Hun Devleti - Hun Devleti'nin Kültürü - Hun Devleti'nin Kültürel Özellikleri Nedir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

ASYA HUN DEVLETİ

Bilinen ilk Türk devletlerinden biridir

Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur

M

Ö

220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir

Teomandan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete Han (Mo-dun)'dır

Türk ve Moğol boylarını bir çatı altında toplayan Mete, İpek yoluna egemen olmak için Çin ile savaşmıştır

M

Ö

200 yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır

M

Ö

187 yılında Çin İmparatorluk ordusunu, ki başında Ka-o-ti bulunmaktadır, Pa-i-Teng sefereinde 10 bin kişilik disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır

Bu çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda 200 bin olduğu yazmaktadır

Mete Han devrinde Sibirya, Çin Denizi, Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur

Metenin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır

Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Türklük özelliklerini kaybetmek istememiştir

Metenin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Türk boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çinin İpek yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle M

Ö

46 yılında Hunlar Doğu Hunları ve Batı Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı

Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun Devleti'nin başında bulunan Ho-han-ye' nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin hakimiyetine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi Çiçi, "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir

Batı Hunları Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen oldular

Akhunların ve Avrupa Hunlarının kurulmasında etkin rol oynadılar

Batı Hunluları'nın başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür

Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Türk savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir

Bu kendisinin birinci hatasıdır

Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır

Doğu Hunları Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda M

S 48 yılına kadar hüküm sürdü

Çin'in siyasi hareketleri sonucu, M

S

48 yılında Güney ve Kuzey Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı

Kuzey hunları hakan Pi yönetiminde Moğol ve Sibirya stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etti

Güney Hunları Panhu yönetiminde Uygur havzasında ve Çine yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etti

Doğu Hunlarının kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Türkler'in Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki kuzey Türklerin'in Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir

(Güney Hunları: bknz

Batı Hun İmparatorluğu)
Güney Hunlarının yıkılması sonunda Çin siyasi egemenliği çerçevesinde Çin ülkesine tampon maksatlı birçok küçük Hun devleti kurulmuştur

Bu Hun devletleri Göktürk siyasi üstünlüğüne kadar devam etmiştir

Hun Kağanları (Şenyuları)
" Yabgu Tou-Man - Karahan (Teoman Tovuman) (?-M

Ö

209)
" Mete Bagatır (M

Ö

209 - Ö

174)
" Lao - Şang (M

Ö

174 - 161)
" Çun - Çen Yabgu (Kün) (161 - 126)
" İ-Çin-Hsien (İçihise) Yabgu (M

Ö

126 -114)
" Wu-Weri (Uvey) Yabgu (M

Ö

114 - 105)
" Wu-Şih-Lu-Erh (U-Su-Liu-Usilu) Yabgu (M

Ö

105 - 102)
" Çü-Li-Hu (Hiü-Li-Hu-Güylihu) Yabgu (M

Ö

102 - 101)
" Çü-Ti-Hu (Tsie-Ti-Heu-Tsüydiheu) Yabgu (M

Ö

101 - 96)
" Hu-Lu-Ku-(Hu-Lo-Ku = Hulugu) Yabgu (M

Ö

96 - 85)
" Khuandi Yabgu (M

Ö

85 - 68)
" Khuyluy Yabgu (M

Ö

68 - 60)
" Uven-Güydi Yabgu (M

Ö

60 - 58)
" Khukhasie Yabgu (M

Ö

58 - 56)

M

Ö

46 Büyük Hun İmparatorluğunun Doğu ve Batı olmak üzere birinci bölünüşü, Çiçi yönetimindeki Batı Hunları kısa sürede dağılmışlar ve çevre ülkelere göçmüşler, Avrupa Hunları'nın ve Akhunların oluşmasını sağlamışlardır

Doğu Hunları ise Ho-Han-Ye idaresinde Büyük Hun olarak sürmüştür

Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler
" Çiçi Yabgu (M

Ö

56 - 36) Çiçi ve oğulları Batı Türkistan'a çekilmiş ve Talas'ın batısını yönetmiştir

Avrupa Hunları ile Akhunların temelini oluştururlar

" Ho-Han-Ye (M

Ö

56 - 31)
" Joti Yabgu (M

Ö

31 - 20)
" Seuse - Joti Yabgu (M

Ö

20 - 12)
" Çeya - Joti Yabgu (M

Ö

12 - 8)
" Üçjolu - Joti Yabgu (M

Ö

8 - M

S

13)
" Uluyjoti Yabgu (13 - 18)
" Şikao-Joti Yabgu (18 - 46)
" Vutatiho Yabgu (46)
M

S

48

Talasın doğusunda hüküm süren Büyük Hun İmparatorluğunun ikinci kez Kuzey ve Güney olarak bölünüşü

Güney Hunları, Türk literatürüne "Batı Hun İmparatorluğu" olarak geçmiştir

Sarı yerler: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler
GÜNEY HUNLARI (BATI HUN İMPARATORLUĞU)
" Panu Yabgu (46 - 83) Yeğeni Pi ve oğulları Güney Sibirya'ya yönelmiş ve Moğolistan'ın kuzey taraflarını Kuzey Hunları olarak ayrı yönetmiştir

" Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84)
" Yuliu Yabgu (84 - 89)
" Yuçukien Yabgu (89 - 93)
" Ankuo Yabgu (93 - 94)
" Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98)
" Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124)
" Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127)
" Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140)
" Çenieu Yabgu (140 - 143)
" Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147)
" İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172)
" Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177)
" Huçing Yabgu (177 - 179)
" Kiangkiu Yabgu (179 - 188)
" Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195)
" Huçutsiuen Yabgu (195 - 216)
Egemenlik Alanı [değiştir]
Orta Asya steplerindeki tüm Türk boyları, Moğol kabileleri, Moğol Tatarları, Tunguzlar, Yüeçiler ( Kuşhanlar),Çin Hanedanlığı, İpek Yolu

Kapladığı alan: Kuzeyde Sibirya; güneyde Tibet, Keşmir; doğuda Büyük Okyanus; batıda Hazar Denizi (18

000

000 km2)

Çiçi'nin Çin kayıtlarındaki sözleri [değiştir]
Çin elçisinin Çiçi ile ilgili düştüğü bir kayıt şöyledir: " Boyun eğmeyeceğiz

Zira öteden beri Türkler kuvveti takdir eder, tabi olmayı hakir görürler

Savaşçı süvari hayatımız sayesinde adı yabancıları titreten bir millet olduk

Biz ölsek de, kahramanlığımızın şöhreti kalacak, çocuklarımız ve torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaktır

"
Devlet Yönetimi [değiştir]
Hun devleti başında bulunan kişi " tan-hu" ya da "şen-yu" olarak anılıyordu

Tanhu sözcüğü bir ünvan olarak " sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir

Hükümdarlık da kut anlayışı egemendi

Hükümdarlığın tanrıdan geçtiği görüşü vardı

Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi

Şenyunun görevi, ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduya komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir

Hükümdarlık babadan oğla geçmektedir

Ülke oğullar arasında doğu, batı, merkez olarak miras bırakılmaktadır

Türk devleti hükümdarı eşine "ka-tun"(hatun) denirdi

Yönetimde söz sahibiydi

Büyük Hun Devleti'nde üç meclis bulunuyordu

" 1

Meclis: Dini nitelikte konular tartışılır

Yılın ilk aylarında toplanırdı

" 2

Meclis: Haziran ayında toplanır ve devlet işleri görüşülürdü

" 3

Meclis: Sonbaharda toplanılır ve askeri işler görüşülürdü

Devamlı devleti yöneten " seçkinler meclisi" vardı

Bu meclise " ayukı" denilmekteydi

Ordu
a

Hun ordusu ücretli değildi

" b

Hun ordusunda kadın-erkek asker sayılır, her an savaşa hazır bulunurdu

(ordu-millet anlayışı)
" c

Hun ordusunun temeli atlı askerlere dayanırdı

" d

Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır

(10

000 kişi)
" e

Kullanılan araçlar: ok ve yaydı

Yakın dövüşte kılıç, kargı kullanılırdı

" f

Savaş stratejisi; keşif seferleri ve yıpratma savaşları olarak ikiye ayrılıyordu

" g

Sahte geri çekilme ve turan taktiği teknikleri kullanıldığı Çin kayıtlarından öğrenilmektedir

Metenin mektubundaki Türkler
Metenin Çin İmparatoruna yazdığı mektupta Türkler:
Yay çekebilen ve kullanabilen tüm kavimler Hun olarak bir tek aile halinde birleştirildiler

Artık Hun ülkesinde küçükler büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yaşlılar ve büyükler ise kendi yurtlarında sessiz ve rahat yaşayacaklardır

Nesillerden nesillere bütün Hunlar barış ve mutluluk içinde kalacaktır

Tanrı'nın lütuf ve inayeti ile subay ve askerlerimin üstün yetenek ve erdemleri ile dayanıklı atlarımın üstün gücü ile Kuşhanları ezerek yendi

Çin sınırındaki bütün küçük devletler ile, bütün Orta Asya halkları düzene kavuşturuldu

Bunların hepsi artık Hun oldular

Büyük Hunların Türk ve Dünya Tarihine katkıları [değiştir]
" Ordu örgütlenmesinde 10'luk sistem Mete döneminde oluşturulumuş ve günümüze kadar gelmiştir

Batı uygarlıkları bu sistemi Türkler'den almıştır

" Hun akınlarına karşı tarihi Çin seddi yapılmıştır

" Kavimler Göçünün başlamasında Hun devletinin yıkılışı ilk etkendir

" Diğer Türk devletlerine intikal eden olumsuz miras ise parçalanma ve iktidar için mücadele eden Türk boyları genetiğidir

09-11-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Hun Devleti - Hun Devleti'nin Kültürü - Hun Devleti'nin Kültürel Özellikleri Nedir? ASYA HUN DEVLETİ Bilinen ilk Türk devletlerinden biridir Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur M Ö 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir Teomandan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete Han (Mo-dun)'dır Türk ve Moğol boylarını bir çatı altında toplayan Mete, İpek yoluna egemen olmak için Çin ile savaşmıştır MÖ 200 yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır MÖ 187 yılında Çin İmparatorluk ordusunu, ki başında Ka-o-ti bulunmaktadır, Pa-i-Teng sefereinde 10 bin kişilik disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır Bu çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda 200 bin olduğu yazmaktadır Mete Han devrinde Sibirya, Çin Denizi, Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur Metenin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Türklük özelliklerini kaybetmek istememiştir Metenin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Türk boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çinin İpek yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle MÖ 46 yılında Hunlar Doğu Hunları ve Batı Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun Devleti'nin başında bulunan Ho-han-ye' nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin hakimiyetine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi Çiçi, "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir Batı Hunları Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen oldular Akhunların ve Avrupa Hunlarının kurulmasında etkin rol oynadılar Batı Hunluları'nın başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Türk savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir Bu kendisinin birinci hatasıdır Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır Doğu Hunları Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda MS 48 yılına kadar hüküm sürdü Çin'in siyasi hareketleri sonucu, MS 48 yılında Güney ve Kuzey Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı Kuzey hunları hakan Pi yönetiminde Moğol ve Sibirya stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etti Güney Hunları Panhu yönetiminde Uygur havzasında ve Çine yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etti Doğu Hunlarının kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Türkler'in Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki kuzey Türklerin'in Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir (Güney Hunları: bknz Batı Hun İmparatorluğu) Güney Hunlarının yıkılması sonunda Çin siyasi egemenliği çerçevesinde Çin ülkesine tampon maksatlı birçok küçük Hun devleti kurulmuştur Bu Hun devletleri Göktürk siyasi üstünlüğüne kadar devam etmiştir Hun Kağanları (Şenyuları) " Yabgu Tou-Man - Karahan (Teoman Tovuman) (?-MÖ 209) " Mete Bagatır (MÖ 209 - Ö 174) " Lao - Şang (MÖ 174 - 161) " Çun - Çen Yabgu (Kün) (161 - 126) " İ-Çin-Hsien (İçihise) Yabgu (MÖ126 -114) " Wu-Weri (Uvey) Yabgu (MÖ 114 - 105) " Wu-Şih-Lu-Erh (U-Su-Liu-Usilu) Yabgu (MÖ 105 - 102) " Çü-Li-Hu (Hiü-Li-Hu-Güylihu) Yabgu (MÖ 102 - 101) " Çü-Ti-Hu (Tsie-Ti-Heu-Tsüydiheu) Yabgu (MÖ 101 - 96) " Hu-Lu-Ku-(Hu-Lo-Ku = Hulugu) Yabgu (MÖ 96 - 85) " Khuandi Yabgu (MÖ 85 - 68) " Khuyluy Yabgu (MÖ 68 - 60) " Uven-Güydi Yabgu (MÖ 60 - 58) " Khukhasie Yabgu (MÖ 58 - 56) MÖ 46 Büyük Hun İmparatorluğunun Doğu ve Batı olmak üzere birinci bölünüşü, Çiçi yönetimindeki Batı Hunları kısa sürede dağılmışlar ve çevre ülkelere göçmüşler, Avrupa Hunları'nın ve Akhunların oluşmasını sağlamışlardır Doğu Hunları ise Ho-Han-Ye idaresinde Büyük Hun olarak sürmüştür Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler " Çiçi Yabgu (MÖ 56 - 36) Çiçi ve oğulları Batı Türkistan'a çekilmiş ve Talas'ın batısını yönetmiştir Avrupa Hunları ile Akhunların temelini oluştururlar " Ho-Han-Ye (MÖ 56 - 31) " Joti Yabgu (MÖ 31 - 20) " Seuse - Joti Yabgu (MÖ 20 - 12) " Çeya - Joti Yabgu (MÖ 12 - 8) " Üçjolu - Joti Yabgu (MÖ 8 - MS 13) " Uluyjoti Yabgu (13 - 18) " Şikao-Joti Yabgu (18 - 46) " Vutatiho Yabgu (46) MS48 Talasın doğusunda hüküm süren Büyük Hun İmparatorluğunun ikinci kez Kuzey ve Güney olarak bölünüşü Güney Hunları, Türk literatürüne "Batı Hun İmparatorluğu" olarak geçmiştir Sarı yerler: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler GÜNEY HUNLARI (BATI HUN İMPARATORLUĞU) " Panu Yabgu (46 - 83) Yeğeni Pi ve oğulları Güney Sibirya'ya yönelmiş ve Moğolistan'ın kuzey taraflarını Kuzey Hunları olarak ayrı yönetmiştir " Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84) " Yuliu Yabgu (84 - 89) " Yuçukien Yabgu (89 - 93) " Ankuo Yabgu (93 - 94) " Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98) " Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124) " Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127) " Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140) " Çenieu Yabgu (140 - 143) " Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147) " İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172) " Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177) " Huçing Yabgu (177 - 179) " Kiangkiu Yabgu (179 - 188) " Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195) " Huçutsiuen Yabgu (195 - 216) Egemenlik Alanı [değiştir] Orta Asya steplerindeki tüm Türk boyları, Moğol kabileleri, Moğol Tatarları, Tunguzlar, Yüeçiler ( Kuşhanlar),Çin Hanedanlığı, İpek Yolu Kapladığı alan: Kuzeyde Sibirya; güneyde Tibet, Keşmir; doğuda Büyük Okyanus; batıda Hazar Denizi (18000000 km2) Çiçi'nin Çin kayıtlarındaki sözleri [değiştir] Çin elçisinin Çiçi ile ilgili düştüğü bir kayıt şöyledir: " Boyun eğmeyeceğiz Zira öteden beri Türkler kuvveti takdir eder, tabi olmayı hakir görürler Savaşçı süvari hayatımız sayesinde adı yabancıları titreten bir millet olduk Biz ölsek de, kahramanlığımızın şöhreti kalacak, çocuklarımız ve torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaktır" Devlet Yönetimi [değiştir] Hun devleti başında bulunan kişi " tan-hu" ya da "şen-yu" olarak anılıyordu Tanhu sözcüğü bir ünvan olarak " sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir Hükümdarlık da kut anlayışı egemendi Hükümdarlığın tanrıdan geçtiği görüşü vardı Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi Şenyunun görevi, ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduya komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir Hükümdarlık babadan oğla geçmektedir Ülke oğullar arasında doğu, batı, merkez olarak miras bırakılmaktadır Türk devleti hükümdarı eşine "ka-tun"(hatun) denirdi Yönetimde söz sahibiydi Büyük Hun Devleti'nde üç meclis bulunuyordu " 1 Meclis: Dini nitelikte konular tartışılır Yılın ilk aylarında toplanırdı " 2 Meclis: Haziran ayında toplanır ve devlet işleri görüşülürdü " 3 Meclis: Sonbaharda toplanılır ve askeri işler görüşülürdü Devamlı devleti yöneten " seçkinler meclisi" vardı Bu meclise " ayukı" denilmekteydi Ordu a Hun ordusu ücretli değildi " b Hun ordusunda kadın-erkek asker sayılır, her an savaşa hazır bulunurdu (ordu-millet anlayışı) " c Hun ordusunun temeli atlı askerlere dayanırdı " d Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır (10000 kişi) " e Kullanılan araçlar: ok ve yaydı Yakın dövüşte kılıç, kargı kullanılırdı " f Savaş stratejisi; keşif seferleri ve yıpratma savaşları olarak ikiye ayrılıyordu " g Sahte geri çekilme ve turan taktiği teknikleri kullanıldığı Çin kayıtlarından öğrenilmektedir Metenin mektubundaki Türkler Metenin Çin İmparatoruna yazdığı mektupta Türkler: Yay çekebilen ve kullanabilen tüm kavimler Hun olarak bir tek aile halinde birleştirildiler Artık Hun ülkesinde küçükler büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yaşlılar ve büyükler ise kendi yurtlarında sessiz ve rahat yaşayacaklardır Nesillerden nesillere bütün Hunlar barış ve mutluluk içinde kalacaktır Tanrı'nın lütuf ve inayeti ile subay ve askerlerimin üstün yetenek ve erdemleri ile dayanıklı atlarımın üstün gücü ile Kuşhanları ezerek yendi Çin sınırındaki bütün küçük devletler ile, bütün Orta Asya halkları düzene kavuşturuldu Bunların hepsi artık Hun oldular Büyük Hunların Türk ve Dünya Tarihine katkıları [değiştir] " Ordu örgütlenmesinde 10'luk sistem Mete döneminde oluşturulumuş ve günümüze kadar gelmiştir Batı uygarlıkları bu sistemi Türkler'den almıştır " Hun akınlarına karşı tarihi Çin seddi yapılmıştır " Kavimler Göçünün başlamasında Hun devletinin yıkılışı ilk etkendir " Diğer Türk devletlerine intikal eden olumsuz miras ise parçalanma ve iktidar için mücadele eden Türk boyları genetiğidir