Pozitif Pekiştireç Negatif Pekiştireç Birincil Pekiştireç İkincil Pekiştireç Ceza

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

Pozitif Pekiştireç Negatif Pekiştireç Birincil Pekiştireç İkincil Pekiştireç Ceza

Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullanmaya EDİMSEL KOŞULLANMA adı verilir

Klasik şartlanmada organizma oldukça pasiftir ve olaylar organizmanın dışında gerçekleşir, organizmanın bir şey yapması gerekmez

Oysa insan çevresiyle aktif bir ilişki içindedir

Operant şartlanmanın temelinde de organizmanın aktivitesi vardır

Skinner operant kutu adı verilen özel bir araç geliştirmiştir

Kutu, altında (elektrik şoku verilebilecek) bir ızgara, (yiyeceğin düşmesini sağlamak üzere ayarlanmış) bir kol ve (yiyeceğin düştüğü) bir delikten oluşmaktadır

Skinner, aç bir fareyi bu kutunun içine koymuştur

Fareden beklenen kola basmasıdır

Kola basma davranışının sonucunda delikten yiyecek düşecektir

Fare başlangıçta çeşitli davranışlar gösterir

Bir süre sonra rast gele kola basar ve yiyecek düşer

Fare son yaptığı davranışları tekrarlamaya başlar

(Ne yaptım da yiyecek düştü acaba?) Bir süre sonra tekrar kola basar ve tekrar yiyecek düşer

Fare birkaç denemeden sonra kola basınca yiyecek düştüğünü anlar ve kola tekrar tekrar basar

Bu olaya OPERANT ŞARTLANMA denir

Yani OPERANT ŞARTLANMA: ORGANİZMANIN GÖSTERMİŞ OLDUĞU BİR DAVRANIŞIN PEKİŞTİRİLMESİ YOLUYLA TEKRAR GÖSTERİLME İHTİMALİNİN ARTIRILMASIDIR

Edimsel koşullanma, bireyin davranışlarını; PEKİŞTİREÇ elde etmek için yaptığı bilinçli tepkiler olarak açıklar

Bu davranışın sonucu DOYUMLA sonuçlanırsa davranış tekrar edilir

Örn: Ders çalışan ve yüksek not alan birey ders çalışmaya devam eder

Gittiği bir lokantada lezzetli yemek yiyen bir birey aynı lokantada yemek yeme alışkanlığı kazanır

Örn: Babasının ayakkabısını sildiğinde kendine harçlık verildiğini gören çocuk kendisinden böyle bir şey istenmediği halde her sabah babasının ayakkabısını silmeye devam eder

OPERANT ŞARTLANMANIN AKIŞI

Davranış

Davranış

Davranış + Pekiştirme = Davranış

Edimsel koşullanmada organizmaya davranışı nasıl yapacağı öğretilir

Önce istenilen davranışa en yakın olan davranışlar pekiştirilir ve giderek daha yakını pekiştirilerek sonunda beklenen davranışı göstermesi sağlanır

Sonuç olarak birçok davranışı bir pekiştireç izlerse o davranışın ortaya çıkma olasılığı artar

Örnek:
Yürüme davranışı
Devam eder
Anne-baba sevinci
Şeker verme
Ödül
Yürüme Davranışı
Yapma
Yürüme Davranışı
Gösterme
UYARICI TEPKİ PEKİŞTİREÇ TEPKİYE DEVAM

EDİMSEL KOŞULLANMA İLKELERİ
A) PEKİŞTİRME
B) CEZA

Yapılan bir davranış iki türlü sonuç verir :
CEZA
PEKİŞTİRME

Davranışın sonucunda hoşuna giden bir durum ortaya çıkar ve davranış gösterilmeye devam eder

Örn: Yeni aldığımız bir gömleği giyindiğimizde ‘çok güzel yakıştı’ denirse bu davranışın sonucu olumludur ve davranış devam eder

Davranışın sonucunda organizmanın hoşuna gitmeyen bir durum ortaya çıkar

Örn: Yeni aldığımız bir gömleği giyindiğimizde ‘çok kötü, yakışmamış’ denilirse bu davranışın sonucu olumsuzdur ve terk edilir

Bir davranışın arkasından gelen ve organizma için hoşa gitmeyen bir durum yaratan uyarıcılara CEZA denir

A) PEKİŞTİRME
Pekiştirme: Bir davranışın tekrarını sağlamak için uyaran verilmesi işlemidir

Pekiştirmede kullanılan uyarıcıya PEKİŞTİREÇ denir

Pekiştireç: Davranışı izleyen ve organizma üzerinde hoşa gidici bir etki yaratarak davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara pekiştireç denir ve pekiştirilen davranışlar öğrenilir

Pekiştireçler sayesinde birey istendik veya istenmedik davranışlar öğrenebilir

Bu nedenle pekiştireçler çok dikkatli kullanılmalı ve doğru davranışlar pekiştirilmelidir

Örn: Anne ve babanın çok sık gösterdikleri bir davranış ağlayan çocuğa susması için istediklerini vermektir

Bu yolla çocuklar istediklerini elde etmek için ağlamayı öğrenirler

NOT: Öğrenilen davranışlar bir süre pekiştirilmezler ise sıklığı azalır ve söner

İstenmedik davranışları söndürmek için kullanılan yöntemlerden birisi davranışı görmezlikten gelmektir

Görmezlikten gelmede ise istenmedik davranış bir süre gözlenir (artarak) fakat daha sonra söner

Skinner pekiştirmeyi; öğrenme sürecini hızlandırmak ve davranışları biçimlendirmek için kullanmıştır

NOT: Pekiştirme çeşitli şekillerde yapılmaktadır

A) OLUMLU (Pozitif) pekiştirme Bir davranışın sonucunda hoşa giden bir uyarıcının ortama katılması ve bu uyarıcının o davranışın tekrarlanma ihtimalini artırması olayına OLUMLU PEKİŞTİRME denir

Olumlu Pekiştireç: Ortama konulduğunda davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır

Örn: Sınıfta bir soruyu doğru cevaplayan öğrenciye ‘AFERİN’ denilmesi, öğrencilerin sorulara cevap verme davranışının tekrarını sağlar

Örn: Ders çalışan bir öğrenciye yüksek puan verilmesi ders çalışma davranışının tekrarlanmasını sağlar

Örn: Sınıftaki çöpü çöp tenekesine atan bir öğrencinin öğretmenin beğenisini kazanması
Örn: Öğretmenin ödevini yapan bir çocuğa çikolata vermesi çocuğun bu davranışı tekrarlama olasılığını arttırır

Örn: Büyükler tarafından benimsenme, yüksek not alma, öğretmenin sınıfta bir öğrenciyle ilgilenmesi, ona saygı duyması, gerektiğinde övmesi, ona önem verdiğini hissettirmesi olumlu pekiştireç kavramıyla AÇIKLANIR…
NOT: SONUÇ OLARAK olumlu pekiştirme hoşa giden bir uyarıcının ortama konulması ile davranışın ortaya çıkma ihtimalinin artırılmasıdır

Olumlu pekiştirme ile davranışın ortaya ÇIKMA İHTİMALİ ARTAR…

B) OLUMSUZ (Negatif) PEKİŞTİRME Organizmanın içinde bulunduğu durumdan hoş olmayan bir uyarıcının kaldırılarak davranışın yapılma OLASILIĞINI ARTIRMA işlemine OLUMSUZ PEKİŞTİRME adı verilir

Yani organizmanın hoşuna gitmeyen bir uyarıcının ortamdan çıkarılmasıdır

Olumsuz Pekiştireç: Ortamdan çıkarıldığında davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır

NOT: Bu pekiştirecin uygulanabilmesi için organizmanın olumsuz bir durumda bulunması gerekir

Örn: Bir öğrenci evindeki aile kavgalarından, sorunlarından kaçmak için okula geliyorsa OKUL bu öğrenci için OLUMSUZ BİR PEKİŞTİREÇTİR

Çünkü öğrenci okula gelerek kendisine acı veren sorunlardan kurtulmakta ve rahat etmektedir

Örn: Ayakkabısı ayağını sıkan bir çocuğa annesi tarafından yürüme davranışı öğretilirken ayakkabısını çıkarmasına izin verilmesi onun yürüme davranışı gösterme olasılığını arttırır

Örn: Sınıfta kekeme bir öğrenci konuştuğunda diğer arkadaşları güler

(Gülme olumsuz bir durumdur

) Öğretmen diğer öğrencilerin gülmesini engellediğinde (olumsuz durum ortadan kalktığında) kekeme öğrencinin konuşma davranışı artar

Örn: Ödevlerinde belli bir puana ulaşan öğrenciye sınavlardan birisine girmeme hakkı tanınır

Sınav öğrenciler için olumsuz bir durumdur

Bu sayede sınav ortadan kaldırılarak öğrencinin ödevlerini yapma davranışının sürdürülmesi sağlanmaktadır

NOT: Bir diğer pekiştirme sınıflaması da I

Pekiştirme ve II

Pekiştirme şeklinde yapılmaktadır

A) BİRİNCİL PEKİŞTİRME (Doğal) Öğrenilmiş olmayan birincil pekiştireçlerle yapılan pekiştirmedir

Birincil Pekiştireçler Temel biyolojik ihtiyaçları (açlık, susuzluk, uykusuzluk) tatmin eden ya da yaşamı tehdit eden doğal pekiştireçlerdir

Örn: Yiyecek, su ve benzeri birincil olumlu pekiştireçtir

Örn: Elektrik şoku birincil olumsuz pekiştireçtir

Yiyecek aç bir insan veya hayvan için öğrenilmemiş bir pekiştireçtir

Elektrik şoku da acı veren herhangi bir etki, hoşa gitmeyen bir duygudur

Dolayısıyla doğal ve öğrenilmemiş bir pekiştireçtir

Birincil pekiştireçlerin en önemli özelliği doğal uyarıcılar olup organizma tarafından fizyolojik bir tepkiyle cevaplandırılmasıdır

Aç organizma açlık güdüsünü doyurmak için yemek zorundadır

Elektrik şoku da fizyolojik olarak sinirlerde acıya neden olur

Örn: Çocuğuna tuvalet eğitimi veren bir anne, çocuğun kendi başına tuvalete her gidişinin ardından onu çikolata ile ödüllendirmektedir

Burada annenin çocuğuna verdiği çikolatanın yerine getirdiği işlev birincil pekiştireçtir

(2002 KPSS sorusu)
B) İKİNCİL PEKİŞTİRME Öğrenilmiş ikincil pekiştireçlerle yapılan pekiştirmedir

İkincil pekiştireçler (koşullu pekiştireçler) nötr bir uyaranın (para, yüksek not) olumlu birincil pekiştireçlerle ilişkilendirilmesi ile (para ile çikolata alma, yüksek not ile sevinç duyma) ortaya çıkar

(ikincil olumlu pekiştirme)

Örn: Para, not, boş zaman, statü, gülümseme, artı, yıldız ikincil olumlu pekiştireçlerdir

Para doğal değeri ile pek fazla bir şey ifade etmez

Yenmez, giyilmez, içilmez fakat bizim kâğıt parçasına yüklediğimiz değer sayesinde para ile hemen hemen her ihtiyacımızı karşılar duruma geliriz

Örn: Öğrenci yıldız aldığında mutlu olur

↓ ↓
İkincil pekiştireç Birincil pekiştirme
Örn: Para ile çikolata almak
↓ ↓
İkincil pekiştireç Birincil pekiştireç

Herhangi bir nötr uyarıcının (soba) birincil olumsuz pekiştireçlerle ilişkilendirilmesi ile (soba başlangıçta nötr uyarıcı iken çocuk eliyle sobaya dokunduğunda eli yanar) pekiştireç özelliği olan uyarıcıdır

NOT: Olumlu pekiştirece gündelik dilde ödülde denilmektedir

DIŞSAL ÖDÜL (Dışsal Kaynaklı Güdü) İÇSEL ÖDÜL (İçsel Kaynaklı Güdü)
* Annenin çikolata vermesi * Çocuğun başarı hazzı
* Öğretmenin aferin demesi * Bireysel hedeflere ulaşma
* Babanın para vermesi * Özgüvenin artması
* Öğretmenin yüksek not vermesi * Çocuğun merak ve belirsizlikten
kurtulması
Bir davranışın kazandırılmasında önce dışsal güdü (ödül) verilerek sonra içsel güdüye (ödül) geçilir

İçsel güdünün öğrenmede etkisi daha fazladır

Örn: Matematik problemini çözen bir öğrenciye öğretmen önce ‘AFERİN’ der ve dışsal bir ödül vermiş olur

Daha sonra öğrenci her problem çözmede başarı hazzını yaşar

(içsel kaynaklı güdü) Ve bu durum daha etkili öğrenmeyi sağlar

PEKİŞTİRME TARİFELERİ:
Edimsel koşullanma yoluyla gerçekleşen öğrenmelerde pekiştireçlerin verilme zamanı ve sıklığı öğrenmeyi etkileyen önemli bir faktördür

Bu bakımdan pekiştireçlerin verilmesi ile ilgili bazı pekiştirme tarifeleri belirlenmiştir

Pekiştirme Tarifeleri

1) Aralıksız (sürekli) Pekiştirme

2) Aralıklı Pekiştirme

A) Zaman Aralıklı Pekiştirme
* Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme
* Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme

B) Oran Aralıklı Pekiştirme
* Sabit Oranlı Pekiştirme
* Değişken Oranlı Pekiştirme

1) ARALIKSIZ (SÜREKLİ) PEKİŞTİRME Yapılan her davranışın pekiştirilmesidir

Bireye yeni bir davranış kazandırılırken etkili olmaktadır

Burada öğrenilecek konu yeni ve karmaşık ise bir süre doğru davranış pekiştirilir

Örn: İlk kez okuma yazma öğrenen bir çocuğa; ilk ve karmaşık konuların öğretilmesinde sürekli pekiştireç verilir ve öğrenme gerçekleştikten sonra aralıklı pekiştirece geçilir

Örn: Grup önünde konuşmaktan çekinen bir öğrencinin her konuşması sonrasında pekiştireç verilmesi öğrencinin çekingenliğini atmasına yardımcı olmaktadır

Örn: Çocuğuna tuvalet alışkanlığı kazandırmaya çalışan annenin çocuk tuvaleti geldiğini her söylediğinde annesinin ona bir ödül vermesi davranışın kazandırılmasında etkilidir

2) ARALIKLI PEKİŞTİRME Kazanılmış bir davranışın devam ettirilmesinde etkili olarak kullanılmaktadır

Sürekli pekiştirmeye göre aralıklı pekiştirmede sönme daha geç görülür
Aralıklı pekiştirmede pekiştireçler
* Ya pekiştirmeler arasında geçen süreye (ZAMAN ARALIKLI PEKİŞTİRME TARİFESİ)
* Ya da pekiştirmeler arasındaki davranış sayısına (ORAN ARALIKLI PEKİŞTİRME TARİFESİ) göre verilir

A) ZAMAN ARALIKLI PEKİŞTİRME Bu pekiştirme tarifesinde pekiştirmeler arasında geçen süre önemlidir

Yani pekiştireç verildiği zamana bağlı olarak değişir

Zaman aralıklı pekiştirme kendi içinde ikiye ayrılır

* Sabit Zaman Aralıklı (Sabit Aralıklı) Pekiştirme: Bu pekiştirmede pekiştireçler BELİRLİ ZAMANLARDA verilir

Pekiştirecin ne zaman geleceği bellidir

Ve birey tarafından bilinir

Bu nedenle pekiştirecin gelmesine yakın zamanda davranışlar sıklaşır sonra azalır

Örn: Öğrencilerin yazılı ve sözlü sınavlardan önce çalışıp sonra çalışmamaları
Örn: Teneffüs, aylık maaş, günlük yevmiyeler, her hafta sınav yapma, her üç dakikada bir pekiştireç verilmesi… Vize ve final haftaları…
* Değişken Zaman Aralıklı (Değişken Aralıklı) Pekiştirme: Pekiştirmenin farklı ve DEĞİŞEN ZAMAN ARALIKLARINA göre yapılmasıdır

3, 4, 5 dakikada pekiştirme yapmak gibi…
Değişen zaman aralıklı pekiştirmede pekiştireçler beklenmedik zamanlarda verilir

Bu nedenle sürpriz niteliğindedir

Öğrenci pekiştirecin ne zaman geleceğini bilmediği için davranışı uzun süre devam ettirir

Davranıştan sonra pekiştirecin ne zaman geleceği belli olmadan davranışlarda yavaşlama görülmez

Okulda bu tür pekiştireçler öğrencinin sürekli çalışmasını sağlar

Örn: Bir babanın farklı zamanlarda çocuğuna başarısından dolayı hediye alması
Örn: Bir patronun tarihi belli olmayacak şekilde çalışanlarına ikramiye dağıtması
Örn: Öğretmenin önceleri 15 dak

bir fıkra anlatması daha sonra fıkra anlatımını değişik zamanlarda yapması…

B) ORAN ARALIKLI (ORANLI) PEKİŞTİRME Bu tür pekiştirmede pekiştireç gösterilen davranış sayısına göre verilir

Oranlı pekiştirmede kendi arasında sabit oranlı ve değişken oranlı olmak üzere ikiye ayrılır:
* Sabit Oran Aralıklı (Sabit Oranlı) Pekiştirme: Kaç davranıştan sonra pekiştirecin geleceği bellidir

Örn: Her iki davranışı pekiştirme… Burada belli sayıdaki davranıştan sonra pekiştireç verilir

Öğrenci pekiştireci istediği zaman daha çok çalışarak almakta; tatmin olduktan sonra bırakmaktadır

Örn: Bir işte parça başı çalışmak

Örn: Öğretmenin çözülen her 5 problem için matematik dersinden 1 (+) vermesi…
Örn: Öğrencinin yaptığı her ödeve 10 puan verilmesi…
Örn: Bir patronun 5 tencere satan satıcısına 1 tencere kar payı vermesi…
Örn: Alışveriş çeklerinde yapılan her 15 milyonluk alışverişte uçuş için 10 puan kazanılması…
Örn: Sınıfta dört işlem alıştırmaları yaptıran bir öğretmen öğrencilerine doğru çözdükleri her üç alıştırma için bir (+) vermesi… (2002 KPSS)
Örn: Bir babanın karnedeki her bir pekiyi ders için çocuğuna hediye alması…

* Değişken Oran Aralıklı (Değişken Oranlı) Pekiştirme: Bu tarifeye göre kaçıncı davranışın pekiştirileceği belirlenmemiştir

Kaç doğru davranışa pekiştireç verileceği belli değildir

Bu pekiştirmede bir seferinde üçüncü doğru davranış bir başkasında ise ikinci doğru davranış pekiştirilebilir

Bu pekiştirme türünün en güzel örnekleri PİYANGO ve KUMAR makineleridir

Her zaman için ‘SİZE DE ÇIKABİLİR’ denilerek kaçıncı davranışın pekiştirileceği belli olmadan insanlar piyango bileti almaya yönlendirilmektedir

EN ETKİLİ PEKİŞTİRME TARİFESİDİR

Çünkü bu tarifede hem organizmanın davranışı dikkate alınır hem de hangi davranışın pekiştirileceği belli olmadığından davranışın sürekliliği sağlanır

Örn: Hatların meşgul olduğu zamanlarda telefon etmeye çalışmak… Ne zaman hattın boşalacağı belli olmadığı için kişi sürekli aramaya devam eder

Bu pekiştirme türünde davranış uzun süre devam eder

Çünkü öğrenci beklemediği ya da tahmin etmediği sayıdaki davranıştan sonra pekiştirilir

Etkililik Açısından Pekiştirme Tarifeleri Şu Şekilde Sıralanır
Değişken Oranlı → Değişken Aralıklı → Sabit Oranlı → Sabit Aralıklı → Sürekli Pekiştirme

PREMACK İLKESİ: (Büyük Anne Kuralı)
Bireyin en çok hoşlandığı ve tercih ettiği davranışın; hoşlanmadığı ve tercih etmediği diğer bir davranışa koşullandırılması durumudur

Çok sık görülen davranış (tercih edilen) pekiştireç olarak kullanılarak az gösterilen davranış ortaya çıkarılmaya çalışılır

Örn: Ispanağını yersen kolanı içebilirsin

Örn: Ödevini bitirirsen bilgisayarda oyun oynayabilirsin…
Örn: Yemeğini yersen dışarı çıkabilirsin…
Koşul konulduğunda PREMACK İLKESİ uygulanır

Çok kullanımı sakıncalıdır

Çünkü çocuk her olumlu davranışın karşılığını ister

NOT: Az görülen yani tercih edilmeyen davranış önce yaptırılmalıdır

09-11-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Pozitif Pekiştireç Negatif Pekiştireç Birincil Pekiştireç İkincil Pekiştireç Ceza Pozitif Pekiştireç Negatif Pekiştireç Birincil Pekiştireç İkincil Pekiştireç Ceza Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullanmaya EDİMSEL KOŞULLANMA adı verilir Klasik şartlanmada organizma oldukça pasiftir ve olaylar organizmanın dışında gerçekleşir, organizmanın bir şey yapması gerekmez Oysa insan çevresiyle aktif bir ilişki içindedir Operant şartlanmanın temelinde de organizmanın aktivitesi vardır Skinner operant kutu adı verilen özel bir araç geliştirmiştir Kutu, altında (elektrik şoku verilebilecek) bir ızgara, (yiyeceğin düşmesini sağlamak üzere ayarlanmış) bir kol ve (yiyeceğin düştüğü) bir delikten oluşmaktadır Skinner, aç bir fareyi bu kutunun içine koymuştur Fareden beklenen kola basmasıdır Kola basma davranışının sonucunda delikten yiyecek düşecektir Fare başlangıçta çeşitli davranışlar gösterir Bir süre sonra rast gele kola basar ve yiyecek düşer Fare son yaptığı davranışları tekrarlamaya başlar (Ne yaptım da yiyecek düştü acaba?) Bir süre sonra tekrar kola basar ve tekrar yiyecek düşer Fare birkaç denemeden sonra kola basınca yiyecek düştüğünü anlar ve kola tekrar tekrar basar Bu olaya OPERANT ŞARTLANMA denir Yani OPERANT ŞARTLANMA: ORGANİZMANIN GÖSTERMİŞ OLDUĞU BİR DAVRANIŞIN PEKİŞTİRİLMESİ YOLUYLA TEKRAR GÖSTERİLME İHTİMALİNİN ARTIRILMASIDIR Edimsel koşullanma, bireyin davranışlarını; PEKİŞTİREÇ elde etmek için yaptığı bilinçli tepkiler olarak açıklar Bu davranışın sonucu DOYUMLA sonuçlanırsa davranış tekrar edilir Örn: Ders çalışan ve yüksek not alan birey ders çalışmaya devam eder Gittiği bir lokantada lezzetli yemek yiyen bir birey aynı lokantada yemek yeme alışkanlığı kazanır Örn: Babasının ayakkabısını sildiğinde kendine harçlık verildiğini gören çocuk kendisinden böyle bir şey istenmediği halde her sabah babasının ayakkabısını silmeye devam eder OPERANT ŞARTLANMANIN AKIŞI Davranış Davranış Davranış + Pekiştirme = Davranış Edimsel koşullanmada organizmaya davranışı nasıl yapacağı öğretilir Önce istenilen davranışa en yakın olan davranışlar pekiştirilir ve giderek daha yakını pekiştirilerek sonunda beklenen davranışı göstermesi sağlanır Sonuç olarak birçok davranışı bir pekiştireç izlerse o davranışın ortaya çıkma olasılığı artar Örnek: Yürüme davranışı Devam eder Anne-baba sevinci Şeker verme Ödül Yürüme Davranışı Yapma Yürüme Davranışı Gösterme UYARICI TEPKİ PEKİŞTİREÇ TEPKİYE DEVAM EDİMSEL KOŞULLANMA İLKELERİ A) PEKİŞTİRME B) CEZA Yapılan bir davranış iki türlü sonuç verir : CEZA PEKİŞTİRME Davranışın sonucunda hoşuna giden bir durum ortaya çıkar ve davranış gösterilmeye devam eder Örn: Yeni aldığımız bir gömleği giyindiğimizde ‘çok güzel yakıştı’ denirse bu davranışın sonucu olumludur ve davranış devam eder Davranışın sonucunda organizmanın hoşuna gitmeyen bir durum ortaya çıkar Örn: Yeni aldığımız bir gömleği giyindiğimizde ‘çok kötü, yakışmamış’ denilirse bu davranışın sonucu olumsuzdur ve terk edilir Bir davranışın arkasından gelen ve organizma için hoşa gitmeyen bir durum yaratan uyarıcılara CEZA denir A) PEKİŞTİRME Pekiştirme: Bir davranışın tekrarını sağlamak için uyaran verilmesi işlemidir Pekiştirmede kullanılan uyarıcıya PEKİŞTİREÇ denir Pekiştireç: Davranışı izleyen ve organizma üzerinde hoşa gidici bir etki yaratarak davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara pekiştireç denir ve pekiştirilen davranışlar öğrenilir Pekiştireçler sayesinde birey istendik veya istenmedik davranışlar öğrenebilir Bu nedenle pekiştireçler çok dikkatli kullanılmalı ve doğru davranışlar pekiştirilmelidir Örn: Anne ve babanın çok sık gösterdikleri bir davranış ağlayan çocuğa susması için istediklerini vermektir Bu yolla çocuklar istediklerini elde etmek için ağlamayı öğrenirler NOT: Öğrenilen davranışlar bir süre pekiştirilmezler ise sıklığı azalır ve söner İstenmedik davranışları söndürmek için kullanılan yöntemlerden birisi davranışı görmezlikten gelmektir Görmezlikten gelmede ise istenmedik davranış bir süre gözlenir (artarak) fakat daha sonra söner Skinner pekiştirmeyi; öğrenme sürecini hızlandırmak ve davranışları biçimlendirmek için kullanmıştır NOT: Pekiştirme çeşitli şekillerde yapılmaktadır A) OLUMLU (Pozitif) pekiştirme Bir davranışın sonucunda hoşa giden bir uyarıcının ortama katılması ve bu uyarıcının o davranışın tekrarlanma ihtimalini artırması olayına OLUMLU PEKİŞTİRME denir Olumlu Pekiştireç: Ortama konulduğunda davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır Örn: Sınıfta bir soruyu doğru cevaplayan öğrenciye ‘AFERİN’ denilmesi, öğrencilerin sorulara cevap verme davranışının tekrarını sağlar Örn: Ders çalışan bir öğrenciye yüksek puan verilmesi ders çalışma davranışının tekrarlanmasını sağlar Örn: Sınıftaki çöpü çöp tenekesine atan bir öğrencinin öğretmenin beğenisini kazanması Örn: Öğretmenin ödevini yapan bir çocuğa çikolata vermesi çocuğun bu davranışı tekrarlama olasılığını arttırır Örn: Büyükler tarafından benimsenme, yüksek not alma, öğretmenin sınıfta bir öğrenciyle ilgilenmesi, ona saygı duyması, gerektiğinde övmesi, ona önem verdiğini hissettirmesi olumlu pekiştireç kavramıyla AÇIKLANIR… NOT: SONUÇ OLARAK olumlu pekiştirme hoşa giden bir uyarıcının ortama konulması ile davranışın ortaya çıkma ihtimalinin artırılmasıdır Olumlu pekiştirme ile davranışın ortaya ÇIKMA İHTİMALİ ARTAR… B) OLUMSUZ (Negatif) PEKİŞTİRME Organizmanın içinde bulunduğu durumdan hoş olmayan bir uyarıcının kaldırılarak davranışın yapılma OLASILIĞINI ARTIRMA işlemine OLUMSUZ PEKİŞTİRME adı verilir Yani organizmanın hoşuna gitmeyen bir uyarıcının ortamdan çıkarılmasıdır Olumsuz Pekiştireç: Ortamdan çıkarıldığında davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır NOT: Bu pekiştirecin uygulanabilmesi için organizmanın olumsuz bir durumda bulunması gerekir Örn: Bir öğrenci evindeki aile kavgalarından, sorunlarından kaçmak için okula geliyorsa OKUL bu öğrenci için OLUMSUZ BİR PEKİŞTİREÇTİR Çünkü öğrenci okula gelerek kendisine acı veren sorunlardan kurtulmakta ve rahat etmektedir Örn: Ayakkabısı ayağını sıkan bir çocuğa annesi tarafından yürüme davranışı öğretilirken ayakkabısını çıkarmasına izin verilmesi onun yürüme davranışı gösterme olasılığını arttırır Örn: Sınıfta kekeme bir öğrenci konuştuğunda diğer arkadaşları güler (Gülme olumsuz bir durumdur) Öğretmen diğer öğrencilerin gülmesini engellediğinde (olumsuz durum ortadan kalktığında) kekeme öğrencinin konuşma davranışı artar Örn: Ödevlerinde belli bir puana ulaşan öğrenciye sınavlardan birisine girmeme hakkı tanınır Sınav öğrenciler için olumsuz bir durumdur Bu sayede sınav ortadan kaldırılarak öğrencinin ödevlerini yapma davranışının sürdürülmesi sağlanmaktadır NOT: Bir diğer pekiştirme sınıflaması da I Pekiştirme ve II Pekiştirme şeklinde yapılmaktadır A) BİRİNCİL PEKİŞTİRME (Doğal) Öğrenilmiş olmayan birincil pekiştireçlerle yapılan pekiştirmedir Birincil Pekiştireçler Temel biyolojik ihtiyaçları (açlık, susuzluk, uykusuzluk) tatmin eden ya da yaşamı tehdit eden doğal pekiştireçlerdir Örn: Yiyecek, su ve benzeri birincil olumlu pekiştireçtir Örn: Elektrik şoku birincil olumsuz pekiştireçtir Yiyecek aç bir insan veya hayvan için öğrenilmemiş bir pekiştireçtir Elektrik şoku da acı veren herhangi bir etki, hoşa gitmeyen bir duygudur Dolayısıyla doğal ve öğrenilmemiş bir pekiştireçtir Birincil pekiştireçlerin en önemli özelliği doğal uyarıcılar olup organizma tarafından fizyolojik bir tepkiyle cevaplandırılmasıdır Aç organizma açlık güdüsünü doyurmak için yemek zorundadır Elektrik şoku da fizyolojik olarak sinirlerde acıya neden olur Örn: Çocuğuna tuvalet eğitimi veren bir anne, çocuğun kendi başına tuvalete her gidişinin ardından onu çikolata ile ödüllendirmektedir Burada annenin çocuğuna verdiği çikolatanın yerine getirdiği işlev birincil pekiştireçtir (2002 KPSS sorusu) B) İKİNCİL PEKİŞTİRME Öğrenilmiş ikincil pekiştireçlerle yapılan pekiştirmedir İkincil pekiştireçler (koşullu pekiştireçler) nötr bir uyaranın (para, yüksek not) olumlu birincil pekiştireçlerle ilişkilendirilmesi ile (para ile çikolata alma, yüksek not ile sevinç duyma) ortaya çıkar (ikincil olumlu pekiştirme) Örn: Para, not, boş zaman, statü, gülümseme, artı, yıldız ikincil olumlu pekiştireçlerdir Para doğal değeri ile pek fazla bir şey ifade etmez Yenmez, giyilmez, içilmez fakat bizim kâğıt parçasına yüklediğimiz değer sayesinde para ile hemen hemen her ihtiyacımızı karşılar duruma geliriz Örn: Öğrenci yıldız aldığında mutlu olur ↓ ↓ İkincil pekiştireç Birincil pekiştirme Örn: Para ile çikolata almak ↓ ↓ İkincil pekiştireç Birincil pekiştireç Herhangi bir nötr uyarıcının (soba) birincil olumsuz pekiştireçlerle ilişkilendirilmesi ile (soba başlangıçta nötr uyarıcı iken çocuk eliyle sobaya dokunduğunda eli yanar) pekiştireç özelliği olan uyarıcıdır NOT: Olumlu pekiştirece gündelik dilde ödülde denilmektedir DIŞSAL ÖDÜL (Dışsal Kaynaklı Güdü) İÇSEL ÖDÜL (İçsel Kaynaklı Güdü) * Annenin çikolata vermesi * Çocuğun başarı hazzı * Öğretmenin aferin demesi * Bireysel hedeflere ulaşma * Babanın para vermesi * Özgüvenin artması * Öğretmenin yüksek not vermesi * Çocuğun merak ve belirsizlikten kurtulması Bir davranışın kazandırılmasında önce dışsal güdü (ödül) verilerek sonra içsel güdüye (ödül) geçilir İçsel güdünün öğrenmede etkisi daha fazladır Örn: Matematik problemini çözen bir öğrenciye öğretmen önce ‘AFERİN’ der ve dışsal bir ödül vermiş olur Daha sonra öğrenci her problem çözmede başarı hazzını yaşar (içsel kaynaklı güdü) Ve bu durum daha etkili öğrenmeyi sağlar PEKİŞTİRME TARİFELERİ: Edimsel koşullanma yoluyla gerçekleşen öğrenmelerde pekiştireçlerin verilme zamanı ve sıklığı öğrenmeyi etkileyen önemli bir faktördür Bu bakımdan pekiştireçlerin verilmesi ile ilgili bazı pekiştirme tarifeleri belirlenmiştir Pekiştirme Tarifeleri 1) Aralıksız (sürekli) Pekiştirme 2) Aralıklı Pekiştirme A) Zaman Aralıklı Pekiştirme * Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme * Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme B) Oran Aralıklı Pekiştirme * Sabit Oranlı Pekiştirme * Değişken Oranlı Pekiştirme 1) ARALIKSIZ (SÜREKLİ) PEKİŞTİRME Yapılan her davranışın pekiştirilmesidir Bireye yeni bir davranış kazandırılırken etkili olmaktadır Burada öğrenilecek konu yeni ve karmaşık ise bir süre doğru davranış pekiştirilir Örn: İlk kez okuma yazma öğrenen bir çocuğa; ilk ve karmaşık konuların öğretilmesinde sürekli pekiştireç verilir ve öğrenme gerçekleştikten sonra aralıklı pekiştirece geçilir Örn: Grup önünde konuşmaktan çekinen bir öğrencinin her konuşması sonrasında pekiştireç verilmesi öğrencinin çekingenliğini atmasına yardımcı olmaktadır Örn: Çocuğuna tuvalet alışkanlığı kazandırmaya çalışan annenin çocuk tuvaleti geldiğini her söylediğinde annesinin ona bir ödül vermesi davranışın kazandırılmasında etkilidir 2) ARALIKLI PEKİŞTİRME Kazanılmış bir davranışın devam ettirilmesinde etkili olarak kullanılmaktadır Sürekli pekiştirmeye göre aralıklı pekiştirmede sönme daha geç görülür Aralıklı pekiştirmede pekiştireçler * Ya pekiştirmeler arasında geçen süreye (ZAMAN ARALIKLI PEKİŞTİRME TARİFESİ) * Ya da pekiştirmeler arasındaki davranış sayısına (ORAN ARALIKLI PEKİŞTİRME TARİFESİ) göre verilir A) ZAMAN ARALIKLI PEKİŞTİRME Bu pekiştirme tarifesinde pekiştirmeler arasında geçen süre önemlidir Yani pekiştireç verildiği zamana bağlı olarak değişir Zaman aralıklı pekiştirme kendi içinde ikiye ayrılır * Sabit Zaman Aralıklı (Sabit Aralıklı) Pekiştirme: Bu pekiştirmede pekiştireçler BELİRLİ ZAMANLARDA verilir Pekiştirecin ne zaman geleceği bellidir Ve birey tarafından bilinir Bu nedenle pekiştirecin gelmesine yakın zamanda davranışlar sıklaşır sonra azalır Örn: Öğrencilerin yazılı ve sözlü sınavlardan önce çalışıp sonra çalışmamaları Örn: Teneffüs, aylık maaş, günlük yevmiyeler, her hafta sınav yapma, her üç dakikada bir pekiştireç verilmesi… Vize ve final haftaları… * Değişken Zaman Aralıklı (Değişken Aralıklı) Pekiştirme: Pekiştirmenin farklı ve DEĞİŞEN ZAMAN ARALIKLARINA göre yapılmasıdır 3, 4, 5 dakikada pekiştirme yapmak gibi… Değişen zaman aralıklı pekiştirmede pekiştireçler beklenmedik zamanlarda verilir Bu nedenle sürpriz niteliğindedir Öğrenci pekiştirecin ne zaman geleceğini bilmediği için davranışı uzun süre devam ettirir Davranıştan sonra pekiştirecin ne zaman geleceği belli olmadan davranışlarda yavaşlama görülmez Okulda bu tür pekiştireçler öğrencinin sürekli çalışmasını sağlar Örn: Bir babanın farklı zamanlarda çocuğuna başarısından dolayı hediye alması Örn: Bir patronun tarihi belli olmayacak şekilde çalışanlarına ikramiye dağıtması Örn: Öğretmenin önceleri 15 dak bir fıkra anlatması daha sonra fıkra anlatımını değişik zamanlarda yapması… B) ORAN ARALIKLI (ORANLI) PEKİŞTİRME Bu tür pekiştirmede pekiştireç gösterilen davranış sayısına göre verilir Oranlı pekiştirmede kendi arasında sabit oranlı ve değişken oranlı olmak üzere ikiye ayrılır: * Sabit Oran Aralıklı (Sabit Oranlı) Pekiştirme: Kaç davranıştan sonra pekiştirecin geleceği bellidir Örn: Her iki davranışı pekiştirme… Burada belli sayıdaki davranıştan sonra pekiştireç verilir Öğrenci pekiştireci istediği zaman daha çok çalışarak almakta; tatmin olduktan sonra bırakmaktadır Örn: Bir işte parça başı çalışmak Örn: Öğretmenin çözülen her 5 problem için matematik dersinden 1 (+) vermesi… Örn: Öğrencinin yaptığı her ödeve 10 puan verilmesi… Örn: Bir patronun 5 tencere satan satıcısına 1 tencere kar payı vermesi… Örn: Alışveriş çeklerinde yapılan her 15 milyonluk alışverişte uçuş için 10 puan kazanılması… Örn: Sınıfta dört işlem alıştırmaları yaptıran bir öğretmen öğrencilerine doğru çözdükleri her üç alıştırma için bir (+) vermesi… (2002 KPSS) Örn: Bir babanın karnedeki her bir pekiyi ders için çocuğuna hediye alması… * Değişken Oran Aralıklı (Değişken Oranlı) Pekiştirme: Bu tarifeye göre kaçıncı davranışın pekiştirileceği belirlenmemiştir Kaç doğru davranışa pekiştireç verileceği belli değildir Bu pekiştirmede bir seferinde üçüncü doğru davranış bir başkasında ise ikinci doğru davranış pekiştirilebilir Bu pekiştirme türünün en güzel örnekleri PİYANGO ve KUMAR makineleridir Her zaman için ‘SİZE DE ÇIKABİLİR’ denilerek kaçıncı davranışın pekiştirileceği belli olmadan insanlar piyango bileti almaya yönlendirilmektedir EN ETKİLİ PEKİŞTİRME TARİFESİDİR Çünkü bu tarifede hem organizmanın davranışı dikkate alınır hem de hangi davranışın pekiştirileceği belli olmadığından davranışın sürekliliği sağlanır Örn: Hatların meşgul olduğu zamanlarda telefon etmeye çalışmak… Ne zaman hattın boşalacağı belli olmadığı için kişi sürekli aramaya devam eder Bu pekiştirme türünde davranış uzun süre devam eder Çünkü öğrenci beklemediği ya da tahmin etmediği sayıdaki davranıştan sonra pekiştirilir Etkililik Açısından Pekiştirme Tarifeleri Şu Şekilde Sıralanır Değişken Oranlı → Değişken Aralıklı → Sabit Oranlı → Sabit Aralıklı → Sürekli Pekiştirme PREMACK İLKESİ: (Büyük Anne Kuralı) Bireyin en çok hoşlandığı ve tercih ettiği davranışın; hoşlanmadığı ve tercih etmediği diğer bir davranışa koşullandırılması durumudur Çok sık görülen davranış (tercih edilen) pekiştireç olarak kullanılarak az gösterilen davranış ortaya çıkarılmaya çalışılır Örn: Ispanağını yersen kolanı içebilirsin Örn: Ödevini bitirirsen bilgisayarda oyun oynayabilirsin… Örn: Yemeğini yersen dışarı çıkabilirsin… Koşul konulduğunda PREMACK İLKESİ uygulanır Çok kullanımı sakıncalıdır Çünkü çocuk her olumlu davranışın karşılığını ister NOT: Az görülen yani tercih edilmeyen davranış önce yaptırılmalıdır