|
Prof. Dr. Sinsi
|
Meyve Ağaçları Neden Budanır Ve Budama Teknikleri Nelerdir
meyve ağaçları neden budanır ve budama teknikleri nelerdir
BUDAMANIN ESASLARI
Budamanın Amacı :Budamanın değişik amaçları vardır Bunları maddeler halinde sıralamak gerekirse;
- Meyve ağaçlarında fizyolojik dengeyi en kısa zamanda oluşturmak ve korumak,
- Gövde üzerinde düzenli ve dengeli bir taç oluşumu sağlamak Meyve ağaçlarının bakımını, meyvelerin derimini, zararlılarla savaş vb teknik işleri kolaylaştırmak,
Kurumuş, hastalıklı, ekolojik ve mekanik etkilerle zararlanmış, kırılmış dallar ile birbiri üzerine binmiş ya da dar açılı dalları kesmek,
Karbon asimilasyonunu arttırmak amacıyla ışığın ağacın iç kısımlarına daha iyi girmesini sağlamak ve yaprak yüzeylerini arttırmak,
Periyodisite yi önlemek ve her yıl düzenli ürün almak,
Meyve kalitesini iyileştirmek,
Dikim zamanı ve bunu izleyen birkaç yıl içerisinde budama ile mahsule yattığı zaman, kırılmaksızın meyveyi taşıyacak şekilde kuvvetli gelişen ve geniş açılar yapan dalları seçerek, ağaca iyi şekil vermek,
2Fizyolojik Esasları:
Meyve ağaçlarında, tohumun çimlenmesiyle ağacın verime yatması arasında geçen devre gençlik, verime başlama zamanıyla verimden düşünceye kadar geçen devre olgunluk, bunu izleyen devre de yaşlılık devresi olarak üç fizyolojik yaşam devresi vardır
Ağaçlarda, yapraklar tarafından üretilen karbonhidrat miktarının kökler tarafından alınan madensel maddelere (özellikle N ) oranı önemlidir ve eşit olmalıdır Eğer CH/N>1 ise meyve ağaçlarında çiçek tomurcuğu, CH/N<1 ise sürgün oluşumu daha fazla olur
Gençlik devresinde toprak altı organlarının çabaları, toprak üstü organlarının çabalarından fazladır Yani CH/N oranı 1 den küçüktür Meyve ağaçlarında kuvvetli sürgünlerin oluştuğu bu devreye “Gençlik Kısırlığı” denir
Gençlik kısırlığı devresinin mümkün olduğu kadar kısa olması istenir Bu nedenle;
- Kök kesmek
- Fidanları azotlu gübrelerle dengeli bir şekilde gübrelemek,
- Zayıf anaç kullanmak,
- Işık yoğunluğunu arttırmak için düzenli bir taç oluşturmak,
- Asimilasyon yüzeyini arttırmak için dalları uzun bırakmak,
- Kuvvetli büyüyen dalların gövde ile yaptıkları açıları genişletmek,
- Fazla dalların bir kısmını seyreltmek gibi tedbirlere baş vurulur
Yaşlı ağaçlarda da fizyolojik denge generatif büyüme lehine bozulur Bu durumda da; - Dalları daha kısa kesmek,
- Daha önceden eğilmiş bükülmüş dalların bir kısmını çıkarmak,
- Açıları genişletilmiş dalların açılarını düzeltmek,
- Fazlaca meyve dalı seyreltmesi yapmak,
- Ağaçları azotlu gübrelerle gübrelemek gibi önlemler alınabilir
3Budama Tekniği:
Budama işlemi teknik bir işlemdir Bu sebeple bazı kuralları vardır Şimdi bu kuralları maddeler halinde sıralayalım;
Ağaçlar fizyolojik devrelerden hangisinde ise ona göre budanmalıdır
Şekillendirme devresinde budama işlemleri odun dallarına uygulanmalı, zorunlu olmadıkça meyve dallarına dokunulmamalıdır Böylece meyve ağaçlarına iyi bir şekil verileceği gibi erken meyveye yatması sağlanır Aksi işlemlerde ise düzensiz şekillenmelere ve geç meyveye yatmalara neden olunur
Verime yatmamış genç ağaçlarda yapılan sert budamalar çiçek gözü teşekkülünü engellediği için ağaçların gençlik kısırlığı devresinin uzamasına neden olur
Budanacak olan ağaç toplu incelenmeli ve her dal ayrı ayrı ele alınmalıdır
İyi şekillendirilmiş ağaçta dal kesme vegetatif gelişmenin oluştuğu uç kısımlarda uygulanmalıdır
Gövde üzerinde tacı oluşturan ana dallar aynı yükseklikte ve eşit açılarla dağıtılmalı, eşit kuvvette olmalıdır(Şekil 41)
Şekil 31Yan dalların üstten görünümü
Şekilde lider etrafında ana dalların dağılımı görülmektedir Doğru taç oluşumunda gelişme kuvvetleri aynı ve lider etrafında eşit açılarla dağılmış beş adet dal seçilmiş, böylece çok ideal bir kat oluşturmuştur Yanlış olan taç oluşumunda ise yan dallar çok sık olduğu için birbirini gölgeleyeceğinden ve kültürel işlemleri zorlaştıracağından ideal bir taç oluşturulamamıştır
- Ana dalların gövde ile yaptıkları açılar 45-60o olmalıdır Dar açılı olan dalların direnci zayıf olduğu için çabuk kırılır
Şekil 32 de görüldüğü gibi genç dalların açılmasında mandalların ucuna takılan ağırlıklar kullanılabilir
Eğer ağırlıkların hazırlanmasında ve temininde güçlükler yaşanırsa dal açılarını genişletmek için kürdan, budama artıkları, saz kamışı, ince tahta vb malzemeler kullanılabilir Önemli olan ne şekilde olursa olsun dik gelişen dalların açılarını genişletmektir
Şekil 33 b’de açısını genişletmek istediğimiz dal, dal açıcı kullanmadan budama ile doğal olarak genişletilmiştir c’de ise dışa bakan dal çıkarılmış kürdan ile açı genişletilmiştir
Yardımcı dal oluşumuna özen gösterilmelidir Yardımcı dallar ana dallar üzerinde mümkün olduğu kadar eşit uzaklıkta ve aynı yönde bırakılmalıdır Ayrıca ana dallar ile yardımcı dallar arasında vegetatif gelişme bakımından rekabet olmamalıdır ve şekil bakımından düzenli gelişmelerini sağlayabilmemiz için yardımcı dallar, ana dalların büyüme noktasından 15-25 cm daha aşağıda seçilmelidir Ayrıca ana dallar ile yardımcı dallar arasında 45o lik açı olmasına dikkat etmek gerekir
- Ana dallar arasında vegetatif gelişme bakımından düzensizlikler varsa;
a) Kuvvetli dallar üzerindeki meyveler tamamen bırakılarak zayıf dallar seyreltilmeli,
b) Kuvvetli dallar üzerinde çok fazla dal bırakılarak besin maddelerinin bir noktaya akmasına engel olunmalı, zayıf dallarda da dal seyreltmesi yapılarak besin maddesi akışları büyüme noktalarına yönlendirilmelidir
c) Kuvvetli gelişen dalların açıları genişletilmeli, zayıf gelişen dalların daraltılmalıdır
Şekil 34de farklı açılardaki dalların gelişme durumları görülmektedirYere paralel olarak gelişen dallar üzerinde kuvvetli sürgünler(obur dallar) oluşur Lider ile dar açılı büyüyen dallar ise kuvvetli gelişir ve geç meyveye yatar Ancak Düşey ile 45-60o açı ile gelişen dallar üzerinde meyve gözleri oluştuğu için erken meyveye yatar
- Unutulmamalıdır ki dalları kısa kesmek vegetatif gelişmeyi, hiç kesmemek ya da uzun bırakmak ta generatif faaliyetleri teşvik eder
- Aynı noktadan yan yana büyüyen aynı kuvvette dalların gelişmesine izin verilmemeli, geniş açılı dal bırakılarak dar açılı olan çıkarılmalıdır
- Meyve ağaçlarında türler ve çeşitler arasında gelişme bakımından, oluşturdukları dal ve dalcık sayıları bakımından ve çiçek tomurcuklarını oluşturdukları yerler bakımından farklılıklar bulunmaktadır Bu sebeple türler içindeki çeşitler ayrı ayrı incelenmelidir Örneğin bir elma çeşidi olan Jonafree, uzun kesimlerde ölü göz oluşturmaktadır Bu çeşitte daha kısa kesimler yapmak gerekmektedir
Üstteki şekillerde dal kesimlerinin nasıl yapılacağı gösterilmektedir Liderde dikim yılında yapılan kesimlerde, aşı noktasının ters istikametindeki göz üzerinden, yan dallarda ise dışa bakan göz üzerinden kesim yapılmalıdır Kesim meyilli yapılmalı, göze zarar verilmemelidir
4Budama Zamanı:
Budama zamanı, meyve ağacının toplu büyümesini, kesime karşı göstereceği tepkiyi, verimini, fizyolojik ve ekonomik ömrünü etkiler Budama kış ve yaz (yeşil ) olmak üzere iki ayrı ve zıt mevsimlerde yapılır
41Kış budama zamanı:
Meyve ağaçlarını budamak için en uygun dönem, yaprak dökümünü izleyen günlerle ilkbahar gelişme periyodunun başlaması arasında geçen dönemdir Kışı ılık geçen yerlerde meyve ağaçlarının kış dinlenmesine girmelerinden sonraki süre, budama bakımından, en uygun bir zaman dilimidir Çünkü bu devrede hem işçi temini yaza göre daha kolay hem de ağaçlarda yapraklar olmadığı için çıkarılacak dallar kolaylıkla tespit edilebilir Ancak kışı sert geçen yerlerde şiddetli donlardan önce, budamanın yapılması doğru olmaz, don tehlikesi geçtikten sonra budama yapılmalıdır
42Yaz budama zamanı:
Yaz boyunca meyve ağaçlarında sürgünlerin seyreltilmeleri, uç alma, bükme, eğme, dalların birbiriyle karşılıklı olarak bağlanmaları ve açıların genişletilmeleri, daraltılmaları gibi yapılan işlemlerin tümüne yaz budaması denir Yazın yapılan budamalar kışın yapılanlara göre daha fazla bodurluk sağlar
Yaz budaması yaparken meyve/yaprak oranına dikkat edilmelidir
Yaz budamasında amaç, meyvelerin daha iyi renklenmelerini sağlamak, vegetatif gelişmeyi düzenlemek, kış aylarında yapılacak budama işlemlerini azaltmak ve derim işleri ile kültürel etkinlikleri kolaylaştırmaktır
Yaz budaması özellikle meyve ağaçlarının şekillendirme yıllarında yapılması gerekli olan önemli bir teknik işlemdir Meyve ağaçlarında, yaz budaması ilkbahar gelişme periyodunun sonu ve yaz gelişme periyodu içerisinde sürgünler odunsulaşmaya başladıktan sonra yapılabilir Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan, büyümeleri istenmeyen gelişmeleri ama yardımcı dalların zararına olan dallar kesilerek çıkartılabilir yada eğilip bükülebilir Bazı dallar da açıları genişletilerek gelişmeden alıkonulabilir
5Elmada Gözler ve Dallar:
Budama ile ağaç üzerindeki istenmeyen ve şekil bozukluğu meydana getiren dallar çıkarılmaktadır Bu sebeple kısaca gözlerden ve sürgünlerden bahsetmekte fayda vardır
51Gözler:
Etrafı tüy ve pullarla çevrilerek dış etkenlerden korunmuş büyüme noktalarıdır Meyve ağaçlarında dal, yaprak ve çiçekleri oluştururlarYaprak, sürgün ve çiçek gözleri olarak ayrılabilirler
Yaprak gözleri, basık, üçgen ya da hafif kabarık, sivri, oval şekillerde olabilir Elmada bir yıl önceki sürgünün yaprak koltuklarında oluşur Sürgün gözleri, büyüme noktalarında olduğu gibi odun dallarının uzun ekseni üzerinde de oluşur Çiçek gözleri, meyve dallarında bulunur İri, yuvarlak, kabarık veya oval olabilir Elmada çiçek ve yaprakları oluşturur
Dalların üzerindeki konumuna göre de gözler; Uç gözler, dalların büyüme noktalarında olur Yan gözler, dalların uzun ekseni boyunca oluşur Stipüler gözler, bir gözün alt kısmının sağ ve sol tarafında olmak üzere iki adettir Çok küçüktürler Ana gözün baskısı altında oldukları için sürmezler Ekolojik ve mekanik etkilerle bu baskı ortadan kalktığında veya ana göz koparılırsa bu gözler sürer ve karşılıklı iki dal sürer
52 Dallar:
Oluşturdukları gözlere göre dallar;
- Uç Dallar: Büyüme noktalarındaki gözlerin sürmesiyle oluşur Ağacın şekillenmesinde önemli rol oynar
- Erkenci Dallar: Aynı yıl içerisinde oluşan tomurcukların aynı mevsimde sürmesi sonucunda oluşur Daha çok fidanlarda görülür
- Obur Dallar: Gövde ve yaşlı dallardaki uyur gözlerden oluşur Dik olarak çok hızlı büyür Boğum araları çok geniş, gevrek bünyeli ve az verimli dallardır Besin maddelerini çok bol kullanır Meyve ağaçlarının ömürlerini kısaltırlar Budama sırasında kesinlikle çıkarılmalıdır Ancak kırılan dalların vb yerine, eğilerek verimli hale getirilebilir
-Stipüler Dallar: Stipüler gözlerden oluşur Esas gözün alt kısmının sağında ve solunda olmak üzere iki adettir Esas göz bir şekilde zedelendiğinde veya koparıldığında her iki stipüler göz de sürer
Üzerindeki gözlerin özelliklerine göre;
-Odun Dalları: Yalnız odun gözlerini içerir Yıllar geçtikçe üzerinde meyve dalları da oluşur Ana ve yardımcı dallar olarak ayrılır Ana dallar gövdeden çıkarak taç kısmını oluşturur Yardımcı dallar da ana dallar üzerinde oluşur Boğum araları uzundur
-Karışık Dallar: Hem odun hem de meyve gözlerini birlikte bulundurur Ağacın beslenmesine ve meyve vermesine yardımcı olurlar
-Meyve Dalları: Genellikle üzerinde sadece meyve gözü bulunduran dallardır
Yumuşak Çekirdekli Meyve Ağaçlarında Meyve Dalları:
- 1-Topuz: Boğum araları birbirine çok yakın olan meyve dalıdır Boyları 1-2 mm den 8 cm e kadar değişebilirGenellikle odun gözleriyle son bulur İlk oluştukları yıl içerisinde topuzların üzerinde rozet şeklinde 2-5 adet küçük yaprak vardır Çeşit özelliğine ve bakım beslemeye bağlı olarak 1-10 yılda meyve gözüne döner
2-Lamburt: Topuzların uçlarındaki odun gözünün meyve gözüne dönüşmesiyle oluşur 2-3 ya da daha yaşlı dallar üzerinde bulunur
3-Kese: Yedek besin maddelerinin depo edildikleri dallardır Topuzların uç kısımlarında oluşur Üzerinde topuz, lamburt ve kargılar bulunabilir Meyveler, keseler büyükse büyük, küçükse küçük olur
4-Kargı: 5-20 cm uzunluğundaki meyve dallarıdır Üzerinde meyve gözü bulunanlar taçlı kargıdır Kargıların ucunda bazen odun gözlerine bazen de bazı armutlarda dikenlere rastlanabilir Bunların meyve gözüne dönüşmesi 1-10 yılda olur Kargıların üzerindeki odun gözleri de zamanla topuz ve lamburtlara dönüşebilir
5-Dalcık: Kargı ile odun dalı arasında bir meyve dalıdır, meyve gözü ile sonuçlanır Budamada zorunluluk olmadıkça dokunulmamalıdır Meyve ağaçlarının ilk yıllarında dalcıkların ucundaki meyve gözleri alınmalıdır
6-Çıtanak: Topuz, lamburt, kese ve kargıların bir arada olmasıyla oluşur Daha çok yaşlı ağaçlarda görülür Ağaçta fazla miktarda bulunması ağacın yaşlanmasına işarettir Gençleştirme budaması sırasında bunların bir kısmı çıkarılmalıdır
6Terbiye Sistemleri:
61Merkezi Lider Terbiye Sistemi:
Bu tip bir budama şeklini çöğür anacı, MM111, MM106, gibi kuvvetli veya yarı bodur gelişen anaçlar üzerinde aşılı olan elma çeşitlerinde uygulamak mümkündür Genç elma ağaçları için en kolay terbiye sistemi merkezi lider sistemidir
Dikim, sonbaharda ağaçların yaprak dökümünden ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar olan sürede yapılabilir
Meyve bahçesinde dikilecek fidan dallı veya kamçı şeklinde dalsız olabilir Dikim sistemine göre açılan çukurlara aşı noktası 5-10 cm toprak yüzeyinde olacak şekilde kök tuvaleti fidanlar dikilir Eğer fidan kamçı şeklinde dalsız fidan ise dikimden sonra bunun 75 cm üzerinden tepesi vurulur Tepesi vurulurken ki son göz aşı noktasının ters tarafında olmalıdır Böylece yetişen ağaç bir denge halinde olur Eğer bir veya iki yaşlı dallı fidan dikilecekse 4-5 adet geniş açılı yan dal bırakılır, tepesi de en üstteki yan dalın 25 cm üzerinden vurulur Toprak seviyesinden itibaren 45 cm e kadar olan dallar dipten çıkarılır Bu yan dalların 1/3’ü kesilerek uç alınmalıdır Yan dallar ağaç etrafına eşit mesafeden yerleştirilmelidir
1Birinci Büyüme Sezonu
Dikimi takip eden yaz ayları başında şekil verme işlemlerine başlanır Sürgünler 7,5-10 cm olunca yaz budamasına başlanır İlk iş olarak dik büyüyen fidanın üst tarafına en yakın olan sürgün lider olarak seçilir
Özellikle dar açılı çıkan dalların açıları yayıcılarla (kürdan, mandal, kamış vs) genişletilmelidir Dalsız bir fidan dikildiğinde yaz aylarında oluşan sürgünlerden 3-6 tane iyi ana dal seçilir 5 tane olması idealdir (Şekil 62) Diğer çıkan sürgünler varsa çıkartılır Liderle rekabet edenler çıkartılır Dallar arasında düşey olarak 7,5-25 cm arası bir mesafe olabilir Böylece birinci katı oluşturacak dallar seçilmiş olur En alt dal ile toprak yüzeyi mesafesi arası en az 45 cm olmalıdır
Durgun dönemde birinci katı oluşturan dalların en üstündekinin 50-60 cm yukarısından liderin tepesi vurulmalıdır Oluşturulan açıları genişletilen yan dalların 1/4 ü kesilir Yan dalların ucu lider seçilen daldan aşağıda olmalıdır
2İkinci Büyüme Sezonu
Birinci katın 50-60 cm üzerinde ikinci bir kat oluşturulmalı İkinci kat olarak 3-5 dal seçilirDalların açıları geniş olmalı, gövde ile dal arası açı 45-60o arasında olmalı Geniş olanlarda daraltılmalıdır
Yeni oluşturulan ikinci katın dalları birinciden daha kısa olmalıdırBöylece alttaki dallar gölgelenmez Ana dalların uçları 1/3 oranında kısaltılmalıdır Bu tip bir budama ile piramit şekli (Noel ağacı) şekli elde edilir Alt kattaki ana dallarda çatallar çıkarsa bu hep aynı yönde bırakılmalı, simetriye dikkat edilmeli
3Üçüncü Ve Takip Eden Diğer Yıllarda Budama
Önceki yapılan işlemlere devam edilir Her yıl ana dalların ve liderin ucundan 1/3 kesilir Ağaç çeşidine, toprak ve iklim durumuna göre 8-12 ana dal olgun verim çağında bir ağaçta bulunmalıdır Buna göre ihtiyaca göre 3 Bir kat da oluşturulabilir
Her ana dal arasında düşey olarak 10-15 cm bulunmalı Açılar dar ise genişletilmeli, yaklaşık 45-60o lik bir açı olmalıdır Ölü dallar, hastalıklı ve kırılmış dallar seçilerek budanır Dar açılı ve dik büyüyen dallar, yaz budaması boyunca çıkarılmaz kış budamasında çıkarılır Yan dallarda az yan sürgün varsa tepesi 1/3 oranında kısaltılır ve sürgüne teşvik edilir Merkezi lidere ve ana yan dallara rakip dallar yaz budamasında çıkarılır Yan dallar ilk beş yıl açı genişletmeye açı genişletmeye ihtiyaç duyar Yayılan yada açısı genişletilen dallar sonraki yıllarda kuvveti azalır ve meyve gözü gelişimi artar
p>Ağaç meyveye oturduğunda daha hafif terbiye uygulanır, minimum yaz budamasına ihtiyaç duyar Birinci adım, ölü, hastalıklı ve zarar görmüş dallar, dik sürgünler çıkartılır Gölgelenmeyi önlemek için şekil verme ve destek kesimleri ile yan dalların tepesini vurma Noel ağacı şekli oluşturmada önemlidir
62Düşey Eksenli Terbiye Sistemi:
Bu sistemde güçlü tepesi vurulmamış lider yerden 3-35 m büyüyünceye kadar uzamasına izin verilir Bu merkezi eksen etrafına meyve yüklü dalın dar bir silindir formunu alması şeklidir Merkezden dışa açılarak oluşan dalların çapı ağacın üst kısmına doğru tedricen azalmalıdır Yan dallar kalınlığı daima gövde kalınlığından az olmalıdır aşağıdaki dallar uzun üstteki biraz kısa daha üstteki daha kısa şeklinde silindir-konik bir şekil oluşmalıdır Bu sistemde çok az bağlama , eğme vardır İlk 3 yıl boyunca budama işlemi yapılır Budamada iki yaşlı ve daha yaşlı dallar kesilerek yan dallar yenilenir
Mark ve M 9 anacı tavsiye edilmektedir Mark anacı düşük sıcaklık zararlarına daha az hassas ve M9 anacından hafif daha geniş taç meydana getirir Genelde M9, M26 anaçları ve spur tipler için M7, MM 106 anaçları bu terbiye metoduna uygundur
M 9 anacıyla 12-2 m sıra üzeri ve 3,5-45 m sıra arası mesafede dikilebilir Destek Sistemi; Bunun için her bir fidana bambu kamışı veya demir borudan bir destek gereklidir Bunlara ayrıca her 7-10 ağaca bir yaklaşık 10 cm çapında direkler dikilmesi gerekir En üstten 27 m civarında bir yükseklikten tek tel geçirilebilir veya ihtiyaç olursa ikinci veya üçüncü tel geçirilebilir
Destek Sistemi:
Tam bodur anaçlarla kurulan bahçelerde, erken verim alınabilmesi için dikimi müteakip mutlaka destek sistemi kurulmalıdır Bunun için her ağaca demirden veya kargı dediğimiz saz kamışından(7) destek gereklidir Her 7-10 ağaca daha kalın 10 cm çapında demir veya ahşap direk(5) dikilir En üstten 2,7 m civarında tek tel(3) geçirilir İhtiyaç halinde iki veya üçüncü tellerde geçirilebilir İlk direk(4) 60 o lik meyille dikilir Teller sağlam ve gergin durabilmesi için yere sabitlenir(1) Ayrıca ilk direkten (4) önce tellerin gerginliğini sağlamak için bir mekanizma(2) takılabilir
Dikim Budaması ve Birinci yıl budaması;
Dalsız fidan ise 75 cm’den tepesi vurulur (Şekil622
|