Arkadaşlar Size Tarih Ders Notlarını Veriyorum !

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-07-2012

Türk Dünyası II

MOĞOL İSTİLÂSI VE SONRASI
Moğol Devleti
Moğol Devleti, Cengiz Han tarafından 1206 yılında kurulmuştur

Başkent Ötüken bölgesindeki Karakurum şehridir

Cengiz Han, başlattığı saldırılarla Harzemlileri yıkılış sürecine soktu

Bunu izleyen dönemde Moğol orduları Ortadoğu'daki Müslümanların yaşadığı şehirleri yağmaladılar

Moğol İmparatorluğu fetihlerle genişlemiştir

Egemenlik alanı Çin denizinden başlayarak Batıda Doğu Avrupa'ya kuzeyde Sibirya'ya güneyde Tibet'e ve Kore'ye kadar genişledi

Moğollar Anadolu'yu ve Irak'ı da egemenliklerine aldılar

Moğol imparatorluğu içerisinde Orta Asya'daki Türk toplulukları da yer almıştır

Devletin idari yapılanmasında Uygur Türkleri etkili çalışmalarda bulunmuştur

Resmi yazışmalarda Uygur alfabesini kullanmışlardır

Cengiz Hanın ölümünden sonra İmparatorluk parçalanmış ve yeni devletler ortaya çıkmıştır

Bu devletler:
a Altın-Orda Devleti
Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur

Başkenti Saray şehri olan bu devletin sınırları Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar uzanıyordu

Devlet Berke Han zamanında İslamiyeti kabul etmiş ve zamanla Türkleşmiştir

Not: İslamiyeti kabul eden Moğollar zamanla Türkleşme özelliği gösterirken, İslam dinine girmeyen Moğollar kendi milli özelliklerini korumuşlardır

Müslüman olan Moğollar yoğun Müslüman Türk nüfusu içerisinde zamanla erimişlerdir

Not: Moğolların kurmuş oldukları devletler tek başına Moğol karakteristiği oluşturmamakta, bu devletler üzerinde Türk etkisi de gözükmektedir

Moğol Devletlerinde Türk etkisinin bulunmasında, bu devletler içerisindeki yoğun Türk nüfusunun yanında, Moğollara göre daha gelişmiş olan Türk Devlet geleneği ve Türk kültürünün de büyük etkisi vardır

Altınordu Devleti Toktamış Han zamanında Timur Devleti ile savaşmış ve Timur, Altınordu Devleti’ni yenmiştir

Timur’la yapılan bu savaş ülkeyi zor durumda bırakmış ve parçalanma sürecine girmiştir

Altınordu Devleti parçalanınca ortaya değişik isimlerde hanlıklar ortaya çıktı

Ancak tek başlarına güçlü birer devlet olamayan bu hanlıklar birer birer Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı ve Karadenizin kuzeyinde Rus egemenliği başladı

Timur’un Türk-İslâm Dünyası’na Verdiği Zararlar
Timur’un Altınordu Devleti’ni yenmesi Türk tarihi açısında büyük önem taşır

Bu savaşla gücünü kaybeden Altınordu Devleti parçalanmış bu durum en çok Rusların işine yaramıştır

Yani, Timur Rusların güçlenmesi ve Türk dünyasının başına bela olması sürecini başlatmış oldu

Bilindiği gibi Timur bir başka Türk devleti olan Osmanlı Devleti ile de savaşmış ve bu devleti de yenerek, Türklerin Avrupa da ilerlemesini geçici olarak durdurmuştur

Hindistan’daki Türk Sultanlığı’nın başındaki Tuğlukları mağlup ederek bölgedeki küçük devletlerin güçlenmesine sebep olmuştur

Ancak bütün bu gelişmeler, Timur’un Türk dünyasına düşman olduğu gibi bir kanıya varılmasını gerektirmez

Altınordu Devleti’nin Parçalanmasıyla Ortaya Çıkan Hanlıklar
- Kırım Hanlığı
- Kazan Hanlığı
- Kasım Hanlığı
- Ejderhan Hanlığı
- Küçüm Hanlığı
- Nogay Hanlığı
b İlhanlılar
Cengiz Han’ın torunu Hulagu Han tarafından İran ‘da kuruldu

Daha sonra Azerbaycan’ı ve Irak’ı ele geçirerek sınırlarını genişlettiler

Abbasi Devletine son verdiler

Ancak Memlukler İlhanlıları iki kez mağlup etmeyi başardı

İlhanlılar, Gazan Mahmut Han zamanında İslamiyet’i kabul ettiler

İslâm dinine giren İlhanlılar zamanla Türkleşmeye başladılar

XIV

Yüzyılda yıkılan bu devlet üzerinde Celâyirler Devleti kuruldu

c Çağataylılar
Cengiz Han’ın oğlu Çağatay Han tarafından kuruldu

Kısa sürede Orta Asya’nın büyük bölümünü ele geçirdiler

İslamiyeti kabul eden Çağataylılar da hızla Türkleştiler

Çağatay Türkçesi, Moğolca’nın yerini aldı

Çağatay Devleti’nde emirlik yapan Timur, bu devletin zayıf durumunda yararlanarak kısa sürede Çağatay Devleti’nin yönetimini ele geçirdi

Çağatay Devleti, Timur Devleti haline dönüştü

d Kubilay Hanlığı
Cengiz Han’ın ölümünden sonra Çin bölgesinde Kubilay Han tarafından kurulmuştur

Ancak Çin nüfusunun yoğunluğu onların sonunu hazırlamış ve bu devlet zamanla Çinlileşmiştir

Timurlular (1370–1507)
Çağatay Devleti’ne komutan olarak hizmet veren Timur, bu devletin Türkistan'da halka baskı yapması üzerine isyan çıkardı

Moğol devletine son vererek kendi Devleti’ni kurdu

Kendisi Cengiz Han soyundan gelmediği için Çağatay Hanları soyundan gelen kişileri han yaptı

Ancak esas güç yine de Timur’un elindeydi

Kendisi emir ünvanını kullandı

Timur, kısa sürede devletin sınırlarını genişletti

Devletin egemenlik alanı Batı Türkistan, Afganistan, İran, Batı Hindistan ve Anadolu'yu kapsadı

Timur Devleti’nin güçlenmesi ve batıya doğru genişlemesi, Anadolu da kurulmuş olan Osmanlı Devleti ile hâkimiyet mücadelesine yol açtı

İki Türk Devleti karşı karşıya geldi

Ankara Savaşı (1402)
(Timur Devleti X Osmanlı Devleti)
Ankara Savaşı’nı Timur kazandı

Bu savaş ile Osmanlı Devleti fetret devrine girdi

Dağılma tehlikesi geçirdi

Timur, başkent Semerkant'ı bilim kültür merkezi haline getirdi

Timur, Çin'e yapacağı sefere hazırlık sırasında öldü

Timur’un ölümü ile devlet çocukları arasında paylaşıldı

Timur oğullarından Şahruh, devletin büyük bölümünde hâkimiyeti ele geçirdi

Uluğ Bey ve Hüseyin Baykara döneminde Timur Devleti gücünü kaybederek yaşamaya devam etti

Hüseyin Baykara’nın ölümü ile Timur Devleti, Özbekler, Akkoyunlar ve Karakoyunlar tarafından yıkıldı

TİMURLULARDAN SONRAKİ SİYASÎ GELİŞMELER
Karadeniz’in Kuzeyinde Kurulan Hanlıklar
- Kırım Hanlığı
- Kazan Hanlığı
- Kasım Hanlığı
- Ejderhan Hanlığı
- Küçüm Hanlığı
- Nogay Hanlığı
Türkistan, Hindistan ve İran’da Kurulan Hanlıklar
a Şeybaniler (1428 – 1598)
Altınordu Devleti’nin kurucusu Batu Han’ın kardeşi Şeyban’ın soyundan gelmektedirler

Daha sonra Özbek adını alacak olan Türkler tarafından 13–14 yüzyılda Orta Asya ‘da kurulmuş bir devlettir

b Safeviler
Akkoyunlu Devleti’ni yıkan ve Tebriz şehrini ele geçiren Şah İsmail tarafından İran’da kurulumuştur

Kısa sürede devletin sınırlarını genişleten Şah İsmail, Doğu Anadolu üzerinde hâkimiyet kurmak isteyince Osmanlı Devleti ile arası açılmış ve iki devlet karşı karşıya gelmiştir

Çaldıran Savaşı (1514)
(Osmanlı Devleti X Safevi Devleti)
Çaldıran Savaşı’nı Osmanlı Devleti kazandı

1639 yılında iki ülke arasında yapılan Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan sonra iki devlet arasında ciddi bir savaş olmadı

Safevi Devleti 18

yüzyılda sona erdi

Not: Safevi Devleti, İran coğrafyasında kurulmasından dolayı Fars kimliği etkisi altında kalmıştır

Özellikle Şii mezhebini benimsemeleri, Sünni İslam anlayışındaki Osmanlı Devleti ile Şii Safevi Devleti’ni karşı karşıya getirmiştir

Not: İran 20 yüzyılın başlarına kadar Türk soyundan gelen hanedanlar tarafından yönetilmiştir

Bugünde İran nüfusunun yaklaşık %40’ını Türkler oluşturmaktadır

İran Türkleri Türk dünyası içinde önemli bir konuma sahiptir

c Hindistan Türk Sultanlıkları ve Babürlüler
Delhi Türk Sultanlığı (1206-1414)
Hindistan’da kurulan ilk Türk sultanlığıdır

Gur Devleti’nin Kuzey Hindistan valisi Kutbeddin Aybeg tarafından kurulmuştur

İltutmuş zamanında ülke sınırları gelişmiş, devlet halife tarafından tanınmıştır

Devlet, sırasıyla Şemsiye, Balaban, Kalaç, Tuğluk hanedanlarınca yönetilmiştir

Babür Devleti (1526–1858)
Timur soyundan gelen Babür Şah tarafından Kuzey Hindistan'daki Agra şehrinde kurulmuştur

Coğrafi keşifleri izleyen süreçte Fransızlar ve İngilizler Hindistan kıyılarına egemen oldular

İngilizler, son Babür hükümdarını esir ederek Babür devletine son verdiler ve Hindistan'ı sömürge yaptılar

Dünya sanat tarihinin önemli eserlerinden Taç Mahal, bu devlet zamanında yapılmıştır

Özbekler Ve Özbek Hanlıkları
Orta Asya yaşayan Özbek Türkleri XV

yüzyılda Harzem bölgesinde güçlü bir devlet kurmuşlardı

Ancak bu devlet zayıflayınca üç ayrı hanlığa ayrılmıştır

Bunlar:
- Hive Hanlığı
- Buhara Hanlığı
- Hokand Hanlığı
Kazak Hanlığı ve ikizler
Özbekler ve Kırgızların karışımdan oluşan Kazak Türkleri üç cüz (yüz) olarak ayrılmışlardı

Bunlar; a

Ulu cüz b

Orta cüz c

Küçük cüz
Her üç Kazak cüzüde ayrı ayrı devletler kurmuşlardı

Ancak Ruslar Orta Asya ya yayılınca üç Kazak cüzünüde kendi egemenliklerine bağladılar

Kazaklar 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlıklarına kavuştular

Kazakistan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içerisinde en geniş sınırlara sahip olan Türk cumhuriyetidir

Sayan-Altay Türkleri ve Kırgızlar
En eski Türk boylarından biri olan Kırgızlar da önce Moğol, daha sonra Kalmuk ve 19

yüzyılda da Rusların egemenliği altına girdiler

1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlıklarına kavuştular

Kırgızistan, ülkemize en uzak ve toprakları en küçük Türk Cumhuriyetidir

Not: Manas Destanı Kırgız Türklerine ait dünyaca ünlü bir destandır

Yaka Türkmenleri (Türkmenistan)
Başlangıçta Moğollar ve Timur Devleti nin egemenliğinde yaşayan Türkmenler 1860–1884 yılları arasında bağımsız bir Türk Devleti olarak varlığını sürdürdü

Ancak bu durum fazla uzun sürmedi

Bütün Türk Dünyasını işgal eden Ruslar Türkmenleri de kendi egemenliğine bağladı

Diğer Türk Cumhuriyetleri gibi 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlığını kazandı

Not: Türkiye Türkleri ve Türkmenistan Türkleri aynı kökenden yani Oğuz Türklerinden gelmektedir

Doğu Türkistan (Kaşgar Hanlığı)
Çağatay Devleti’nin sınırları içerisinde yer alan Doğu Türkistan bölgesi, XVII

Yüzyılda Kaşgar, Yarkent ve Aksu gibi küçük hanlıklara ayrıldı

Bu durumu fırsat bilen Çinliler, Doğu Türkistan bölgesini işgal etmeye başladılar

1877 yılında da Doğu Türkistan Çin egemenliği altına girdi

Bölge de yaşayan Türkler sık sık ayaklansa da bağımsızlıklarını kazanamadılar

Not: Doğu Türkistan günümüzde de Çin işgali altındadır

Not: Doğu Türkistan’da çoğunlukla Uygur Türkleri yaşamaktadır

Azerbaycan Hanlıkları
Azerbaycan bölgesi X

Yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’nin egemenliğine girdi

Daha sonra bu bölgeye , Harzemşahlar, Moğollar, İlhanlılar, Timur Devleti, Karakoyunlar, Akkoyunlar, Safeviler ve Osmanlı Devleti hakim oldu

Ancak Ruslar ve İranlılar birlikte hareket ederek Azerbaycan’daki Osmanlı egemenliğine son verdiler

Daha sonrada Azerbaycan toprakları kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrıldı

(1828 Türkmençay Antlaşması ile İran ve Rusya Azerbaycan’ı paylaştılar)

Kuzey Azerbaycan’a Ruslar, Güney Azerbaycan’a İran hâkim oldu

1991 yılında diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Azerbaycan da bağımsızlığını kazandı

Not: Güney Azerbaycan günümüzde İran işgali altında olup bağımsızlığını kazanamamıştır

İran’da çok sayıda Türk yaşadığı daha öncede belirtilmişti

Not: Azerbaycan Türkiye’ye en yakın Türk Cumhuriyetidir

Azerbaycan Türkiye için çok büyük bir öneme sahiptir

Türkiye- Azerbaycan yakınlaşması kaçınılmazdır ve zaruridir

Ancak “Rusya, İran, Ermenistan” Türkiye ile Azerbay-can’ın yakınlaşmasından rahatsız olmaktadırlar

KÜLTÜR VE UYGARLIK
Devlet Yönetimi
Moğollarda hâkimiyeti ele geçirmek için Cengiz Han soyundan gelmek bir şarttı

Timur, han soyundan gelmediği halde Çağatay Devleti’ni ele geçirmiş ama han soyundan bir kişiyi göstermelik de olsa başa geçirmişti

Timur, ayrıca Cengiz soyundan biriyle evlenerek küregen (güveyi) lakabını da taşımıştır

Moğollarda ve Timur Devleti’nde Cengiz Yasaları geçerliydi

Zamanla İslâm’ın etkisi yasalarda kendini gösterir

Moğollarda han, bahadır, kaan, hakan, Safevîlerde şah ünvanları kullanılmıştır

Moğollar, zamanla Türk devlet yapısını ve geleneğini taklit etmeye başlamışlardır

Moğollarda topraklar, han ailesinin ortak malı sayılır ve köbegün (şehzadeler) arasında paylaştırılırdı

Devlet işleri kurultayda görüşülürdü

Ordu komutanlarına noyan denirdi

Yarluk: Ferman, emirnâme

Bitikçi: Fermanları yazan kâtipler

Tamga: Mühür

Nâib: Vezir

Yam: Posta Örgütü (Yamçi=Posta Müdürü)
Timurlular’da İki Divan Vardır:
Tavacı (Türk) Divanı: Askerî işle bakar

Maliye (Sart) Divanı: Parasal işlere bakar

Ordu
Sayurgal: Savaşlarda yararlılık gösterenlere verilen topraklara denir

Tarhan: Başarılı komutanlara verilen büyük unvan

Cengiz Han, ordusunu Mete’nin 10’lu Sistem’ine göre düzenlemişti

En büyük askerî birlik tümen denirdi

Ordu komutanlarına noyan, yardımcısına nöker, askerlerine de çerig denirdi

Moğol ordusu, oldukça zalim bir ordu olarak bilinir

Moğollar, mancınık gibi araçlar da kullanmışlardır

Din ve İnanış:
Moğollar, Şamanizm, Budizm, Hristiyanlık ve Putperestlik gibi inançlara sahiptiler

14

yüzyıldan itibaren İslâmiyet, Moğollar arasında yayılmaya başlamıştır

Sosyal ve Ekonomik Hayat
Aileye yasun denirdi

Birkaç yasunun birleşmesiyle aymak (oymak) meydana gelirdi

Oymakların birleşmesiyle de obog (oba) oluşurdu

İrgen daha büyük bir topluluğu ifade eder

Bozkır Aristokrasisi
Moğollarda görülen toplumsal tabakalaşmaya (halkın sınıflara ayrılması) bu ad verilir

Moğollar toplumunda en seçkin tabaka Altın Urug denilen Cengiz Han soyu’dur

Daha sonra sırayla noyanlar, nökerler, karaçu (halk) ve bogollar (köleler) gelirdi

Moğollarda göçebe yaşamın bir gereği olarak geçim, hayvancılık ve ganimet üzerine kuruluydu

Zamanla tarım ve ticaretle ilgilendikleri de görülür

Timurlarda Tarım
Timurlular’da tarım oldukça gelişmiştir

Sulama kanalları açarak sulu tarım tekniğini geliştirmişlerdi

Bu kanalların sorumlusuna mirab denirdi

Türk dünyasındaki gelişmeler, coğrafî keşifler sonrasında Hindistan’a gelen İngilizler ve Türkistan’ı ele geçiren Ruslar tarafından yok edilmiştir

Bu topraklar, bu devletler tarafında sömürge olarak kullanılmışlardır

Dil ve Edebiyat
Moğollar, Moğolca konuşur, Uygur yazını kullanırlardı

Moğolar’ın zamanla Türk kültürünün etkisi altında kalmasıyla Doğu Türkçesi kullanılmaya başlanmıştır

Doğu Türkçesi’ne Cengiz Han’ın oğlu Çağatay’dan ötürü Çağatay Türkçesi denilmiştir

Önemli Eserler
İlhanlılarda;
Câmiü’t Tevârih (Tarihlerin Toplamı) > Reşîdüddin
Altın-Orda Devleti’nde;
Muhabbetnâme > Harezmî (Şair ve büyük bilgin)
Timurlularda;
Muhâkemet-ü’l Lügateyn > Ali Şir Nevâî
Çağatay Edebiyatı’nın önemli temsilcileri Hüseyin Baykara, Babür Şah, Ebu’l Gazi Bahadır Han’dır

Safeviler’de ve Azerî Edebiyatı’nda;
Şah İsmail’in Şiirleri
Leyla ve Mecnun > Fuzûlî
Dede Korkut Hikâyeleri
Köroğlu Destanı
Nasreddin Hoca Fıkraları
Kırgızların Manas Destanı, dünyanın en uzun destanıdır

Bilim ve Sanat
Moğollarda tarih bilimine önem verilmiştir

Moğolların Gizli Tarihi isimli eser önemlidir

İlhanlılarda;
Târih-i Cihanguşâ (Cihan Fatihi Tarihi)> Cüveynî
Câmiü’t Tevârih (Tarihlerin Toplamı) > Reşîdüddin
Uzay Bilgini Nâsıreddin Tûsî ve Abaka Han
Timurlularda;
Zafernâme >Şerefeddin Ali Yezdî
Zübdet-ü’t Tevârih > Hafız Ebru
Uluğ Bey > Astronomi (Uzay) ve Matematik
Ali Kuşçu > Astronomi (Uzay) ve Matematik
Kadızâde-i Rûmî > Matematik
Kaşanlı Cemşîd > Matematik
Şecere-i Türk ve Terâkime > Ebu’l Gazi Bahadır Han
Timurlular’dan Günümüze Ulaşanlar
Hoca Ahmet Yesevî Türbesi (Yesi),
Timur Türbesi (Semerkant)
Abdülkadir Meragî’nin Beste ve Usulleri (Türk Mûsıkisi)
Babürlülerden Günümüze Ulaşanlar
Tac Mahal >Şah Cihan’ın ölen eşi için Agra’da yaptırdığı eşsiz bir anıttır

Babürnâme > Babür Şah’ın şiirlerinin ve anılarının yer aldığı bir kitaptır

10-07-2012	#7
Prof. Dr. Sinsi	Arkadaşlar Size Tarih Ders Notlarını Veriyorum ! Türk Dünyası II MOĞOL İSTİLÂSI VE SONRASI Moğol Devleti Moğol Devleti, Cengiz Han tarafından 1206 yılında kurulmuştur Başkent Ötüken bölgesindeki Karakurum şehridir Cengiz Han, başlattığı saldırılarla Harzemlileri yıkılış sürecine soktu Bunu izleyen dönemde Moğol orduları Ortadoğu'daki Müslümanların yaşadığı şehirleri yağmaladılar Moğol İmparatorluğu fetihlerle genişlemiştir Egemenlik alanı Çin denizinden başlayarak Batıda Doğu Avrupa'ya kuzeyde Sibirya'ya güneyde Tibet'e ve Kore'ye kadar genişledi Moğollar Anadolu'yu ve Irak'ı da egemenliklerine aldılar Moğol imparatorluğu içerisinde Orta Asya'daki Türk toplulukları da yer almıştır Devletin idari yapılanmasında Uygur Türkleri etkili çalışmalarda bulunmuştur Resmi yazışmalarda Uygur alfabesini kullanmışlardır Cengiz Hanın ölümünden sonra İmparatorluk parçalanmış ve yeni devletler ortaya çıkmıştır Bu devletler: a Altın-Orda Devleti Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur Başkenti Saray şehri olan bu devletin sınırları Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar uzanıyordu Devlet Berke Han zamanında İslamiyeti kabul etmiş ve zamanla Türkleşmiştir Not: İslamiyeti kabul eden Moğollar zamanla Türkleşme özelliği gösterirken, İslam dinine girmeyen Moğollar kendi milli özelliklerini korumuşlardır Müslüman olan Moğollar yoğun Müslüman Türk nüfusu içerisinde zamanla erimişlerdir Not: Moğolların kurmuş oldukları devletler tek başına Moğol karakteristiği oluşturmamakta, bu devletler üzerinde Türk etkisi de gözükmektedir Moğol Devletlerinde Türk etkisinin bulunmasında, bu devletler içerisindeki yoğun Türk nüfusunun yanında, Moğollara göre daha gelişmiş olan Türk Devlet geleneği ve Türk kültürünün de büyük etkisi vardır Altınordu Devleti Toktamış Han zamanında Timur Devleti ile savaşmış ve Timur, Altınordu Devleti’ni yenmiştir Timur’la yapılan bu savaş ülkeyi zor durumda bırakmış ve parçalanma sürecine girmiştir Altınordu Devleti parçalanınca ortaya değişik isimlerde hanlıklar ortaya çıktı Ancak tek başlarına güçlü birer devlet olamayan bu hanlıklar birer birer Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı ve Karadenizin kuzeyinde Rus egemenliği başladı Timur’un Türk-İslâm Dünyası’na Verdiği Zararlar Timur’un Altınordu Devleti’ni yenmesi Türk tarihi açısında büyük önem taşır Bu savaşla gücünü kaybeden Altınordu Devleti parçalanmış bu durum en çok Rusların işine yaramıştır Yani, Timur Rusların güçlenmesi ve Türk dünyasının başına bela olması sürecini başlatmış oldu Bilindiği gibi Timur bir başka Türk devleti olan Osmanlı Devleti ile de savaşmış ve bu devleti de yenerek, Türklerin Avrupa da ilerlemesini geçici olarak durdurmuştur Hindistan’daki Türk Sultanlığı’nın başındaki Tuğlukları mağlup ederek bölgedeki küçük devletlerin güçlenmesine sebep olmuştur Ancak bütün bu gelişmeler, Timur’un Türk dünyasına düşman olduğu gibi bir kanıya varılmasını gerektirmez Altınordu Devleti’nin Parçalanmasıyla Ortaya Çıkan Hanlıklar - Kırım Hanlığı - Kazan Hanlığı - Kasım Hanlığı - Ejderhan Hanlığı - Küçüm Hanlığı - Nogay Hanlığı b İlhanlılar Cengiz Han’ın torunu Hulagu Han tarafından İran ‘da kuruldu Daha sonra Azerbaycan’ı ve Irak’ı ele geçirerek sınırlarını genişlettiler Abbasi Devletine son verdiler Ancak Memlukler İlhanlıları iki kez mağlup etmeyi başardı İlhanlılar, Gazan Mahmut Han zamanında İslamiyet’i kabul ettiler İslâm dinine giren İlhanlılar zamanla Türkleşmeye başladılar XIV Yüzyılda yıkılan bu devlet üzerinde Celâyirler Devleti kuruldu c Çağataylılar Cengiz Han’ın oğlu Çağatay Han tarafından kuruldu Kısa sürede Orta Asya’nın büyük bölümünü ele geçirdiler İslamiyeti kabul eden Çağataylılar da hızla Türkleştiler Çağatay Türkçesi, Moğolca’nın yerini aldı Çağatay Devleti’nde emirlik yapan Timur, bu devletin zayıf durumunda yararlanarak kısa sürede Çağatay Devleti’nin yönetimini ele geçirdi Çağatay Devleti, Timur Devleti haline dönüştü d Kubilay Hanlığı Cengiz Han’ın ölümünden sonra Çin bölgesinde Kubilay Han tarafından kurulmuştur Ancak Çin nüfusunun yoğunluğu onların sonunu hazırlamış ve bu devlet zamanla Çinlileşmiştir Timurlular (1370–1507) Çağatay Devleti’ne komutan olarak hizmet veren Timur, bu devletin Türkistan'da halka baskı yapması üzerine isyan çıkardı Moğol devletine son vererek kendi Devleti’ni kurdu Kendisi Cengiz Han soyundan gelmediği için Çağatay Hanları soyundan gelen kişileri han yaptı Ancak esas güç yine de Timur’un elindeydi Kendisi emir ünvanını kullandı Timur, kısa sürede devletin sınırlarını genişletti Devletin egemenlik alanı Batı Türkistan, Afganistan, İran, Batı Hindistan ve Anadolu'yu kapsadı Timur Devleti’nin güçlenmesi ve batıya doğru genişlemesi, Anadolu da kurulmuş olan Osmanlı Devleti ile hâkimiyet mücadelesine yol açtı İki Türk Devleti karşı karşıya geldi Ankara Savaşı (1402) (Timur Devleti X Osmanlı Devleti) Ankara Savaşı’nı Timur kazandı Bu savaş ile Osmanlı Devleti fetret devrine girdi Dağılma tehlikesi geçirdi Timur, başkent Semerkant'ı bilim kültür merkezi haline getirdi Timur, Çin'e yapacağı sefere hazırlık sırasında öldü Timur’un ölümü ile devlet çocukları arasında paylaşıldı Timur oğullarından Şahruh, devletin büyük bölümünde hâkimiyeti ele geçirdi Uluğ Bey ve Hüseyin Baykara döneminde Timur Devleti gücünü kaybederek yaşamaya devam etti Hüseyin Baykara’nın ölümü ile Timur Devleti, Özbekler, Akkoyunlar ve Karakoyunlar tarafından yıkıldı TİMURLULARDAN SONRAKİ SİYASÎ GELİŞMELER Karadeniz’in Kuzeyinde Kurulan Hanlıklar - Kırım Hanlığı - Kazan Hanlığı - Kasım Hanlığı - Ejderhan Hanlığı - Küçüm Hanlığı - Nogay Hanlığı Türkistan, Hindistan ve İran’da Kurulan Hanlıklar a Şeybaniler (1428 – 1598) Altınordu Devleti’nin kurucusu Batu Han’ın kardeşi Şeyban’ın soyundan gelmektedirler Daha sonra Özbek adını alacak olan Türkler tarafından 13–14 yüzyılda Orta Asya ‘da kurulmuş bir devlettir b Safeviler Akkoyunlu Devleti’ni yıkan ve Tebriz şehrini ele geçiren Şah İsmail tarafından İran’da kurulumuştur Kısa sürede devletin sınırlarını genişleten Şah İsmail, Doğu Anadolu üzerinde hâkimiyet kurmak isteyince Osmanlı Devleti ile arası açılmış ve iki devlet karşı karşıya gelmiştir Çaldıran Savaşı (1514) (Osmanlı Devleti X Safevi Devleti) Çaldıran Savaşı’nı Osmanlı Devleti kazandı 1639 yılında iki ülke arasında yapılan Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan sonra iki devlet arasında ciddi bir savaş olmadı Safevi Devleti 18 yüzyılda sona erdi Not: Safevi Devleti, İran coğrafyasında kurulmasından dolayı Fars kimliği etkisi altında kalmıştır Özellikle Şii mezhebini benimsemeleri, Sünni İslam anlayışındaki Osmanlı Devleti ile Şii Safevi Devleti’ni karşı karşıya getirmiştir Not: İran 20 yüzyılın başlarına kadar Türk soyundan gelen hanedanlar tarafından yönetilmiştir Bugünde İran nüfusunun yaklaşık %40’ını Türkler oluşturmaktadır İran Türkleri Türk dünyası içinde önemli bir konuma sahiptir c Hindistan Türk Sultanlıkları ve Babürlüler Delhi Türk Sultanlığı (1206-1414) Hindistan’da kurulan ilk Türk sultanlığıdır Gur Devleti’nin Kuzey Hindistan valisi Kutbeddin Aybeg tarafından kurulmuştur İltutmuş zamanında ülke sınırları gelişmiş, devlet halife tarafından tanınmıştır Devlet, sırasıyla Şemsiye, Balaban, Kalaç, Tuğluk hanedanlarınca yönetilmiştir Babür Devleti (1526–1858) Timur soyundan gelen Babür Şah tarafından Kuzey Hindistan'daki Agra şehrinde kurulmuştur Coğrafi keşifleri izleyen süreçte Fransızlar ve İngilizler Hindistan kıyılarına egemen oldular İngilizler, son Babür hükümdarını esir ederek Babür devletine son verdiler ve Hindistan'ı sömürge yaptılar Dünya sanat tarihinin önemli eserlerinden Taç Mahal, bu devlet zamanında yapılmıştır Özbekler Ve Özbek Hanlıkları Orta Asya yaşayan Özbek Türkleri XV yüzyılda Harzem bölgesinde güçlü bir devlet kurmuşlardı Ancak bu devlet zayıflayınca üç ayrı hanlığa ayrılmıştır Bunlar: - Hive Hanlığı - Buhara Hanlığı - Hokand Hanlığı Kazak Hanlığı ve ikizler Özbekler ve Kırgızların karışımdan oluşan Kazak Türkleri üç cüz (yüz) olarak ayrılmışlardı Bunlar; a Ulu cüz b Orta cüz c Küçük cüz Her üç Kazak cüzüde ayrı ayrı devletler kurmuşlardı Ancak Ruslar Orta Asya ya yayılınca üç Kazak cüzünüde kendi egemenliklerine bağladılar Kazaklar 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlıklarına kavuştular Kazakistan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içerisinde en geniş sınırlara sahip olan Türk cumhuriyetidir Sayan-Altay Türkleri ve Kırgızlar En eski Türk boylarından biri olan Kırgızlar da önce Moğol, daha sonra Kalmuk ve 19 yüzyılda da Rusların egemenliği altına girdiler 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlıklarına kavuştular Kırgızistan, ülkemize en uzak ve toprakları en küçük Türk Cumhuriyetidir Not: Manas Destanı Kırgız Türklerine ait dünyaca ünlü bir destandır Yaka Türkmenleri (Türkmenistan) Başlangıçta Moğollar ve Timur Devleti nin egemenliğinde yaşayan Türkmenler 1860–1884 yılları arasında bağımsız bir Türk Devleti olarak varlığını sürdürdü Ancak bu durum fazla uzun sürmedi Bütün Türk Dünyasını işgal eden Ruslar Türkmenleri de kendi egemenliğine bağladı Diğer Türk Cumhuriyetleri gibi 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlığını kazandı Not: Türkiye Türkleri ve Türkmenistan Türkleri aynı kökenden yani Oğuz Türklerinden gelmektedir Doğu Türkistan (Kaşgar Hanlığı) Çağatay Devleti’nin sınırları içerisinde yer alan Doğu Türkistan bölgesi, XVII Yüzyılda Kaşgar, Yarkent ve Aksu gibi küçük hanlıklara ayrıldı Bu durumu fırsat bilen Çinliler, Doğu Türkistan bölgesini işgal etmeye başladılar 1877 yılında da Doğu Türkistan Çin egemenliği altına girdi Bölge de yaşayan Türkler sık sık ayaklansa da bağımsızlıklarını kazanamadılar Not: Doğu Türkistan günümüzde de Çin işgali altındadır Not: Doğu Türkistan’da çoğunlukla Uygur Türkleri yaşamaktadır Azerbaycan Hanlıkları Azerbaycan bölgesi X Yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’nin egemenliğine girdi Daha sonra bu bölgeye , Harzemşahlar, Moğollar, İlhanlılar, Timur Devleti, Karakoyunlar, Akkoyunlar, Safeviler ve Osmanlı Devleti hakim oldu Ancak Ruslar ve İranlılar birlikte hareket ederek Azerbaycan’daki Osmanlı egemenliğine son verdiler Daha sonrada Azerbaycan toprakları kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrıldı (1828 Türkmençay Antlaşması ile İran ve Rusya Azerbaycan’ı paylaştılar) Kuzey Azerbaycan’a Ruslar, Güney Azerbaycan’a İran hâkim oldu 1991 yılında diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Azerbaycan da bağımsızlığını kazandı Not: Güney Azerbaycan günümüzde İran işgali altında olup bağımsızlığını kazanamamıştır İran’da çok sayıda Türk yaşadığı daha öncede belirtilmişti Not: Azerbaycan Türkiye’ye en yakın Türk Cumhuriyetidir Azerbaycan Türkiye için çok büyük bir öneme sahiptir Türkiye- Azerbaycan yakınlaşması kaçınılmazdır ve zaruridir Ancak “Rusya, İran, Ermenistan” Türkiye ile Azerbay-can’ın yakınlaşmasından rahatsız olmaktadırlar KÜLTÜR VE UYGARLIK Devlet Yönetimi Moğollarda hâkimiyeti ele geçirmek için Cengiz Han soyundan gelmek bir şarttı Timur, han soyundan gelmediği halde Çağatay Devleti’ni ele geçirmiş ama han soyundan bir kişiyi göstermelik de olsa başa geçirmişti Timur, ayrıca Cengiz soyundan biriyle evlenerek küregen (güveyi) lakabını da taşımıştır Moğollarda ve Timur Devleti’nde Cengiz Yasaları geçerliydi Zamanla İslâm’ın etkisi yasalarda kendini gösterir Moğollarda han, bahadır, kaan, hakan, Safevîlerde şah ünvanları kullanılmıştır Moğollar, zamanla Türk devlet yapısını ve geleneğini taklit etmeye başlamışlardır Moğollarda topraklar, han ailesinin ortak malı sayılır ve köbegün (şehzadeler) arasında paylaştırılırdı Devlet işleri kurultayda görüşülürdü Ordu komutanlarına noyan denirdi Yarluk: Ferman, emirnâme Bitikçi: Fermanları yazan kâtipler Tamga: Mühür Nâib: Vezir Yam: Posta Örgütü (Yamçi=Posta Müdürü) Timurlular’da İki Divan Vardır: Tavacı (Türk) Divanı: Askerî işle bakar Maliye (Sart) Divanı: Parasal işlere bakar Ordu Sayurgal: Savaşlarda yararlılık gösterenlere verilen topraklara denir Tarhan: Başarılı komutanlara verilen büyük unvan Cengiz Han, ordusunu Mete’nin 10’lu Sistem’ine göre düzenlemişti En büyük askerî birlik tümen denirdi Ordu komutanlarına noyan, yardımcısına nöker, askerlerine de çerig denirdi Moğol ordusu, oldukça zalim bir ordu olarak bilinir Moğollar, mancınık gibi araçlar da kullanmışlardır Din ve İnanış: Moğollar, Şamanizm, Budizm, Hristiyanlık ve Putperestlik gibi inançlara sahiptiler 14 yüzyıldan itibaren İslâmiyet, Moğollar arasında yayılmaya başlamıştır Sosyal ve Ekonomik Hayat Aileye yasun denirdi Birkaç yasunun birleşmesiyle aymak (oymak) meydana gelirdi Oymakların birleşmesiyle de obog (oba) oluşurdu İrgen daha büyük bir topluluğu ifade eder Bozkır Aristokrasisi Moğollarda görülen toplumsal tabakalaşmaya (halkın sınıflara ayrılması) bu ad verilir Moğollar toplumunda en seçkin tabaka Altın Urug denilen Cengiz Han soyu’dur Daha sonra sırayla noyanlar, nökerler, karaçu (halk) ve bogollar (köleler) gelirdi Moğollarda göçebe yaşamın bir gereği olarak geçim, hayvancılık ve ganimet üzerine kuruluydu Zamanla tarım ve ticaretle ilgilendikleri de görülür Timurlarda Tarım Timurlular’da tarım oldukça gelişmiştir Sulama kanalları açarak sulu tarım tekniğini geliştirmişlerdi Bu kanalların sorumlusuna mirab denirdi Türk dünyasındaki gelişmeler, coğrafî keşifler sonrasında Hindistan’a gelen İngilizler ve Türkistan’ı ele geçiren Ruslar tarafından yok edilmiştir Bu topraklar, bu devletler tarafında sömürge olarak kullanılmışlardır Dil ve Edebiyat Moğollar, Moğolca konuşur, Uygur yazını kullanırlardı Moğolar’ın zamanla Türk kültürünün etkisi altında kalmasıyla Doğu Türkçesi kullanılmaya başlanmıştır Doğu Türkçesi’ne Cengiz Han’ın oğlu Çağatay’dan ötürü Çağatay Türkçesi denilmiştir Önemli Eserler İlhanlılarda; Câmiü’t Tevârih (Tarihlerin Toplamı) > Reşîdüddin Altın-Orda Devleti’nde; Muhabbetnâme > Harezmî (Şair ve büyük bilgin) Timurlularda; Muhâkemet-ü’l Lügateyn > Ali Şir Nevâî Çağatay Edebiyatı’nın önemli temsilcileri Hüseyin Baykara, Babür Şah, Ebu’l Gazi Bahadır Han’dır Safeviler’de ve Azerî Edebiyatı’nda; Şah İsmail’in Şiirleri Leyla ve Mecnun > Fuzûlî Dede Korkut Hikâyeleri Köroğlu Destanı Nasreddin Hoca Fıkraları Kırgızların Manas Destanı, dünyanın en uzun destanıdır Bilim ve Sanat Moğollarda tarih bilimine önem verilmiştir Moğolların Gizli Tarihi isimli eser önemlidir İlhanlılarda; Târih-i Cihanguşâ (Cihan Fatihi Tarihi)> Cüveynî Câmiü’t Tevârih (Tarihlerin Toplamı) > Reşîdüddin Uzay Bilgini Nâsıreddin Tûsî ve Abaka Han Timurlularda; Zafernâme >Şerefeddin Ali Yezdî Zübdet-ü’t Tevârih > Hafız Ebru Uluğ Bey > Astronomi (Uzay) ve Matematik Ali Kuşçu > Astronomi (Uzay) ve Matematik Kadızâde-i Rûmî > Matematik Kaşanlı Cemşîd > Matematik Şecere-i Türk ve Terâkime > Ebu’l Gazi Bahadır Han Timurlular’dan Günümüze Ulaşanlar Hoca Ahmet Yesevî Türbesi (Yesi), Timur Türbesi (Semerkant) Abdülkadir Meragî’nin Beste ve Usulleri (Türk Mûsıkisi) Babürlülerden Günümüze Ulaşanlar Tac Mahal >Şah Cihan’ın ölen eşi için Agra’da yaptırdığı eşsiz bir anıttır Babürnâme > Babür Şah’ın şiirlerinin ve anılarının yer aldığı bir kitaptır