|
Prof. Dr. Sinsi
|
Dil Anlatım Sesler Ses Uyumları
TÜRKÇEDE SESLER VE SES OLAYLARI
TÜRKÇEDE SESLİLER ALFABETİK SIRAYA GÖRE
A E I İ O Ö U Ü
İLK DÖRT HARFİMİZ DÜZDÜR SÖYLERKEN DUDAKLARIN ŞEKLİ DÜZDÜR
A E I İ
İKİNCİ DÖRT HARF YUVARLAKTIR SÖYLERKEN DUDAKLAR DA YUVARLAK ŞEKİL ALIR
OÖUÜ
SINIFLAMAYA DEVAM EDELİM
AEIİ DÜZ OÖUÜ YUVARLAK BUNLAR BİR KALIN BİR İNCE DİZİLMİŞTİR
A KALIN E İNCE
I KALIN İ İNCE
O KALIN Ö İNCE
U KALIN Ü İNCE
ÜNLÜLERDE KALINLIK İNCELİK UYUMU VARDIR
Büyük Ünlü Uyumu:
Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik uyumudur İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de ince olur
Ör: Çocuklar, beklemişler?Karışık gelmişse BÜU?ya uymazÖr:İnsan, kalem,kitap
→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses değişikliği nedeniyle BÜU?ya uymayan kelimeler de vardırÖr:Kardeş (kardaş), elma (alma), anne (ana)?
ELMA TÜRKÇEDİR ANCAK ASLI ELMA DEĞİL ALMADIR
→Türkçede bazı ekler BÜU?yu bozar:
☻-ken : bakarken
☻-ki : akşamki
☻-leyin : sabahleyin
☻-gil : dayımgil
☻-imtırak :sarımtırak
☻-daş :meslektaş
☻-yor :bekliyor
→Türkçede ilk heceden sonra o, ö ünlüleri bulunmaz-yor eki hariç
→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek?
→ BÜU?ya uymayan kelimelere gelen ekler kelimenin son hecesindeki sese uyar:insanın?
ÜNLÜLERDE AYRICA DÜZLÜK YUVARLAKLIK UYUMU VARDIR BUNA KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU DENİR
Küçük Ünlü Uyumu:
Kelimenin ünlüleri arasındaki düzlük-yuvarlaklık uyumudur Buna göre:
→İlk ünlü düzse (A,E,I,İ ) diğerleri de düz,
→İlk ünlü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü) sonraki
→ ya düz geniş (A,E)
→ya da dar yuvarlak (U,Ü) olarak gelir Başka bir ifadeyle:
?Balıkesir? → ?Balıkesir?
?Koyun ölür? → ?Tavuk güler??
ÖR: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan
→KÜU kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti?
→ Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde KÜU aranmaz
→-yor eki KÜU?yu devamlı bozarlmuyor
*
→Aslen Türkçe olduğu halde KÜU?ya uymayan kelimeler de vardır:Tavuk, kabuk, kavun, yamuk, çamur?Bunlarda ?b,m,v? dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi vardır
→BÜU?ya uymayan kelimeler KÜU?ya uysa bile uymaz sayılır:Kalem,insanlık,
ÜNSÜZLER: YUMUŞAK VE SERT OLARAK SINIFLANDIRILIR
SERT - F, H, S, Ş,P, Ç, T, K (8 ADET)
YUMUŞAK-Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z,B, C, D, G (21 ADET)
AYRICA GIRTLAKTAN SÜREKLİ ÇIKARILIP ÇIKARILAMAMALRINA GÖRE DE SINIFLANDIRILIRLAR
SERT SÜREKLİ
F, H, S, Ş
SERT SÜREKSİZ
P, Ç, T, K
YUMUŞAK SÜREKLİ
Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z
YUMUŞAK SÜREKSİZ
B, C, D, G
SES OLAYLARI:
AÜnsüz değişimi / Yumuşaması:
Sonunda ?p,ç,t,k? sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak ?b,c,d,g/ğ? olur
Ör:Ağaç-ı→ağacı
Kitap-ı→kitabı
Git-en→giden
Renk-i →rengi
Yürek-i→yüreği
→Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir:Kayıp-et→kaybet-
Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol
!!! Kasıt-et-→kastet- !!!
→Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz:
Tek-il→tekil İç-i→içi
İlk-in→ilkin Maç-a→maça
Saç-a→saça Seç-enek→seçenek
Sat-ıl-→satıl- Yat-ır-→yatır-
Ek-in→ekin Bak-ıcı→bakıcı
İç-ecek→içecek ot,et,süt,tek?
→Bazılarıysa uyar:Taç,dip,uç,kap,renk, çok?
→Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala uymaz: Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun
!! layık-ı→layığı;layık-ıyla→layıkıyla!!
→Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda gösterilmez:Mahmut-u, Ahmet-i
Sinop-a?
Ünsüz Benzeşmesi / Sertleşmesi:
Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan buluna kelimeler ?c,d,g? yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ?ç,t,k? olur
Koltuk-dan→koltuktan,millet-ce→milletçe
Sınıf-da→sınıfta, git-di→gitti,aş-cı→aşçı
Kes-gin→ keskin, bas-gı → baskı, Türk- ce → Türkçe,1905-de→1905?te,
→Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz:!!! Üç-gen, dört-gen, beş-gen
Ünsüz Türemesi:
Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı, hat-ı→hattı?
→Yan yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir! Hissiz, cadde, madde, ciddi?
Ünsüz Düşmesi:
→Sonunda ?k bulunan bazı kelimeler ?cık / -cek eki aldığı zaman sonlarındaki ?k?ler düşer: küçük-cük →küçücük, minik-cik → minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak,
→Sonunda ?k? bulunan bazı kelimeler ?l, -al/-el eki aldığı zaman sonlarındaki k?ler düşer:seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel-, ufak-la→ufala-?
!!Ast- teğmen → asteğmen, üst ? teğmen → üsteğmen, öpüş-cük→öpücük, gülüş-cük → gülücük?
Ünlü Düşmesi:
→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:
Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu, akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→ ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım, ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→ yanlış?
→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:
Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-
→ -la / le ,-ar /-er?gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:
Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-?
→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer:
Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin, ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana?
→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ? işareti konur:Karac?oğlan, n?eylersin?
→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülürBuna ?ünlü aşınması? denir:
Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde?
Ek Fiil Düşmesi ve İle?nin Ekleşmesi
İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:
Gelmiş - i - di → gelmişti, sevimli ? idi → sevimliydi(i/y)
→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i?yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i?sini y?ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir (ÖSS sorusu!)
Ünlü Türemesi:
→-cık / -cik eki alan bazı bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:
Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık?
→pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:
Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak →çırılçıplak!!
Ünlü Daralması:
Sonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere ?yor eki gelince bu ünlüler darlaşarak ?ı,i,u,ü? olur:
Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor, görme-yor→ görmüyor
→De- , ye- kelimeleri de ?y?yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü daralır:
De-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,
!! deyince!!
!ne-ye→niye
→Bu iki yerin dışında ünlü daralması olmaz,Olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak imla hatası olur:
Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan?
N / M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):
Türkçede ?b? den önce gelen ?n? ler ?m? olur:
Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç, anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba,
→Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz:İstanbul, Safranbolu, binbaşı,onbaşı
E/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):
?Ben? ve ?sen? zamirleri yönelme hali eki ?e aldığı zaman köklerindeki ince e ünlüleri kalınlaşarak a olur:
Ben-e→bana, sen-e→sana?
Kaynaştırma:
Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman araya y,ş,s,n ünsüzlerinden biri girer
Araba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya?ya, kapıcı-ın→ kapıcının, araba-ı→arabası?
→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü girebilirBuna ?koruyucu ünsüz? denir: o- da → onda, bu- dan → bundan, şu-u→şunu?
→İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s dirAncak su ve ne kelimeleri hariçBunlarda kaynaştırma harfi y dir: Suyun suyu, neyin nesi?(ÖSS sorusu)
Ulama:Sessizle biten kelimelerden sonra sesliyle başlayan bir kelime gelince ilk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin başına eklenerek okunur:
Dün akşam, ?yüzen al sancak?
→Ancak arada herhangi bir noktalama işareti olmamalı!
ALINTIYLA DÜZENLEYEN AYDAN TIRPAN
|