|
Prof. Dr. Sinsi
|
Türkiye'nin Geçirdiği Tüm Jeolojik Zamanlarla Yeraltı Kaynakları Arasındaki İlişki
Türkiye Alp Kıvrım kuşağı içindedir Bu nedenle her jeolojik zaman da kabuk tabakası, yer hareketleriyle değişmeye uğramıştır Dağ oluşum hareketleri ile yükselen sahalar, akarsularla sürekli olarak aşınmıştır Yüksek sahalardan aşınan maddeler, çukur sahalarda,deniz ve göllerde birikmiştirBu birikim alanlarına Jeosenklinal denir
JEOLOJİK ZAMANLARA GÖRE GEÇİRDİĞİ EVRELER :
A)I Zaman: 1 zamanda oluşmuş metamorfik ve tortul araziler bulunur Türkiye’nin temelini oluşturan metamorfik araziler, Yıldız Dağları, Güneydoğu Toroslar, Batı An Saruhan –Menteşe veya Menderes masifinde yer alır Ayrıca İç Anve Alanya-Anamur arasında Bu jeolojik zamanın şar döneminde (Karbonifer) gür ormanlar yetişmiş ve bu bitki kalıntılarının göllerde birikmesiyle Zonguldak çevresi oluşmuştur
B)II Zaman: Bu zamanda Türkiye’nin büyük bir bölümünde Tetis denizi bulunuyordu Akarsuların taşıdığı malzemeler bu denizin tabanında tortul tabakalar oluşturmuştur Bu tortul tabakalar kırılarak kireçtaşları oluşmuştur Bu nedenle Toroslar ve Kuzey Anadolu uzandığı sıralarda, bu araziler geniş yer kaplar Karadeniz kıyılarında Samsun-Zonguldak arasında, kumlu ve kireçtaşı tabakaları görülür Aynı zamanda tortullarla birlikte volkanlardan çıkan malzemeler yayılmıştır
C)III Zaman: Bu jeolojik zamanın başlarında ülkemiz sıcak ve kurak iklimin etkisi altında kalmıştır Bu dönemde Ankara-Çankırı-Sivas ile K Anadolu’daki kapalı havzalarda tuzlu ve jipsli tortular oluşturmuştur Alp-Himalaya kıvrım sistemi ile birlikte Toroslar ve K An Dağları oluşmuştur Anadolu’nun iç kesiminde yer kabuğunun çökmesiyle çukur sahalar göllerle kaplanmıştır Buralarda yetişen bitkilerin çürümesiyle linyit kömürleri oluşmuştur GDoğu An Bölgesinde petrol yatakları oluşmuştur
D)IV Zaman: Türkiye bugünkü halini almıştır Bu zaman başlarında Ege denizinin bulunduğu saha çökmüştür Sık sık değişen iklim koşulları nedeniyle etraftaki denizlerde seviye yükselmesi olmuştur İklim soğuması nedeniyle buzul çağı yaşanmış, Türkiye’deki bazı dağlar buzullarla kaplanmıştır Eğe ve Akdeniz’in seviyesi şimdiye göre 100m alçalmıştır Yaklaşık 8000 yıl önce bugünkü ilkim şartları oluşmuştur Deniz seviyesinin yükselmesiyle Akdeniz’in tuzlu suları, tatlı suları olan Karadeniz ulaşmıştırİç ve D Anadolu’da volkanizma olayları başlamış ve bazı volkanik dağlar oluşmuştur
TÜRKİYE’NİN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN ÖZELLİKLERİ
1) Ortalama yükselti oldukça fazladır(1132m)Yükselti batıdan doğuya doğru artarYükselti basamaklarının dağılımı şöyledir:
-0-500 m arasında olan yerler > %17,5
- 500 - 1000 " " " %26,
- 1000- 2000 " " " %49,9
- 2000m’den yüksek yerler %7
2) Düzlükler geniş yer kaplar Ovaların yükseltileri de fazladır
3) Ülkemizin yaklaşık yarısı 1000 – 2000 m arasıdır
4) Ülkemizin, yüksek sıradağları doğu-batı doğrultusunda uzanır Kuzey ve güneydeki bu sıradağlar doğuda birleşirler
5) Anadolu; Karadeniz Akdeniz havzaları arasında yüksek bir kütledir
6) Denizlerin derin kesimi ile kıyı dağları arasındaki fark 5000m’yi geçer
TÜRKİYE’NİN DAĞLARI
Türkiye’deki dağlar orojenik hareketlerle ve volkanik olaylar sonucu oluşmuştur
1) OROJENİK HAREKETLERLE MEYDANA GELEN DAĞLAR:
(Oro-Dağ, Jenez-Oluşum Orojenez > Dağ oluşum hareketleri ) Sıra dağlar genellikle derin denizlerde biriken tortulların, yan basınç oluşturan kıta hareketleri sonucu, kıvrılarak yükselmesi ile oluşmuştur Ya da kırılarak yükselmesi sonucu oluşmuştur
a-Kıvrım Dağları: Bu dağlar esnek tabakaların kıvrılarak yükselmesi sonucunda oluşmuşlardır Türkiye’deki kıvrım dağlarını Apl-Himalaya kıvrım sistemi içinde düşünüyoruz
Türkiye’nin bulunduğu yerde Tetis Jeasanklinali vardı Bu deniz küçülerek 3 zaman ortalarına kadar varlığını devam ettirmişdir Bu jeosanklinal, etraftan dış kuvvetlerin getirdiği materyallerle dolmuş ve kalın tortul tabakalar oluşturmuş,daha sonra bu tortul tabakalar kıvrılarak yükselmiş, böylece Alp-Himalaya kıvrım sistemi oluşmuştur Ülkemizdeki Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslarda, bu kuşak içersinde olup, kalker tabakalarının kıvrılmasıyla oluşmuştur
Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar; Van gölünün kuzeyinde birleşirler Bunlar oluşumlarını 3 zaman sonlarında, bugünkü şekillerini de 4 zaman başlarında Anadolu’nun toptan yükselmesiyle kazanmıştır
b-Kırık Dağları: Kıvrılma özelliğini kaybetmiş olan tabakalar kırılmaya uğrarlar Böylece fay hatları oluşur Fay hatları boyunca, bazı kısımlar çökerken, bazı kısımlarda, yüksekte kalırlar Çöken kısımlara GRABEN, yükselen kısımlara HORST denir Bunlara örnek Ege’deki Horst-Graben hattı verilebilir Kazdağı, Kozak D Yunt Buzdağlar, Aydın D, Menteşe D horstlara örnektir
2) VOLKANİK DAĞLAR
Volkanik dağlar, yerin derinliklerinde bulunan kızgın, erimiş ve basınç altındaki magmanın yeryüzüne çıkmasıyla oluşur Ülkemizdeki volkanik faaliyetler III Zamanda yoğun olarak görülmüştür Bu faaliyetler sonucu kırıklar boyunca magma yeryüzüne akmış ve volkanik araziyi oluşturmuştur Volkanik dağları şu şekilde sıralayabiliriz
a) Doğu An Bölgesi Volkanları: Bu dağlar Van gölünün kuzeyinde bir fay hattı üzerinde yer almıştır Türkiye’nin en yüksek dağı olan Ağrı dağı bu dağ sırasının kuzeydoğu ucunda yer alır
Ağrı Dağı: 1203km2’lik alan içersinde kuruludur İki kütle halindedirKüçük Ağrı 3896cm yükBüyük Ağrı ise 5137m yüksekliğe sahiptir
Tendürek Dağı: Yüksekliği 3533 m’dir Çaldıran ilk Doğu beyazıt arasında bulunur
Süphan dağı: Yüksekliği 4058 m’dir (Bitlis)
Nemrut Dağı: Bitlis de yer alır Van gölü varlığını bu dağa borçludurNemrut Dağı şimdiki görünümünü son volkanik patlama ve çökmeden sonra kazanmıştırson patlama sonucunda dağın tepe noktası yok olmuş ve krater olmuştur Birkaç kraterin birleşmesiyle Kalderalar oluşmuştur
Ayrıca Kargapazarı, Dumlu ve Bingöl dağları volkanik yapılı dağlardır
B)İç Anadolu bölgesi Volkan Dağları :
Erciyes: 3917m dir Bu dağ, İç Anadolu’nun en yüksek dağıdır Erciyes dağının oluşumu birkaç aşamalıdır Yamaçlardan merkezden çevreye doğru yayılan kırık hatları vardır Doruk kesimlerinde sirkler ve buzullar vardır Erciyes Kayseri ve Develi için su deposu görevini görürYurdumuzun başlıca kayak ve kış turizmi merkezleri arasındadır
Hasan Dağı:
Aksaray da yer alan bu dağ bir volkan konisidir Ayrıca: yine Aksaray’da yer alan
Melendiz Dağı, Karapınar yakınlarında
Karacadağ ve Karadağ genç volkan konileridir
İç Anadolu’da Ürgüp-Nevşehir çevresinde tüfler ve tüflerin sıkışmasıyla oluşan kayaçların yer aldığı bir volkanik arazi yer alır Bunların üzerinde Peribacaları bulunur Karapınar (Konya) çevresinde volkanik arazi üzerinde oluşmuş göller vardır Bunların en tanınmışı Meke Tuzlası dır
C) Ege Bölgesi Volkanları:
Kula çevresinde yoğunlaşmıştır Genç Kula volkanlarının 70 kadar konisi vardır Bunlar fazla yüksek değildirler Koyu renkli volkanik materyallerin yaygın olmasından dolayı yöreye halk arasında yanık arazi de denir
D) Güneydoğu Anadolu Bölgesi Volkanları:
Bunlardan en tanınmışı 1957 m yüksekliğindeki Karacadağ’ dır Karaca dağdan lavlar geniş bir alana yayıldığından yayvan biçimine sahip olan bu dağ halk arasında kalkan biçimli volkan olarak adlandırılıyor
Bunlardan başka ;Köroğlu Dağı, Işık Dağı,diğer volkan dağlarıdır
DAĞLARIN TÜRKİYE’DEKİ COĞRAFİ DAĞILIŞI
Kuzey Anadolu Dağları: Bu dağlar Alp sisteminin Türkiye’deki kuzey kanadını oluşturur KAn Dağ, Karadeniz Bölgesinde iki sıra halinde uzanır Kıyı yakınındaki sıra dağlar Küre, Canik, Giresun, Gümüşhane, Kalkanlı, Trabzon ve Rize dağlarıdır Giresun, Rize dağlarına Doğu Karadeniz dağları da denir Doğu Karadeniz dağları dik yamaçlı yüksek dağlardır Bu nedenle ulaşım iç kesimlerle Kalkanlı ve Kop geçitleriyle sağlanır
Bu sıra dağlar kuşağının gerişimde batıdan doğuya doğru ikinci kuşak vardır Bunlar Köroğlu, Ilgaz,Deveci, Yıldız,Çimen,Kop, Mescid ve yalnız Çam dağları
Güney Anadolu Dağları :
Bunlara Toros dağları da denir Alp kıvrım sisteminin güney kanadına dahildir Üç kısımdan oluşur
1) Batı Toroslar: Antalya körfezinin her iki tarafına doğru iki kuşak halinde uzanır Batıda Ak dağlar, ve Boz dağlar, doğuda Sultan, Dedegöl ve Geyik dağları
2) Orta Toroslar: Antalya körfezinin doğusunda kıyıya paralel uzanır Bolkar Dağları,Aladağlar, Tahtalı Dağları, Binboğa Dağları
İskenderun körfezinin hemen doğusunda Nur(Amanos) dağları uzanır
Güneydoğu Anadolu Dağları:
Torosların uzantısı olduğundan bunlara Güneydoğu Toroslar denir Bu kuşak üzerinde Malatya Dağları, Genç D, Bitlis D, Hakkari D bulunur En yüksek noktayı Cila D(Uludoruk) (4135)
Doğu Anadolu Dağları:
Bu bölgedeki dağların büyük bir kısmı Orta Torosların devamı olan sıradağlardır Bunlar: Tahtalı D, Mercan D, Karasu D, Aras Dağı’dır Allah u’ekber Dise KAn Dağlarının uzantısıdır Ayrıca Şerafettin Dağı Bingöl D, Şakşak Dağı ve Kargapazarı D bulunur
Ayrıca volkanik dağlar vardır: B ve K Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut
İç Anadolu Dağları: Bölgede sıradağlar azdır Sundiken ve Sultan Dağları sıradağlara örnektir En dağlık kasım bölgeleri doğu kısmıdır Tecer, Çamlıbel, Hınzır ve Akdağlar buradadır Ayrıca Ankara ve çevresinde İdris D Elmadağ ve Ayas Dağı volkanik Dağları; Erciyes, Melendiz, Hasan D Karadağ ve Karacadağ
Batı Anadolu Dağları:
Horst şeklindeki dağlardır Kuzeyden güneye doğru Madra D Yunt D Bozdağlar ve Aydın Dağlardır
Muğla yöresinde KB-GD yönünde uzanan dağ sıralarından oluşan Menteşe Dağları yer alır Kuzeyde Kaz dağları ve Biga Dağları bulunur İç kesimlerde, Sandıklı, Eğrigöz ve Murat D gibi yükseltiler bulunur Bursa’daki Uludağ eski bir volkanik kütlenin yüzeye çıkmasıyla oluşmuştur Ülkemizin en önemli kış turizmi merkezlerindendir
Dağların Doğal Ortam ve Ek Faaliyetler üzerindeki Etkileri
Dağlar: İklim, toprak oluşumu, bitki örtüsünün dağılışı, yerleşme ve ekonomik faaliyetler üzerinde etkili olmaktadır
Yükseklere çıkıldıkça, iklimin soğumasına bağlı olarak bitki örtüsü farklılıklar gösterir Vadilerin iç kesimleri ile kuzeye ve güneye bakar yamaçları arasında farklı bitki toplulukları bulunmaktadır
Yüksek ve engebeli olan dağlık sahalar genel olarak tarımın yapılmasını, yerleşmenin kurulmasını ve yol yapımını güçleştirirFazla yağış alan dağlık sahalar, önemli ölçüde akarsuların beslenmesini sağlar
Dağlarda bulunan yerleşme şekilleri ve buralardaki insanların tarımsal faaliyetleri, ovalara göre farklıdır
TÜRKİYE’NİN PLATOLARI
PLATO: Akarsularla derince parçalanmış hafif engebeli, çoğunlukla geniş saha kapsayan yüzey şekline plato denir
İÇ ANADOLU :
Tuz gölü ve Konya ovası arasında OBRUK
Tuz gölünün batısında CİHANBEYLİ
Tuz gölünün kuzeybatısında HAYMANA
Eskişehir ve Afyon arasında YAZILIKAYA
Kızılırmak yayında BOZOK(Kızılırmak)
Yukarı Kızılırmak bölümünde Yozgat-Akdağmadeni arsında yükseklikleri 1000-1500 m arasında, tortul tabakalar arasında platolar bulunur
DOĞU ANADOLU:
Doğu Anadolu Bölgesinde bazalt lavları üzerinde 1500-2000 m arasında Erzurum-Kars ve Ardahan Platoları vardır Ayrıca 2000-2500 m aralığında Alahuekber ve Yalnızçam dağları üzerinde platolar bulunur
EGE : İç Batı Anadolu eşiğinde özellikle Uşak dağları üzerindeki platolar
AKDENİZ: Orta Toroslarda Taşeli
KARADENİZ: Orta Karadeniz’de Canik-Giresun Dağ üzerinde ayrıca Fatsa-Şebinkarasihar arasında Perşembe yaylası
GDOĞU ANADOLU: Gaziantep ve Şanlıurfa platoları
|