Belirtili Belirtisiz İsim Tamlaması Ziincirleme İsim Ve Takısız İsim Tamlamaları

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

ADLAR (İSİMLER)

Bütün sözcük türleri,iki gruba ayrılarak değerlendirilir

A)Ad Soylu Sözcükler:

1)Ad (İsim)
2)Sıfat (Önad)
3)Zamir (Adıl)
4)Zarf (Belirteç)
5)Edat (İlgeç)
6)Bağlaç
7)Ünlem

B)FİİLLER (Eylemler)

1)Adlar:Varlıkları ya da kavramları karşılayan,onları tanımamızı sağlayan sözcüklere “ad” denir

Bir kelimeye -mek, -mak ya da -ma, -me olumsuzluk ekini getiremiyorsak o kelime addır

*Bahçe, kum, Ali, kitap, çanta, Almanya, Merkür,…
İsimleri:

A)Görev ve anlamlarına göre,
B)Varlıkların türüne göre,
C)Varlıkların sayısına göre,
D)Yapılarına göre olmak üzere 4grupta inceleyebiliriz

GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE İSİMLER

1)Somut İsimler:Taş,kitap,çiçek,…
2)Soyut İsimler:Akıl,sevgi,saygı,şeytan,iyilik,keder,…
3)İş ve Eylem Gösteren İsimler:Fiil soylu kelimelere “-mek, -mak, -ış, -iş, -me, -ma” ekleri getirilerek türetilen ve iş,oluş,eylem bildiren isimlerdir

Bunlara “fiilimsi” (isim-fiil) de denir

*Çalışmak, uyumak, dokunma, eğlenme, bakış, gülüş,…

VARLIKLARIN TÜRÜNE GÖRE İSİMLER

1)Özel İsimler:Tek olan,diğer varlıklara benzemeyen varlıkların özel adlarıdır

*Köroğlu, Nedim, Türkçe, Mehmet,Minnoş, Pamuk, Türk Dil Kurumu,

2)Tür (Cins) İsimleri:Aynı türden birçok varlığın ortak adlarıdır

*El, ayak, kardeş, amca, kedi, kaşık,şehir, kasaba,…

VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1)Tekil İsimler:Aynı türden varlıkların bir tekinin adıdır

*Çocuk, ay, kalem, kitap, elbise,…

2)Çoğul İsimler:-ler,-lar çokluk ekini almış isimlerdir

*Çocuklar, ağaçlar, kitaplar, öğrenciler,…

3)Topluluk İsimler:Biçim bakımından tekil göründüğü halde çokluk ya da topluluk anlamı veren adlardır

*Ordu, alay, sürü, kurultay, meclis, takım,…
YAPI BAKIMINDAN İSİMLER

1)Basit İsimler:Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir

*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…

2)Türemiş İsimler:İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir

*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…

3)Birleşik İsimler:İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir

*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,…

1)Belirtili Ad Tamlaması:Tamlayanın “-in” ilgi ekini tamln da “-i,si” 3

tekil kişi iyelik ekini aldığı tamlamalardır

NOT:Belirtili isim tamlamasını bulmak için tamlanana neyin,kimin sorularını sorarız

Türkçe’nin önemi,
Yolun sonu,
Ali’nin amcası,
Arabanın boyası,
Fırtınanın gücü,
Bizim köyümüz

2)Belirtisiz Ad Tamlaması:Tamlayanı yalın halde bulunan,taml 3

kişi iyelik ekini alan tamlamalardır

*Sokak kapısı,
*Tarla kuşu,
*Çam ağacı,
*Okul müdürü,
*Hızlı koşanı (sıfat)
*Devlet memurları

NOT:Belirtisiz isim tamlamasını bulmak için tamlanana “-ne” sorusunu sorarız

“Nasıl,ne kadar,kaç,hangi” gibi sorular sıfat tamlamasını buldurur

3)Takısız Ad Tamlamaları:Tamlayan ve tamln tamlama ekleri almadan oluşturdukları ad tamlamasıdır

Bu tür tamlamalarda tamlayan,tamln ya neye benzediğini ya da neden yapıldığını anlatır

*Yünden çorap
*Çelik tencere
*Ahşap dolap
*Taş duvar
*Bakır tel

Tamlayan tamln neden yapıldığını belirtiyor

Tamlayanla tamln arasına “den” ekini getirdiğimizde anlam bozulmuyor

Oysa sıfat tamlamalarında bozulur

*Sarı çorap (sıfat)
*İnci (gibi) diş
*Kömür göz
*Altın kalp
*Çelik bilek

Tamlayan,tamln neye benzediğini ifade ediyor

Tamlayanla tamln arasına “gibi” edatını getirirsek sıfat tamlamasıyla karıştırmayız

Çünkü sıfat tamlamalarının arasına “gibi” edatını getiremeyiz

NOT:Takısız isim tamlamalarının tamlayanları doğada tek başına bulunurken sıfat tamlamalarındaki doğada tek başına bulunmaz

4)Zincirleme Ad Tamlamaları:Bir ad tamlamasının üçüncü bir adla ya da başka bir ad tamlamasıyla oluşturduğu tamlamaya zincirleme ad tamlaması denir

*Bahçe kapısının anahtarı
b

siz ad tam

ad
zincirleme ad tam

*Çevre yolunun ağaçlandırma çalışmaları
b

siz ad tam

b

siz ad tam

zincirleme ad tam

Ad Tamlamalarıyla İlgili özellikler:

1)Belirtili ad tamlamalarında tamlayan çoğul,tamlanan da belgisiz bir sözcük olursa tamlayan eki “-in” yerine “-den” eki kullanılabilir

*Aşağıdakilerden hangisi (Aşağıdakilerin hangisi)
*Yolculardan biri (Yolcuların biri)baktabul

2)Belirtili ad tamlamalarında kimi zaman tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir

*Tadı yok sensiz geçen günlerin

3)Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sözcükler girebilir

*Masanın ayağı Masanın kırık ayağı)
*Evin borcu

(Evin bir türlü bitmek bilmeyen borcu)

4)Belirtili ad tamlamalarında tamlayan,tamlanan ya da ikisi birden zamir olabilir

*Onun kızı (Tamlayan zamir)
*Çocukların bir çoğu (Tamlanan zamir)
*Onların bir çoğu (Tamlayan da tamlanan da zamir)

5)Tamlayanı zamir olan belirtili ad tamlamalarında tamlayan genellikle düşer

Bunlara “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” denir

*Olayı bize babası anlatmıştı

(Onun babası)
*Evimiz çok güzel oldu

(Bizim evimiz)
*Paran var mı?(Senin paran)

6)Bir tamlayan,birden çok tamlanan için;bir tamlanan da birden çok tamlayan için ortak kullanılabilir

*Evin kapısı ve penceresi açık kalmıştı

(Tamlayan ortak)
*Ahmet’in,Murat’ın ve Deniz’in velisi toplantıya katılmadı

(Tamlanan ortak)
ADLARDA KÜÇÜLTME

Adlarda küçültme “cik ve ceğiz” ekleriyle sağlanır

*Şu tepeciği aşarsak köy görünür

(Küçük tepe)
*Çocukcağız evin yolunu şaşırdı

(Küçük çocuk)

Adların sonuna getirilen “cik,ceğiz” ekleri adlara değişik anlamlar da katabilir

*Anneciğimi çok özledim

(Sevgi)
*Bir milyarcık borç verir misin?(önemsememe-azımsama)

NOT:-cik eki kimi zaman somut bir varlığa ad oldukları zaman küçültme anlamını yitirebilir

*Mehmetçik (Türk askeri)
*Gelincik (Çiçek ismi)
*Maymuncuk (Kapı kilidini açan araç)
ÇOĞUL EKİNİN (-LER,-LAR)GÖREVLERİ VE EKLENDİĞİ SÖZCÜKLERE KATTIĞI ANLAMLAR:
-Ler,-lar eki eklendiği sözcüğe her zaman çoğul anlamı katmaz;farklı anlam ilgileri de katabilir

*Birazdan Zeynepler gelir

(Belirli bir aileyi belirtiyor)
*Bu cami Karahanlılar döneminde kalma

(Sülale,soy anlamı katmış)
*Müdür Beyler henüz gelmediler

(Saygı)
*Hanımefendiler daha uyanmadılar

(Alay,küçümseme, sitem anlamı katmış)
*On yaşlarında bir çocuktu

(Yaklaşık anlamı katmış)
*Hasta ateşler içinde kıvranıyordu

(Abartma)
*Anadalu’da Yunus’lar bitmez

(Özel ada benzerleri anlamı katmış)
*Akşamları televizyon seyrederim

(Belgisiz sıfat yerine geçerek “her” anlamı katmış)

09-11-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Belirtili Belirtisiz İsim Tamlaması Ziincirleme İsim Ve Takısız İsim Tamlamaları ADLAR (İSİMLER) Bütün sözcük türleri,iki gruba ayrılarak değerlendirilir A)Ad Soylu Sözcükler: 1)Ad (İsim) 2)Sıfat (Önad) 3)Zamir (Adıl) 4)Zarf (Belirteç) 5)Edat (İlgeç) 6)Bağlaç 7)Ünlem B)FİİLLER (Eylemler) 1)Adlar:Varlıkları ya da kavramları karşılayan,onları tanımamızı sağlayan sözcüklere “ad” denirBir kelimeye -mek, -mak ya da -ma, -me olumsuzluk ekini getiremiyorsak o kelime addır Bahçe, kum, Ali, kitap, çanta, Almanya, Merkür,… İsimleri: A)Görev ve anlamlarına göre, B)Varlıkların türüne göre, C)Varlıkların sayısına göre, D)Yapılarına göre olmak üzere 4grupta inceleyebiliriz GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE İSİMLER 1)Somut İsimler:Taş,kitap,çiçek,… 2)Soyut İsimler:Akıl,sevgi,saygı,şeytan,iyilik,keder,… 3)İş ve Eylem Gösteren İsimler:Fiil soylu kelimelere “-mek, -mak, -ış, -iş, -me, -ma” ekleri getirilerek türetilen ve iş,oluş,eylem bildiren isimlerdirBunlara “fiilimsi” (isim-fiil) de denir Çalışmak, uyumak, dokunma, eğlenme, bakış, gülüş,… VARLIKLARIN TÜRÜNE GÖRE İSİMLER 1)Özel İsimler:Tek olan,diğer varlıklara benzemeyen varlıkların özel adlarıdır Köroğlu, Nedim, Türkçe, Mehmet,Minnoş, Pamuk, Türk Dil Kurumu, 2)Tür (Cins) İsimleri:Aynı türden birçok varlığın ortak adlarıdır El, ayak, kardeş, amca, kedi, kaşık,şehir, kasaba,… VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER 1)Tekil İsimler:Aynı türden varlıkların bir tekinin adıdır Çocuk, ay, kalem, kitap, elbise,… 2)Çoğul İsimler:-ler,-lar çokluk ekini almış isimlerdir Çocuklar, ağaçlar, kitaplar, öğrenciler,… 3)Topluluk İsimler:Biçim bakımından tekil göründüğü halde çokluk ya da topluluk anlamı veren adlardır Ordu, alay, sürü, kurultay, meclis, takım,… YAPI BAKIMINDAN İSİMLER 1)Basit İsimler:Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,… 2)Türemiş İsimler:İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,… 3)Birleşik İsimler:İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,… 1)Belirtili Ad Tamlaması:Tamlayanın “-in” ilgi ekini tamln da “-i,si” 3tekil kişi iyelik ekini aldığı tamlamalardır NOT:Belirtili isim tamlamasını bulmak için tamlanana neyin,kimin sorularını sorarız Türkçe’nin önemi, Yolun sonu, Ali’nin amcası, Arabanın boyası, Fırtınanın gücü, Bizim köyümüz 2)Belirtisiz Ad Tamlaması:Tamlayanı yalın halde bulunan,taml 3kişi iyelik ekini alan tamlamalardır Sokak kapısı, Tarla kuşu, Çam ağacı, Okul müdürü, Hızlı koşanı (sıfat) Devlet memurları NOT:Belirtisiz isim tamlamasını bulmak için tamlanana “-ne” sorusunu sorarız “Nasıl,ne kadar,kaç,hangi” gibi sorular sıfat tamlamasını buldurur 3)Takısız Ad Tamlamaları:Tamlayan ve tamln tamlama ekleri almadan oluşturdukları ad tamlamasıdırBu tür tamlamalarda tamlayan,tamln ya neye benzediğini ya da neden yapıldığını anlatır Yünden çorap Çelik tencere Ahşap dolap Taş duvar Bakır tel Tamlayan tamln neden yapıldığını belirtiyor Tamlayanla tamln arasına “den” ekini getirdiğimizde anlam bozulmuyorOysa sıfat tamlamalarında bozulur Sarı çorap (sıfat) İnci (gibi) diş Kömür göz Altın kalp Çelik bilek Tamlayan,tamln neye benzediğini ifade ediyorTamlayanla tamln arasına “gibi” edatını getirirsek sıfat tamlamasıyla karıştırmayızÇünkü sıfat tamlamalarının arasına “gibi” edatını getiremeyiz NOT:Takısız isim tamlamalarının tamlayanları doğada tek başına bulunurken sıfat tamlamalarındaki doğada tek başına bulunmaz 4)Zincirleme Ad Tamlamaları:Bir ad tamlamasının üçüncü bir adla ya da başka bir ad tamlamasıyla oluşturduğu tamlamaya zincirleme ad tamlaması denir Bahçe kapısının anahtarı bsiz ad tam ad zincirleme ad tam Çevre yolunun ağaçlandırma çalışmaları bsiz ad tam bsiz ad tam zincirleme ad tam Ad Tamlamalarıyla İlgili özellikler: 1)Belirtili ad tamlamalarında tamlayan çoğul,tamlanan da belgisiz bir sözcük olursa tamlayan eki “-in” yerine “-den” eki kullanılabilir Aşağıdakilerden hangisi (Aşağıdakilerin hangisi) Yolculardan biri (Yolcuların biri)baktabul 2)Belirtili ad tamlamalarında kimi zaman tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir Tadı yok sensiz geçen günlerin 3)Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sözcükler girebilir Masanın ayağı Masanın kırık ayağı) Evin borcu(Evin bir türlü bitmek bilmeyen borcu) 4)Belirtili ad tamlamalarında tamlayan,tamlanan ya da ikisi birden zamir olabilir Onun kızı (Tamlayan zamir) Çocukların bir çoğu (Tamlanan zamir) Onların bir çoğu (Tamlayan da tamlanan da zamir) 5)Tamlayanı zamir olan belirtili ad tamlamalarında tamlayan genellikle düşerBunlara “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” denir Olayı bize babası anlatmıştı (Onun babası) Evimiz çok güzel oldu (Bizim evimiz) Paran var mı?(Senin paran) 6)Bir tamlayan,birden çok tamlanan için;bir tamlanan da birden çok tamlayan için ortak kullanılabilir Evin kapısı ve penceresi açık kalmıştı(Tamlayan ortak) Ahmet’in,Murat’ın ve Deniz’in velisi toplantıya katılmadı(Tamlanan ortak) ADLARDA KÜÇÜLTME Adlarda küçültme “cik ve ceğiz” ekleriyle sağlanır Şu tepeciği aşarsak köy görünür(Küçük tepe) Çocukcağız evin yolunu şaşırdı(Küçük çocuk) Adların sonuna getirilen “cik,ceğiz” ekleri adlara değişik anlamlar da katabilir Anneciğimi çok özledim(Sevgi) Bir milyarcık borç verir misin?(önemsememe-azımsama) NOT:-cik eki kimi zaman somut bir varlığa ad oldukları zaman küçültme anlamını yitirebilir Mehmetçik (Türk askeri) Gelincik (Çiçek ismi) Maymuncuk (Kapı kilidini açan araç) ÇOĞUL EKİNİN (-LER,-LAR)GÖREVLERİ VE EKLENDİĞİ SÖZCÜKLERE KATTIĞI ANLAMLAR: -Ler,-lar eki eklendiği sözcüğe her zaman çoğul anlamı katmaz;farklı anlam ilgileri de katabilir Birazdan Zeynepler gelir(Belirli bir aileyi belirtiyor) Bu cami Karahanlılar döneminde kalma(Sülale,soy anlamı katmış) Müdür Beyler henüz gelmediler(Saygı) Hanımefendiler daha uyanmadılar (Alay,küçümseme, sitem anlamı katmış) On yaşlarında bir çocuktu(Yaklaşık anlamı katmış) Hasta ateşler içinde kıvranıyordu(Abartma) Anadalu’da Yunus’lar bitmez(Özel ada benzerleri anlamı katmış) Akşamları televizyon seyrederim(Belgisiz sıfat yerine geçerek “her” anlamı katmış)