Hücre Bölünmeleri Ve Üreme, Eşeyli Üreme - Konjugasyon

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

Üreme, çoğalma olarak da bilinir, bir canlının neslini devam ettirmesi olayı

Büyüme ve gelişmesini tamamlayan her canlı çoğalma yeteğine sahip olur

Çoğalma yeteneğine sahip canlılar kendilerine benzer bireyler oluştururlar ve bu sayede nesillerini devam ettirmiş olurlar

Biyolojinin temel ilkelerinden biri "tüm canlılar kendinden önce bulunan canlılardan meydana gelir" sözüdür

Gerçekten de yaşamın temel yapısı bireylerin çoğalmasıyla gelecek döllerin oluşturulması ve genetik bilginin aktarılmasından geçer

Üremenin birimi ve taşıyıcısı hücre, türlere özgünlüğün aktarılmasını sağlayan ise kalıtım materyalidir

özellikle arılarda partenogenez diye adlandırılan üreme biçimi iki tip arı tarafından gerçekleştirilir

Kraliçe arı(2n) ve erkek arı(n) bölünmeye uğrayarak yumurta ve spermlerini birleştirir

Bunlardan birkaç yumurta erkek arıyı, birkaç yumurta kraliçe arıyı(bunlar arı sütü ile beslenir

), diğerler yumurtalar ise işçi arıları(kısır_bunlarda arı ekmeği ile beslenir

)meydana getirir

Eskiden, insanlar canlı varlıkların cansız maddelerden oluştuğuna inanırlardı, örneğin, sineklerin çamurdan ya da etten, kurbağaların çamurdan oluştuğu gibi

Mikroskobun bulunuşu ve mikroorganizmaların saptanması sonucu bunların kökeni ile ilgili görüşlerden biri; abiyogenez (kendiliğinden oluş, Spontan Generasyon); diğeri ise biyogenez (kendinden önceki bir canlıdan oluş) dur

Sonraları bir fizikçi olan Francesco Redi'nin ünlü kavanoz çalışması, açık kaptaki ette sinek kurtçuklarının oluşumu ve eti steril ettikten sonra kapalı ortamda ette hiçbir canlının kendiliğinden oluşmadığının gözlemlenmesiyle, burada gerçekleşenin abiyogenez olmadığı ortaya çıktı

Bir hücreli canlılarda çoğalma, vejetatif bölünmeyle birleşmiş ve bu sebeble normal vejetatif bölünme aynı zamanda yeni döller meydana getirilmesini de sağlamaktadır

Çok hücrelilerde ise; çoğalma, germinatif hücreler denen özelleşmiş dokuya indirgenmiştir

Somatik /vejetatif hücreler canlıda yapının oluşmasını, gelişmesini sağlayan ve bireyle birlikte ölen hücrelerdir

Canlılarda eşeyli ve eşeysiz çoğalma olmak üzere iki çeşit çoğalma vardır

Eşeysiz üreme

Bir canlıdan ayrılan hücre veya hücre grubundan yeni bireylerin oluşturulmasına eşeysiz üreme denir

Eşeysiz üremede döllenme olayı olmadığından eşeysiz üreyen canlı oluştuğu canlıya kalıtsal olarak tıpa tıp benzer

Çünkü eşeysiz üreme mitoz bölünme ile gerçekleşir

Ancak mitoz bölünmede olabilecek bir ayrılmama ve mutasyon çeşitlilik sebebidir

Eşeysiz üremeye canlıların büyüme bölgelerinden ayrılan hücre veya hücre grupları neden olduğu için aynı zamanda vejatatif üreme de denmektedir

Eşeysiz üreme çeşitleri

Tek hücrelilerde bölünerek çoğalma

Rejenerasyonla çoğalma

Tomurcuklanarak çoğalma

Çelikle çoğalma

Sporla çoğalma

Tek hücrelilerde bölünerek çoğalma

Tek hücreliler bölünerek ürerler

Hücre hacim olarak belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra bölünerek yeni hücreler oluşturur

Bu yeni hücreler genotip bakımından ana hücrenin aynısıdır

Temeli mitoz bölünmeye dayanan en basit üreme şeklidir

Tek hücreliler ve bazı ökaryotlar bölünerek ürerler

Rejenerasyonla (yenilenme) çoğalma

Omurgasızlarda mezoderm ve mezoglea tabakası bulunur

Bu tabaka içerisinde embriyonik hücreler vardır

Bu tabakayı taşıyan canlılardan ayrılan bir parça eksik kısımları tamamlayabilmektedir

Örneğin; deniz yıldızından kopan bir kol ana gövdedeki hücreler tarafından tamamlandığı gibi ayrılan kolun içerisindeki hücrelerde koldan yeni bir gövde oluştururlar

Bu durum yassı solucanlarda da (Planarya) görülür

Rejenerasyon normalde bir çoğalma tipi değildir

Tahrip sonucu canlıdan ayrılan parçadan yeni birey oluşturulur

Rejenerasyon, kelime anlamıyla yenileme demektir

Canlılardan herhangi bir nedenle ayrılan parçalardan yeni canlılar oluşabilir

Dolayısıyla rejenerasyon bu canlılar için üreme kabul edilir

Omurgalılardaki rejenerasyona bir yaranın iyileşmesi veya kertenkelenin kopan kuyruğunun yenilenmesi örnek olarak verilir

Çünkü kopan deriden yeni bir organizma, kopan kuyruktan da yeni bir kertenkele oluşmamaktadır

Tomurcuklanarak çoğalma

Bazı canlılarda tomurcuk benzeri çıkıntılar gelişir

Bu kısımlar ayrılarak yeni canlıyı oluşturur

Örneğin; Hidra da bira mayasında ve süngerlerde eşeysiz üremenin bu karakteristik özelliği görülür

Vejatatif çoğalma

Bazı bitkilerden koparılan bir dal parçası, toprağa dikildiğinde yeni bitki oluşturabilir

Buna çeliklenme ile çoğalma denir

Ayrılan dal parçasının meristem tabakası yeniden kök oluşturduğundan bu parça ayrı bir fert olarak yaşayabilir

Özellikle tarımda verimliliği arttırmak, az zamanda daha çok ve daha kaliteli bitkiler yetiştirmek için kullanılan üretim metodudur

sonucu olarak yeni bir bitki meydana gelir

Örneğin; kavak, çınar, meyve ağaçları, asma;

gibi bitkiler çelikleme ile üretilir

Özellikle melez olan ve eşeyli üremeyen bitkiler bu şekilde üretilir

Örneğin; Çekirdeksiz üzüm, Washington portakalı, satsuma mandalini gibi

Vejatatif üremeye: Soğanların rizomla (küçük kök) üremesi, çileklerin sürüncü gövde ile çoğalması ciğer otunun yapraklarından yeni ciğer otlarının oluşmasnı örnek olarak gösterebiliriz

vejetatif üreme üçe ayrılır:

Çelikle üreme; gül ve söğütün kesilen dallarının toprağa dikilmesiyle yeni gül ve söğüt oluşması

Yumru ve soğanla üreme: patates, yer elması, sarımsak gibi depo organları olan yumru ve soğanlar nemli ortamlarda çimlenerek yeni bitkileri oluşturur

Sürünücü gövde ile üreme: çiçekler toprak üzerinde sürünücü gövde ile zambak ve ayrık otlarında yeraltı gövdesiyle, böğürtlenlerde dal ve gövde uçlarının köklenmesiyle vejetatif üreme olur

örnek olarak çilek veririz

Sporla çoğalma

Bazı canlılarda spor adı verilen üreme hücresinden yeni bireyler oluşturulur

Buna sporogoni veya sporla üreme denir

Örneğin su yosunlarından Ulotrix, küf mantarı

Mantarlarda sporla üreme karakteristiktir

Örneklenen canlılardan bazıları eşeysiz üremeyle beraber eşeyli olarakta ürerler

Örneğin; mantarlar ve paramesyum konjugasyonla eşeyli ürediği gibi hydra ve deniz yıldızı, eşeyli üremenin en önemli yapısı olan eşey bezlerini de bulundurur

Bunlara bir örnekte mikroskobik canlılardır

EŞEYLİ ÜREME

Farklı cins iki gametin birleşmesiyle yeni canlının meydana getirilmesine eşeyli üreme denir

Gamet, eşey hücresi olarak tanımlanır

Bir gamet ya dişi eşey hücresidir (yumurta) ya da erkek eşey hücresidir (polen veya sperm)

Eşeyli üreyen canlılarda bir çift kromozom takımı bulunur

Bu takımın yarısı anneden yarısı babadan gelir

Bu takım kromozoma haploid veya monoploid (n) denir

(n) haploid kromozom takımı gamette bulunur

Bir çift kromozom takımına 2n diploid denir

Örneğin; insanda 2n=46 sayıda kromozom bulunur

Somatik hücreler (vücut hücreleri) 2n sayıda kromozom taşır

Eşeyli üreme sonucunda birbirinden farklı bireyler oluşur

Bu da populasyonlarda varyasyonu (çeşitliliği) arttırır

Çeşitliliğin açığa çıkmasını sağlayan faktörler;

Eşeyli üreme çeşitleri ;

Krosingover

Homolog kromozomların rastgele paylaşımı

Döllenme

Mutasyonlar

Ayrılmama

olayları sağlar

Mutasyonlar ve ayrılmama sık sık gerçekleşen olaylar değildir

Eşeyli üreme sonucunda fertlerin ortama uyum özelliği adaptasyon kabiliyetleri ile artar

Örneğin; Paramesyum hücreleri direnç artırmak amacıyla eşeyli üremektedirler

09-11-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Hücre Bölünmeleri Ve Üreme, Eşeyli Üreme - Konjugasyon Üreme, çoğalma olarak da bilinir, bir canlının neslini devam ettirmesi olayı Büyüme ve gelişmesini tamamlayan her canlı çoğalma yeteğine sahip olur Çoğalma yeteneğine sahip canlılar kendilerine benzer bireyler oluştururlar ve bu sayede nesillerini devam ettirmiş olurlar Biyolojinin temel ilkelerinden biri "tüm canlılar kendinden önce bulunan canlılardan meydana gelir" sözüdür Gerçekten de yaşamın temel yapısı bireylerin çoğalmasıyla gelecek döllerin oluşturulması ve genetik bilginin aktarılmasından geçer Üremenin birimi ve taşıyıcısı hücre, türlere özgünlüğün aktarılmasını sağlayan ise kalıtım materyalidir özellikle arılarda partenogenez diye adlandırılan üreme biçimi iki tip arı tarafından gerçekleştirilir Kraliçe arı(2n) ve erkek arı(n) bölünmeye uğrayarak yumurta ve spermlerini birleştirir Bunlardan birkaç yumurta erkek arıyı, birkaç yumurta kraliçe arıyı(bunlar arı sütü ile beslenir), diğerler yumurtalar ise işçi arıları(kısır_bunlarda arı ekmeği ile beslenir)meydana getirir Eskiden, insanlar canlı varlıkların cansız maddelerden oluştuğuna inanırlardı, örneğin, sineklerin çamurdan ya da etten, kurbağaların çamurdan oluştuğu gibi Mikroskobun bulunuşu ve mikroorganizmaların saptanması sonucu bunların kökeni ile ilgili görüşlerden biri; abiyogenez (kendiliğinden oluş, Spontan Generasyon); diğeri ise biyogenez (kendinden önceki bir canlıdan oluş) dur Sonraları bir fizikçi olan Francesco Redi'nin ünlü kavanoz çalışması, açık kaptaki ette sinek kurtçuklarının oluşumu ve eti steril ettikten sonra kapalı ortamda ette hiçbir canlının kendiliğinden oluşmadığının gözlemlenmesiyle, burada gerçekleşenin abiyogenez olmadığı ortaya çıktı Bir hücreli canlılarda çoğalma, vejetatif bölünmeyle birleşmiş ve bu sebeble normal vejetatif bölünme aynı zamanda yeni döller meydana getirilmesini de sağlamaktadır Çok hücrelilerde ise; çoğalma, germinatif hücreler denen özelleşmiş dokuya indirgenmiştir Somatik /vejetatif hücreler canlıda yapının oluşmasını, gelişmesini sağlayan ve bireyle birlikte ölen hücrelerdir Canlılarda eşeyli ve eşeysiz çoğalma olmak üzere iki çeşit çoğalma vardır Eşeysiz üreme Bir canlıdan ayrılan hücre veya hücre grubundan yeni bireylerin oluşturulmasına eşeysiz üreme denir Eşeysiz üremede döllenme olayı olmadığından eşeysiz üreyen canlı oluştuğu canlıya kalıtsal olarak tıpa tıp benzer Çünkü eşeysiz üreme mitoz bölünme ile gerçekleşir Ancak mitoz bölünmede olabilecek bir ayrılmama ve mutasyon çeşitlilik sebebidir Eşeysiz üremeye canlıların büyüme bölgelerinden ayrılan hücre veya hücre grupları neden olduğu için aynı zamanda vejatatif üreme de denmektedir Eşeysiz üreme çeşitleri Tek hücrelilerde bölünerek çoğalma Rejenerasyonla çoğalma Tomurcuklanarak çoğalma Çelikle çoğalma Sporla çoğalma Tek hücrelilerde bölünerek çoğalma Tek hücreliler bölünerek ürerler Hücre hacim olarak belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra bölünerek yeni hücreler oluşturur Bu yeni hücreler genotip bakımından ana hücrenin aynısıdır Temeli mitoz bölünmeye dayanan en basit üreme şeklidir Tek hücreliler ve bazı ökaryotlar bölünerek ürerler Rejenerasyonla (yenilenme) çoğalma Omurgasızlarda mezoderm ve mezoglea tabakası bulunur Bu tabaka içerisinde embriyonik hücreler vardır Bu tabakayı taşıyan canlılardan ayrılan bir parça eksik kısımları tamamlayabilmektedir Örneğin; deniz yıldızından kopan bir kol ana gövdedeki hücreler tarafından tamamlandığı gibi ayrılan kolun içerisindeki hücrelerde koldan yeni bir gövde oluştururlar Bu durum yassı solucanlarda da (Planarya) görülür Rejenerasyon normalde bir çoğalma tipi değildir Tahrip sonucu canlıdan ayrılan parçadan yeni birey oluşturulur Rejenerasyon, kelime anlamıyla yenileme demektir Canlılardan herhangi bir nedenle ayrılan parçalardan yeni canlılar oluşabilir Dolayısıyla rejenerasyon bu canlılar için üreme kabul edilir Omurgalılardaki rejenerasyona bir yaranın iyileşmesi veya kertenkelenin kopan kuyruğunun yenilenmesi örnek olarak verilir Çünkü kopan deriden yeni bir organizma, kopan kuyruktan da yeni bir kertenkele oluşmamaktadır Tomurcuklanarak çoğalma Bazı canlılarda tomurcuk benzeri çıkıntılar gelişir Bu kısımlar ayrılarak yeni canlıyı oluşturur Örneğin; Hidra da bira mayasında ve süngerlerde eşeysiz üremenin bu karakteristik özelliği görülür Vejatatif çoğalma Bazı bitkilerden koparılan bir dal parçası, toprağa dikildiğinde yeni bitki oluşturabilir Buna çeliklenme ile çoğalma denir Ayrılan dal parçasının meristem tabakası yeniden kök oluşturduğundan bu parça ayrı bir fert olarak yaşayabilir Özellikle tarımda verimliliği arttırmak, az zamanda daha çok ve daha kaliteli bitkiler yetiştirmek için kullanılan üretim metodudursonucu olarak yeni bir bitki meydana gelir Örneğin; kavak, çınar, meyve ağaçları, asma; gibi bitkiler çelikleme ile üretilir Özellikle melez olan ve eşeyli üremeyen bitkiler bu şekilde üretilir Örneğin; Çekirdeksiz üzüm, Washington portakalı, satsuma mandalini gibi Vejatatif üremeye: Soğanların rizomla (küçük kök) üremesi, çileklerin sürüncü gövde ile çoğalması ciğer otunun yapraklarından yeni ciğer otlarının oluşmasnı örnek olarak gösterebiliriz vejetatif üreme üçe ayrılır: Çelikle üreme; gül ve söğütün kesilen dallarının toprağa dikilmesiyle yeni gül ve söğüt oluşması Yumru ve soğanla üreme: patates, yer elması, sarımsak gibi depo organları olan yumru ve soğanlar nemli ortamlarda çimlenerek yeni bitkileri oluşturur Sürünücü gövde ile üreme: çiçekler toprak üzerinde sürünücü gövde ile zambak ve ayrık otlarında yeraltı gövdesiyle, böğürtlenlerde dal ve gövde uçlarının köklenmesiyle vejetatif üreme olurörnek olarak çilek veririz Sporla çoğalma Bazı canlılarda spor adı verilen üreme hücresinden yeni bireyler oluşturulur Buna sporogoni veya sporla üreme denir Örneğin su yosunlarından Ulotrix, küf mantarı Mantarlarda sporla üreme karakteristiktir Örneklenen canlılardan bazıları eşeysiz üremeyle beraber eşeyli olarakta ürerler Örneğin; mantarlar ve paramesyum konjugasyonla eşeyli ürediği gibi hydra ve deniz yıldızı, eşeyli üremenin en önemli yapısı olan eşey bezlerini de bulundurur Bunlara bir örnekte mikroskobik canlılardır EŞEYLİ ÜREME Farklı cins iki gametin birleşmesiyle yeni canlının meydana getirilmesine eşeyli üreme denir Gamet, eşey hücresi olarak tanımlanır Bir gamet ya dişi eşey hücresidir (yumurta) ya da erkek eşey hücresidir (polen veya sperm) Eşeyli üreyen canlılarda bir çift kromozom takımı bulunur Bu takımın yarısı anneden yarısı babadan gelir Bu takım kromozoma haploid veya monoploid (n) denir (n) haploid kromozom takımı gamette bulunur Bir çift kromozom takımına 2n diploid denir Örneğin; insanda 2n=46 sayıda kromozom bulunur Somatik hücreler (vücut hücreleri) 2n sayıda kromozom taşır Eşeyli üreme sonucunda birbirinden farklı bireyler oluşur Bu da populasyonlarda varyasyonu (çeşitliliği) arttırır Çeşitliliğin açığa çıkmasını sağlayan faktörler; Eşeyli üreme çeşitleri ; Krosingover Homolog kromozomların rastgele paylaşımı Döllenme Mutasyonlar Ayrılmama olayları sağlar Mutasyonlar ve ayrılmama sık sık gerçekleşen olaylar değildir Eşeyli üreme sonucunda fertlerin ortama uyum özelliği adaptasyon kabiliyetleri ile artar Örneğin; Paramesyum hücreleri direnç artırmak amacıyla eşeyli üremektedirler