalara çarptırılmışlardır Bu mahkemelerdeki savcı ve üyelerinin çoğunun adının "Ali" olmasından dolayı "Dört Aliler Mahkemesi" olarak da anılmıştır (Ali Çetinkaya, Kılıç Ali, Necip Ali Küçüka, Rize Milletvekili Ali) İstiklal mahkemeleri bugün dahi tartışılan ve en bilinen devrimci Cumhuriyet kurumları arasındadır
Cemal Paşa öldürüldü (22 Temmuz 1922)
İttihat Terakki önderlerinden Cemal Paşa bir Ermeni komitacı tarafından öldürüldü
Başkomutanlık Meydan Savaşı (26-30 Ağustos 1922)
Bizzat Mustafa Kemal'in komutanlığında yapılan, "Dumlupınar Meydan Savaşı" olarak da bilinen savaş Türk kuvvetleri general Trikopis'in emrindeki Yunan kuvvetlerini perişan etmişti
İzmir'in kurtuluşu (9 Eylül 1922)
Dumlupınar'dan sonra Ege'ye doğru hızla ilerleyen Türk Kuvvetleri İzmir'e girdiler Böylelikle İzmir Yunan işgalinden kurtarılmış oluyordu
Mudanya Müterakesi (11 Ekim 1922)
Türk-Yunan savaşını sona erdiren ve Mudanya'da imzalanan anlaşma Bu anlaşma aynı zamanda fiilen Kurtuluş Savaşı'nın sonu anlamına da geliyordu
Saltanatın kaldırılması (1 Kasım 1922 )
Milli irade tümüyle TBMM'nin eline geçmiş, padişah Vahidettin İngilizler'in elinde kukla bir padişaha dönüşmüştü Bunun sonucunda artık son bağın da kesilip atılması gerekiyordu Bu nedenle TBMM aldığı bir kararla Saltanatın kaldırıldığını bildirdi
Vahidettin İstanbul'dan ayrıldı (17 Kasım 1922)
Son Osmanlı padişahı Vahidettin, Malaya isimli İngiliz zırhlısına binerek İstanbul'dan ayrılıp, Malta'ya gitti
Atatürk evlendi (29 Ocak 1923)
Mustafa Kemal Atatürk, İzmir'in tanınmış ailelerinden Uşakizade Muammer Bey'in kızı Latife Hanım'la (Uşaklıgil) evlendi Bu evlilik 2,5 yıl sürecek ve 5 Ağustos 1925'te boşanma ile sonuçlanacaktı
Ateşten Gömlek (1923)
Kurtuluş savaşını konu alan ilk film "Ateşten Gömlek" çevrildi Yönetmenliğini Muhsin Ertuğrul'un yaptığı filmde Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir oynadılar
Mübadele (30 Ocak 1923)
Yunanistan'la imzalanan anlaşma gereği Yunanistan'daki Türk ve Müslümanlarla Türkiye'deki Rumların karşılıklı olarak değiştirilmesi planlandı Mübadele anlaşması 1 Mayıs 1923'ten itibaren fiilen uygulanmaya başladı
İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923)
Cumhuriyetin ilk iktisat kongresi İzmir'de toplandı Bu kongrede serbest teşebbüsün teşvik edilmesi karara bağlanırken, fiili politikada "Karma ekonomi"nin önemi üzerinde durulmuştur
Lozan Konferansı (24 Temmuz 1923)
İsviçre'nin Lozan kentinde tertiplenen konferansa itilaf devletlerinin yanısıra, boğazlara taraf olan ülkelerden temsilciler katılmıştır Konferansa Türkiye savaştan galip çıkan bir ülke olarak katılmış, İsmet İnönü Dışişleri Bakanı sıfatı ile gelmiştir Konferansa İstanbul hükümeti de katılmak istemişse de, Ankara hükümeti tarafından reddedilmiştir Bir süre ara verilen görüşmelere 23 Nisan 1923'te tekrar başlanmış olup, Türkiye Musul ve Hatay sorunu hariç birçok konuyu netleştirmiş, Osmanlı borçlarını ödemeyi kabul etmiş, 12 adayı İtalyan denetimine bırakmış ve tüm dünyaya bağımsız-egemen bir devlet olduğunu göstermiştir Lozan anlaşması ile 'Sevr' tarihin çöp sepetine gitmiştir
CHF'nin Kuruluşu (11 Eylül 1923)
Kurtuluş Savaşı'nın nüvelerini oluşturan "Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyetleri"nin "Cumhuriyet Halk Fırkası" adı altında bir çatı altında toplanması sonucu oluşan Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu partisi İlk genel başkanı bizzat Mustafa Kemal Atatürk'tür "9 Umde"si(Sonradan "6 Ok"a dönüşmüştür) ilk siyasi programıdır Cumhuriyetin siyasi kadroları bu partiden yetişmiştir Uzun yıllar "Tek Parti" olarak faaliyet göstermiş, birçok Cumhuriyet devrimi ve atılımına önderlik etmiştir İlerleyen yıllarda Cumhuriyet Halk Partisi adını almıştır
Ankara Başkent (13 Ekim 1923)
Kurtuluş Savaşı sonrası fiili merkez olan olan Ankara, artık resmen siyasi merkez kabul edildi Böylelikle yüzyıllardır İstanbul'un elinde olan "Başkent"lik Ankara'ya geçiyordu
Cumhuriyetin İlanı (29 Ekim 1923)
Bir gece önceden Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşları tarafından bir yemek daveti esnasında kararlaştırılan Cumhuriyetin ilanı TBMM'nin o günkü toplantısında 1921 anayasasına eklenen madde ile "Türkiye devletinin şekli Cumhuriyettir" ibaresiyle karar altına alındı TBMM'nin o günkü oturumuna 158 milletvekili katılmış ve teklif oy birliğiyle kabul edilmiştir Cumhurbaşkanlığına ise gene oy birliğiyle Mustafa Kemal Paşa seçilmiştir
TBMM Başkanlığı (1 Kasım 1923)
Cumhuriyet sonrasının ilk TBMM başkanlığına ise Fethi Okyar seçilmiştir
'Resimli Ay' yayınlandı (1 Şubat 1924)
Zekeriya Sertel tarafından yayınlanan "Resimli Ay" yayın hayatına başladı Resimli Ay muhalif bir kimlikteydi
Hilafetin Kaldırılması (3 Mart 1924)
1922'de kaldırılan saltanattan sonra sıra hilafetin kaldırılmasına gelmişti Ancak meclis içindeki kimi güçlerin bu konudaki farklı tutum alışları ve çelişmeleri kararın alınmasını geciktirmiş oldu Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Rafet Bele gibi ünlü isimler halife Abdülmecit Efendi'yi ziyaret ederek destek belirttiler O dönem için büyük olay İmam 3 Ağa Han'ın mektubu da hilafetin korunması tavsiyesi içeriyordu Bu mektubu yayınlayan Hüseyin Cahit Yalçın, Ahmet Cevdet ve Velid Ebüzziya gibi gazeteciler tutuklandı Bu olayların sonunda Urfa milletvekili Şeyh Saffet Efendi ve 50 arkadaşının teklifiyle hilafet kaldırıldı ve halife Abdülmecit Efendi apar topar yurtdışına çıkartıldı Böylelikle eski rejimin son kalıntısı da temizlenmiş oluyordu
Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924)
Milli Eğitimde Birlik ilkesinin yerleştirildiği "Tevhid-i Tedrisat Kanunu" ile ders programları ve teşkilatlanma Milli Eğitim Bakanlığına bağlanıyor ve cumhuriyetin ilkelerini "tek elden" yayacak bir anlayış benimseniyordu
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (20 Nisan 1924)
Cumhuriyet sonrasının ilk anayasası kabul edildi Devletin kurumları ve ilişkileri tarif edildi
150'likler sürgünde (1 Haziran 1924)
Lozan Barış görüşmeleri esnasında Milli Mücadele aleyhine faaliyet gösterdikleri gerekçesiyle af kanunu dışında tutulan, 150'likler diye bilinen kişilerin listesi çıkartıldı Bu kişiler sürgüne gönderildiler 15 Haziran'da vatandaşlıktan çıkartıldılar Bunlar arasında Ali Galip, Çerkez Ethem, Refik Halit Karay, Refi Cevat Ulunay, Rıza Tevfik gibi isimler bulunuyordu
Türkiye İş Bankası (26 Ağustos 1924)
Yeni Türkiye ekonomisinin temel direklerinden Türkiye İş Bankası kuruldu İlk genel müdürlüğüne o zaman iktisat vekili olan Mahmut Celal Bey,(Bayar) getirildi
Ziya Gökalp öldü (25 Ekim 1924)
Türk milliyetçiliğinin fikir babası ve sosyolog Ziya Gökalp öldü
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924)
Cumnhuriyet döneminin ilk muhalefet partisi "Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası" bizzat CHF'nin önde gelenlerince kuruldu Bunlar arasında Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Adnan Adıvar, Refet Bele gibi isimler vardı
İlk bacak güzeli (1925)
İlk bacak güzeli seçimine 3 genç kız katıldı Enise isimli bir kolejli kız birinci oldu
Şeyh Sait İsyanı (11 Şubat 1925):
Bingöl'ün genç ilçesinde Şeyh Sait önderliğinde gerici ve ayrılıkçı bir hareket başladı Ayaklanma Diyarbakır'a da sıçradı Asilerle Cumhuriyet ordusu arasında şiddetli çatışmalar meydana geldi
Takrir-i Sükun Kanunu (4 Mart 1925)
Hükümete 2 yıl için olağanüstü yetkiler veren bu kanunla ayaklanmaların bastırılması hedeflendi Yeni İstiklal Mahkemeleri kuruldu Yumuşak giden süreç birden sertleşti ve içe kapandı
Şeyh Sait'in Yakalanışı (12 Nisan 1925)
Ayaklanmanın elebaşı Şeyh Sait ve arkadaşları yakalandı Mahkemelerine 27 Mayıs 1925'te başlandı ve 29 Haziran'da Diyarbakır İstiklal Mahkemesi Şeyh Sait ve 46 yandaşını ölüme mahkum etti
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Kapatıldı (3 Haziran 1925)
Adnan Adıvar, Rauf Orbay, Kazım Karabekir gibi muhaliflerin kurduğu CHP'den bağımsız ilk siyaset oluşumu Ankara İstiklal Mahkemesince "sakıncalı" bulunup, Takrir-i Sükun kanununa dayanılarak kapatıldı Böylelikle 'tek parti' anlayışının daha uzun süre terkedilmeyeceği anlaşıldı
Şeyh Sait'in İdamı (30 Haziran 1925)
Ölüm kararları yerine getirildi
Şapka Kanunu (28 Kasım 1925)
Cumhuriyetin hedefleri arasında, modern kılık kıyafet hedefleri de vardı Bunun için bizzat Atatürk'ün, halka gösterdiği örnekler birer birer kanunlaştı Bunlar arasında "Şapka Kanunu"da vardır Modernleşmenin bir simgesi olarak kabul edilmiştir
|