Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-09-2012

KELİME (SÖZCÜK)

Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir

Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır

Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır

KELİMEDE ANLAM

Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır

Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir

Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir

Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır

Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler

Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:

A ANLAM BAKIMINDAN KELİMELER

Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde sıralayalım

1 GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM)

Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir

Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır

Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır

Buna "temel anlam" da denir

Meselâ, “ağız” dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır

“göz” kelimesi de öyle

Soğuktan su boruları patlamış

Ayağında eski bir spor ayakkabı var

Biraz sonra toprak bir yola girdik

Kanadı kırık bir martı gördüm

Soğuk sudan boğazı şişmişti

Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım

2 YAN ANLAM

Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir

Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur

Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır

Meselâ “göz” dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır

Ama “iğnenin gözü”, “çantanın gözü”, masanın gözü” tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır

Bunlara da yan anlam denir

Meselâ, “düşmek” kelimesi “Meyveler tek tek yere düştü” cümlesinde temel anlamda; “Çocuğun pantolonu düşüyordu”, “Bu yılın ilk karı düştü” ve “Kavakların gölgesi yola düştü” cümlelerinde yan anlamdadır

Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar

(arka taraf)

Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış

Uçağın kanadı havada parçalanmış

Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor

Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum

Köprünün ayağına bomba koymuşlar

Somutlaşma ve soyutlaşma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz

Yani bir kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda kullanılabilir

Onun için somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler için her zaman mümkündür

Somut anlamıyla “geçilen yer” demek olan “yol” kelimesi “yöntem, metot” anlamına gelerek soyutlaşmıştır

Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu hâlde bilinmeyen varlıklar çeşitli özellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır

Buna yakıştırmaca denir

Uçağın kanadı, masanın gözü, ayakkabının burnu v

b

3 MECAZ ANLAM

Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir

Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır

Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır

Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir

Bu konuyu bir daha açmayacağım

Derdim çoktur, hangisine yanayım

Doktora boş gözlerle bakıyordu

Bu şarkıya bayılıyorum

Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı

Yakında savaş patlayacak

Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır

Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir

İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır

Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir

Eğretileme ve deyim aktarması da denir

“Kurban olam, kurban olam

Beşikte yatan kuzuya” (açık istiare)

“Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor

” (kapalı istiare)

İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz

İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır

Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir

(ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir

)

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl

Saçını kestir demedim mi?

Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek

Ayağını çıkarmadan girebilirsin

Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor

Orhan Veli’yi okur musun?

10-09-2012	#9
Prof. Dr. Sinsi	Dilbilgisi Ve Türkçe Dilbilgisi Kuralları KELİME (SÖZCÜK) Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır KELİMEDE ANLAM Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır: A ANLAM BAKIMINDAN KELİMELER Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde sıralayalım 1 GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM) Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır Buna "temel anlam" da denir Meselâ, “ağız” dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır “göz” kelimesi de öyle Soğuktan su boruları patlamış Ayağında eski bir spor ayakkabı var Biraz sonra toprak bir yola girdik Kanadı kırık bir martı gördüm Soğuk sudan boğazı şişmişti Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım 2 YAN ANLAM Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır Meselâ “göz” dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır Ama “iğnenin gözü”, “çantanın gözü”, masanın gözü” tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır Bunlara da yan anlam denir Meselâ, “düşmek” kelimesi “Meyveler tek tek yere düştü” cümlesinde temel anlamda; “Çocuğun pantolonu düşüyordu”, “Bu yılın ilk karı düştü” ve “Kavakların gölgesi yola düştü” cümlelerinde yan anlamdadır Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar (arka taraf) Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış Uçağın kanadı havada parçalanmış Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum Köprünün ayağına bomba koymuşlar Somutlaşma ve soyutlaşma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz Yani bir kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda kullanılabilir Onun için somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler için her zaman mümkündür Somut anlamıyla “geçilen yer” demek olan “yol” kelimesi “yöntem, metot” anlamına gelerek soyutlaşmıştır Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu hâlde bilinmeyen varlıklar çeşitli özellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır Buna yakıştırmaca denir Uçağın kanadı, masanın gözü, ayakkabının burnu vb 3 MECAZ ANLAM Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir Bu konuyu bir daha açmayacağım Derdim çoktur, hangisine yanayım Doktora boş gözlerle bakıyordu Bu şarkıya bayılıyorum Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı Yakında savaş patlayacak Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir Eğretileme ve deyim aktarması da denir “Kurban olam, kurban olam Beşikte yatan kuzuya” (açık istiare) “Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor” (kapalı istiare) İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir) Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl Saçını kestir demedim mi? Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek Ayağını çıkarmadan girebilirsin Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor Orhan Veli’yi okur musun?