Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-09-2012

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ

Türk alfabesindeki harfler,gösterdikleri seslerin ağızdan çıkışına göre "ünlü" (sesli) ,"ünsüz" (sessiz) diye ikiye ayrılır

ÜNLÜ HARFLER

1

Türkçede 8 ünlü harf vardır: "a, e, ı, i, o, ö, u, ü"

Bunlar ağızdan çıkış drumlarına göre,

a) Kalın-ince ünlü: Ünlü,dil ağızda geriye doğru çekilerek çıkmışsa kalın ünlü adını alır

Bunlar "a, ı, o, u" ünlüleridir

Ünlü,dil ağızda öne doğru bir durum alarak çıkmışsa ince ünlü adını alır

Bunlar "e, i, ö, ü" ünlüleridir

b) Düz-yuvarlak ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken dudaklar düz durumdaysa düz ünlü adını alır

Bunlar "a, e, ı, i" ünlüleridir

Ünlü, ağızdan çıkarken yuvarlak bir durum alıyorsa yuvarlak ünlü adını alır

Bunlar "o, ö,u, ü" ünlüleridir

c) Geniş-dar ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken çene açıksa ünlüler geniş ünlü adını alır

Bunlar "a, e, o, ö" ünlüleridir

Ünlü ağızdan çıkarken çene daha az açılıyorsa ünlüler dar ünlü diye adlandırılır

Bunlar "ı, i, u, ü" ünlüleridir

Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir

Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır:

1- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-incelik, artlık-önlük uyumu)

Sözcükteki tüm ünlülerin kalınlık ve incelik bakımından gösterdiği uyumdur

* Bir sözcüğün ülk ünlüsü kalınsa öteki ünlüleri kalın, ilk ünlüsü ince ise sonrakiler de ince olur

anlayışınızdan, soyunuz; sevgisiyle, güzelliğinizden

* Büyük ünlü uyumu yalnızca Türkçe sözcükler için geçerlidir

Kimi kuraldışı durumları da vardır

anne (ana) , kardeş (karındaş), elma (alma), helva (halva)

sözcükleri Türkçedir

Bu durum, bu sözcüklerin incelmesinden kaynaklanır

* Tek heceli sözcüklerde bu uyum aranmaz

(tok,gel,bak

)

* Yabancı sözcükler bu uyuma uymaz

çiroz,telefon,edebiyat,sosyoloji,televizyon,aferi n ,meydan,kıyafet

*Bileşik sözcüklerde çoğunlukla bu uyum aranmaz

yapıvermek,gecekondu,ilkokul,açıkgöz,külbast� �

Eklerde Büyük Ünlü Uyumu

Ekler eklendikleri sözcüklerin ünlülerine göre uyum sağlar

Eklerin inceliği ve kalınlığı köke göre değişir,incelir,kalınlaşır

Örn: defter-ler, kapı-lar, sıra-lar

NOT:

* Türkçe olmayan sözcüklere gelen ekler, son ünlüye göre uyum gösterirler

Örn: Kalem-ler, cüzdan-lar,kitap-lık,kalem-lik

* Kimi ekler,büyük ünlü uyumuna uymaz

-yor : isti-yor (iste-yor değil) Ulama eki alır

oturu-yor, arı-yor

-leyin: sabah-leyin (sabah-layın değil)

-ki: akşam-ki (akşam-kı değil)

bazı sözcüklerde yuvarlaklaşır dünkü,öbürkü

-gil: Hasangil (Hasan-gıl değil)

-ken: uyurken (uyur-kan değil)

-ımtrak: yeşilimtrak yeşil-ımtrak değil) Bu ekin yalnız i ünlüleri değişir

Mor-umtrak

-deş: kardeş (kar-daş değil)

10-09-2012	#3
Prof. Dr. Sinsi	Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Türk alfabesindeki harfler,gösterdikleri seslerin ağızdan çıkışına göre "ünlü" (sesli) ,"ünsüz" (sessiz) diye ikiye ayrılır ÜNLÜ HARFLER 1 Türkçede 8 ünlü harf vardır: "a, e, ı, i, o, ö, u, ü" Bunlar ağızdan çıkış drumlarına göre, a) Kalın-ince ünlü: Ünlü,dil ağızda geriye doğru çekilerek çıkmışsa kalın ünlü adını alırBunlar "a, ı, o, u" ünlüleridir Ünlü,dil ağızda öne doğru bir durum alarak çıkmışsa ince ünlü adını alır Bunlar "e, i, ö, ü" ünlüleridir b) Düz-yuvarlak ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken dudaklar düz durumdaysa düz ünlü adını alır Bunlar "a, e, ı, i" ünlüleridir Ünlü, ağızdan çıkarken yuvarlak bir durum alıyorsa yuvarlak ünlü adını alır Bunlar "o, ö,u, ü" ünlüleridir c) Geniş-dar ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken çene açıksa ünlüler geniş ünlü adını alır Bunlar "a, e, o, ö" ünlüleridir Ünlü ağızdan çıkarken çene daha az açılıyorsa ünlüler dar ünlü diye adlandırılır Bunlar "ı, i, u, ü" ünlüleridir Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır: 1- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-incelik, artlık-önlük uyumu) Sözcükteki tüm ünlülerin kalınlık ve incelik bakımından gösterdiği uyumdur * Bir sözcüğün ülk ünlüsü kalınsa öteki ünlüleri kalın, ilk ünlüsü ince ise sonrakiler de ince olur anlayışınızdan, soyunuz; sevgisiyle, güzelliğinizden * Büyük ünlü uyumu yalnızca Türkçe sözcükler için geçerlidirKimi kuraldışı durumları da vardır anne (ana) , kardeş (karındaş), elma (alma), helva (halva) sözcükleri TürkçedirBu durum, bu sözcüklerin incelmesinden kaynaklanır * Tek heceli sözcüklerde bu uyum aranmaz (tok,gel,bak ) * Yabancı sözcükler bu uyuma uymaz çiroz,telefon,edebiyat,sosyoloji,televizyon,aferi n ,meydan,kıyafet Bileşik sözcüklerde çoğunlukla bu uyum aranmaz yapıvermek,gecekondu,ilkokul,açıkgöz,külbast� � Eklerde Büyük Ünlü Uyumu* Ekler eklendikleri sözcüklerin ünlülerine göre uyum sağlar Eklerin inceliği ve kalınlığı köke göre değişir,incelir,kalınlaşır Örn: defter-ler, kapı-lar, sıra-lar NOT: * Türkçe olmayan sözcüklere gelen ekler, son ünlüye göre uyum gösterirler Örn: Kalem-ler, cüzdan-lar,kitap-lık,kalem-lik * Kimi ekler,büyük ünlü uyumuna uymaz -yor : isti-yor (iste-yor değil) Ulama eki alır oturu-yor, arı-yor -leyin: sabah-leyin (sabah-layın değil) -ki: akşam-ki (akşam-kı değil) bazı sözcüklerde yuvarlaklaşır dünkü,öbürkü -gil: Hasangil (Hasan-gıl değil) -ken: uyurken (uyur-kan değil) -ımtrak: yeşilimtrak yeşil-ımtrak değil) Bu ekin yalnız i ünlüleri değişir Mor-umtrak -deş: kardeş (kar-daş değil)