Yaşam Faktörleri - Kutup Veya Çöl Alanlarında Yaşamayı Zorlaştıran Faktörler Nelerdir

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

KUTUPLAR

Matematiksel bir belirlemeye göre kutup bölgeleri kutup dönencelerinin altında ve üstünde kalan (ve her biri 212 milyon km² büyüklüğünde olan) yerler olarak tanımlanıyor

Bir adını da Eski Yunanca’da “ayı” anlamına gelen arktos sözcüğünden alan Kuzey Kutup Bölgesi toplam 27 milyon km²’lik bir alana yayılır

Bunun 9 milyon km’si kara geri kalanı denizdir

Sularla çevrili büyük bir kara parçası olan Antarktika’nın tersine Kuzey Kutbu kısmen karalarla çevrili bir okyanustan oluşur

Akdeniz’in yaklaşık beş katı genişliğindeki Kuzey Buz Denizi kalınlığı yer yer 30 metreyi bulan ve suyun üzerinde yüzen buzlarla kaplıdır

Akıntılar ve rüzgâr bu buz kütlelerine büyük bir basınç yapar

Bu basınçla bazen yüksekliği 15 metreyi bulan buz kütleleri yerinden fırlayabilir

Başka yerlerde de buz çatlar ve birbirinden ayrılır

Suda yüzen bu buz kütleleri düz ve kaygan değildir rüzgârların üst üste yığdığı kar tepecikleriyle kaplıdır

Bankizlerin (yüzer buzlar) kenarları yaz boyunca kırılır ve böylece sağlam gövdeli gemiler kendilerine kısa bir yol açabilir

Kuzey Kutbu’na ilk olarak 1909’da buzlar üzerinde köpekleriyle yolculuk eden ABD’li Robert Edwin Peary’nin ulaştığı sanılmaktadır

Daha sonra SSCB araştırma ekipleri buz üzerinde kamp kurarak kutup bölgesinde çalışmalar yaptı

ABD’nin nükleer denizaltısı Nautilus 1958’de buzların altından Kuzey Buz Denizi’ni aşarken yolu üzerindeki Kuzey Kutbu’ndan da geçti

1969’da Wally Herbert önderliğindeki bir İngiliz keşif heyeti Alaska’dan Spitzberg’e (bugün Svalbard) buzlar üzerinden giden ilk ekip oldu

Kuzey Kutbu’na denizden giderek varan ilk gemi SSCB’nin nükleer buzkıranı Arktika’ydı(1977)

Kuzey Buz Denizi’nin bir yakasında Grönland Kanada ve Alaska öbür yakasında SSCB ve İskandinavya yer alır

Bu deniz Bering Boğazı ile Bering Denizi’ne ve Büyük Okyanus’a açılır

Atlas Okyanusu’na ise daha geniş bir açıklıktan geçilir

Grönland ile Kanada anakarası arasında Baffin Adası ile birçok küçük ada bulunur

İzlanda ise gerçek Kuzey Kutup Bölgesi’nin hemen dışında yer alır

Kuzey Kutup Bölgesi’nin toprakları çoğunlukla bozkır ya da tundradır

Bölgede 1000’den fazla değişik bitki bulunur

Burada uzun yaz günlerinde çok hızlı büyüyen yüzerce değişik çiçek yetişir

Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki bitkilerin tümü başka soğuk dağlık bölgelerde yetişenler gibi bodur değildir

Bölgenin yaklaşık beşte birini ot yetişmeyen çıplak dağlar kaplar

Binlerce yıl önce Kuzey Kutup Bölgesi’nde toprak alanlar bugünkünden daha genişti

Bu o dönemde karaların daha yüksek ya da deniz yüzeyinin daha düşük oluşuna bağlanabilir

İklim de daha ılımandı

Bazı yerlerde yoğun bir bitki örtüsü vardı ve bu bitkilerin bir bölümü tropik bölgelerdekileri andırıyordu

Bu zengin bitki örtüsü toprakaltında kalarak zamanla kömüre dönüştü

Bugün dağlar özellikle Grönland bütün yıl boyunca karla örtülüdür

Tundra bölgeleri ise kışın ince bir kar tabakasıyla kaplanır

Çoğu yerlerde toprak yüzeyinin hemen altı sürekli donmuş olarak kalır

Toprağın sualtında kalmadığı çok soğuk olmayan bölgelerde tahıl ve sebze yetiştirilebildiği gibi hayvan da otlatılabilir

Kuzey Kutup Bölgesi’nde kömür bakır nikel kalay elmas altın ve petrol gibi değerli madenler vardır

Alaska Sibirya ve Kanada’nın kuzeyinde zengin petrol yatakları bulunur

Ama boru hatlarını çevreye zarar vermeyecek biçimde döşemek zorunlu olduğu için petrol ve gaz taşımacılığı pahalıdır

İklim

Güneşin altı ay boyunca hiç doğmadığı Kuzey Kutbu bu süre içerisinde sürekli karanlıktır

Öbür altı ayda ise güneş hiç batmaz ve yazın gece yarısı bile kitap okunabilir

Kutup Bölgesi’nde güneşin doğuşu ve batışı çok yavaştır

Alacakaranlık uzun bir süreye yayılır

Sürekli karanlık ve sürekli aydınlık dönemler güneye inildikçe kısalır

Burada en sıcak ayda bile deniz suyu sıcaklığı +10° C’nin üstüne çıkmaz

Arktik kara ve deniz iklimlerinin egemen olduğu bölgede yağış azdır yılda 100 mm ile 500 mm arasında değişir

Kuru rüzgarlar ve sis düşük sıcaklık (Grönland’da şubat ortalaması -40° C) sıcaklığın mevsimlere göre büyük değişkenlik göstermesi (+15° C ile -40° C) bu bölgenin iklim özellikleri arasındadır

23 Eylül ile 21 Mart arasında Güneş’in hiç doğmadığı kış kutup gecesi yılın geri kalan bölümünde ise hiç batmadığı kutup gündüzü yaşanır

Sıcaklığın çok düşük olmasına karşın kutup bölgelerinin de en az tropik bölgeler kadar güneş enerjisi aldığı unutulmamalıdır

Kara bitkileri buna çok hızlı ve karmaşık bir büyüme biçimi benimseyerek uyum sağlamıştır

Denizlerde ise yüksek oksijen ve zengin besin maddesi nedeniyle bir de 0 derece dolayındaki deniz suyu sıcaklığı fazla değişmediği için plankton ve balık çok boldur

Yaşamın denizlerdeki bu zenginliğine karşın az sayıdaki buzsuz kıyı bölgesinde oldukça sınırlı olduğu gözlenir

Bitki örtüsü tundralara özgü yosunlardan likenlerden ardıç ağaçlarından ve cüce ak kayınlardan oluşur

Temmuz sıcaklığı 6° C’nin altına düşerse bunlar da yerlerini buz çölüne bırakırlar

Zemin 600 m derinliğe kadar donmuş durumdadır ve yazın ancak yüzeyden 10-200 m arasında bir derinliğe kadar çözülür

Donmuş zeminin altında bulunan çamur katmanı aşağı doğru akar ve her türlü inşaat çalışmasını çok zorlaştırır

Sanılanın tersine dünyanın en soğuk bölgeleri her zaman Kuzey Kutup Dairesi içinde bulunmaz

Sibirya’da kutup dairesinin güneyindeki bir C’ ye kadar düşer

Kuzey Kutbu’nda ortalama°yerde sıcaklık bazen -67 dolayındadır

Oysa ABD’nin bazı yerleşim yerlerinde kış°sıcaklık -23 daha soğuk geçer

Kuzey Kutup Bölgesi’nde yazlar da oldukça sıcak geçebilir

Sıcaklığın C’ ye ulaştığı görülmüştür

Denizden esen soğuk rüzgârlardan°gölgede 38 C’ ye kadar çıkar ama yaz°korunan kuytu yerlerde sıcaklık sık sık 27 mevsimi oldukça kısa sürer

Kuzey Kutbu’nda Yaşam

Alaska Kanada ve Grönland’daki Eskimolar bölgenin batı kesimlerinde yaşar

Geleneksel olarak yaşamlarını avcılık ve balıkçılıkla sürdüren Eskimolar suda kayak adı verilen kanolar kar ya da buz üzerinde ise köpeklere çektirilen kızaklar kullanırlardı

Evlerinin katı kar bloklarından yapar ya da deriden korunaklı çadırlarda yaşarlardı

Bugün çoğu ahşap evlerde oturmaktadır

Kardan yapılma kulübeler Kanada Eskimoları tarafından yalnızca geçici barınaklar olarak kullanılır

Geleneksel Eskimo yaşamı günümüzde büyük ölçüde yok olmuştur

Avrupalılar Kuzey Kutup Bölgesi’nin bazı yörelerine kalıcı yerleşim bölgeleri kurdular

Grönland’daki Dan toplulukları ve Kanada yönetimindeki ticaret merkezleri bunlara örnek gösterilebilir

SSCB’de de nüfusları 150 bine ulaşan madencilik kasabaları vardır

Kuzey Avrupa ve Asya’da Laponlar ile bazı Sibiryalı kabileler yaşar

Bu insanların bir bölümü yerleşik bir yaşam sürer

Hayvan Yaşamı

Tarihöncesi dönemlerde Kuzey Kutup Bölgesi’nde ilginç hayvanlar yaşıyordu

Bunlardan biri de uzun kıvrık dişleriyle tüylü ve kocaman bir file benzeyen mamuttu

Sibirya’da hiç bozulmadan kalmış mamutlar bulunurdu

Bu hayvanların ölür ölmez dondukları toprak kayması sonucu üzerlerinin örtüldüğü ve bu soğuk ortamda çürümeden kaldıkları sanılmaktadır

Günümüzde tundralarda rengeyiği sürüleri otlar

Bazı bölgelerde hâlâ samur ve tilkiler kalın kürkleri için avlanmaktadır

Bölgenin öbür hayvanları arasında kurtlar tavşanlar ve kakımlar bulunur

Bazı bölgelerde kış uykusuna yatan Amerika boz ayıları yaşar

Buzullar üzerinde yaşayan kutup ayıları ise ara sıra karaya çıkar

Kutup ayıları içinde yalnızca dişi ayılar o da ilkbaharda yavrulayacaklarsa kış uykusuna yatar

Kutup ayılarının başlıca besini ayıbalıklarıdır

Ayıbalıkları ve morslar suda yaşar yavrulamak tüy dökmek ve güneşlenmek için sürünerek buzların üstüne çıkarlar

Yaz aylarında birkaç tür balina da yiyecek bulmak için kutup bölgesine gelir

Ticaret amacıyla avlanma yüzünden balinaların sayısı çok azalmıştır

Kuzey Kutup Bölgesi balıkçılar için bir cennettir

Irmaklar göller som balığı ve alabalık ile doludur denizler de morina ve halibut yönünden oldukça zengindir

Dünyada avlanan balıkların önemli bir bölümü Kuzey Kutbu’nun sularından elde edilir

Kuzey Kutbu’nda en kuzeydeki soğuk bölgelerde bile çeşitli böcekler yaşar

Yaz aylarında arılar sinekler sivrisinekler ve kelebekler görülür

Kuşlar arasında kuzgun ve kar baykuşu karanlık kış boyunca bölgede kalırken pek çok başka kuş güneye göç eder

Bunlar arasında eskiden bu bölgedeki insanların et süt ve tüylerinden yararlandıkları ördekler yabankazları kuğular martılar ve kartavuklar sayılabilir

Ayrıca bölgede dalıcı martılar okyanus martısı ve binlerce deniz papağanı yaşar

ANTARKTİKA

Dünyanın beşinci büyük kıtasıdır

14200000 km²’ lik bir alanı kaplayan bu kıta dünyanın en soğuk ve en erişilmez yeri olan Güney Kutup Bölgesi’ndedir

Adı Arktika’nın karşısındaki anlamına gelen Antarktika’yı ortalama 2

000 m kalınlığında büyük bir buz katmanı zırh gibi örter

Yüzeyi buzlarla kaplı olan Antarktika’nın merkezinde Güney Kutup Noktası vardır

Bir zamanlar “ulaşılamaz” diye adlandırılan kutup noktasında buzun kalınlığı 4

335 m’ yi bulur

Bu buz kütlesi 24 milyon km³’ lük hacmi ile yeryüzündeki bütün buzların yüzde 92’sini oluşturmaktadır

Kıyılarından kopan 350-600 m kalınlığındaki buz parçaları günde 1-3 m hızla ilerler ve birbiri üstüne yığılır

Bu tür yüzen yığınlardan biri olan Ross Buzlası 540

000 km’ yi bulan alanıyla neredeyse Fransa büyüklüğündedir

Gelgit olayının buzladan kopardığı büyük parçalar yüzerek çevreye dağılır

Bu tür buzdağları arasında 20

000 km² büyüklüğüne ulaşanlar olur

Çevresinde büyük bölümü yüzen buz parçalarıyla kaplı olan Güney Okyanusu bulunur

Atlas Okyanusu Hint Okyanusu ve Büyük Okyanus’un en güney bölgeleri Antarktika’nın çevresinde birleşerek Güney Okyanusu asını alır

Yalnızca araştırma yapmak için gelen bilim adamlarının yaşadığı Güney Kutbu Kuzey Kutbu’ndan çok daha soğuktur

Güney Kutbu’nda yeryüzünün en soğuk ve en fırtınalı iklimi egemendir

Ortalama sıcaklık yaz aylarında -20°C’ dir ve bu güneyden fırtınalar estiğinde -70°C’ ye kadar düşebilir

Coğrafi Güney Kutbu noktasında bulunan ABD gözlem istasyonunda yapılmış ölçümlerde sıcaklığın yıllık ortalamasının -50°C olduğu en sıcak ayda ancak -29°C’ ye yükseldiği belirlenmiştir

Yani yeryüzünün bu en büyük buzdolabının sıcaklığı Kuzey Kutbu’ndan ortalama 22 derece daha düşüktür

Bu durum doğal olarak yaşam koşullarını etkilemektedir

Kuzey Kutbu’nda 400’e yakın çiçek açan bitki türü sayılabilirken Güney Kutbu’nda bir tane bile olmaması bunun bir belirtisidir

Buna karşılık kıtanın kıyılarında ve açık denizlerde çok sayıda hayvan yaşar

Penguenler martılar foklar ve balinalar soğuk ama besin maddesi açısından zengin Güney Kutbu denizlerindeki planktonları ve balıkları yiyerek yaşamlarını sürdürürler

İnsanlar yüzyıllardır dünyanın güneyindeki bu bölgenin nasıl bir yer olduğunu merak ettiler

Bölgeye düzenlenen birçok keşif gezisinin sonunda Antarktika haritası aşama aşama çıkarıldı

Bugün kıtanın yüzeyi oldukça ayrıntılı olarak bilinmektedir

Ama buzun altındaki bu karanın durumu buzun oluşum süreci bu olağanüstü soğuk iklimde bitki ve hayvanların yaşamlarını nasıl sürdürebildikleri buradaki iklimin dünyanın öteki bölgeleri üzerindeki etkileri gibi konularda öğrenilmesi gereken daha pek çok şey var

Dağlar Rüzgârlar ve Buz

Güney Kutup Noktası deniz yüzeyinden yaklaşık 3000 metre yüksekliğindeki bir platonun merkezine yakındır

Çevresinde tepeleri 5000 metreyi bulan sıradağlar uzanır

Bu dağların arasında Erebus ve Terror gibi etkin yanardağlar da vardır

Antarktika yüzey kalınlığı yer yer 4500 metreye ulaşan ortalama kalınlığı ise 2000 metreyi bulan bir buz tabakasıyla kaplıdır

Bu buzlar çok yavaş olarak merkezden çevreye doğru hareket eder

Kıyının alçak ve düzgün olduğu yerlerde buzlar katmanlar halinde denize taşar; yüksek ve dağlık yerlerde ise buzullar vadilerin arasından denize akar

Böylece bütün kıtanın çevresinde denizden 15 ile 60 metre yükseklikte sarp kayalar biçiminde yükselen buzdan büyük bir duvar oluşmuştur

Antarktika’da bazı böcekler dışında kara hayvanı yoktur ve çok az bitkiye rastlanır

Ama kıtayı çevreleyen denizler hayvan türleri açısından son derece zengindir

Birçok balık türü büyük balinalar ve fokların yanı sıra penguenler martılar ve boran kuşları gibi çeşitli kuşlar vardır

Hızı saatte 160 kilometreye erişen sert rüzgârlar bazen günlerce durmaksızın eser

Sıcaklık yazın bile (ocak ayında) genellikle donma noktasının altındadır

Martta denizler de donmaya başlayınca kışın geldiği anlaşılır

Sonra bütün kıta sıkışarak ufalanmış buz parçacıklarıyla örtülür

Rüzgârların ve okyanus akıntılarının buzlar üzerindeki baskısı sonucunda yüksekliği 5 metreyi bulan buzdan dağ sıraları oluşur ya da denizde buzlar arasındaki geniş su kanalları birkaç dakikada kapanabilir

Büyük buzdağları akıntıların etkisiyle buz kütlelerinden kopar

Denizdeki büyük buz kütleleri yaz aylarında erimeye başlayarak parçalanır ve karadan kopan büyük buzdağlarıyla birlikte kuzeye doğru hareket eder

Güney Kutbu Araştırmaları

Antarktika’ya yalnızca deniz yoluyla ulaşılabilen zamanlarda araştırmacılar bölgeye denizin buzlarla kaplı olmadığı yaz mevsiminde gelir ve kışı geçirmek için bir kamp kurarlardı

İç bölgelerdeki incelemelerinin bahar ve yaz aylarında sürdürürler böylece bir yıl sonra başka bir gemi gelip onları alıncaya kadar bilimsel çalışmalarını bitirirlerdi

Gelen araştırmacıların çoğu kamplarını Ross Denizi çevresinde kurardı

Yeni Zelanda’nın güneyine düşen ve kıtanın içlerine kadar giren bu büyük körfez araştırmacıları Güney Kutbu’na en yakın yere ulaştırırdı

Bu denizi 1841’de İngiliz James Clark Ross keşfetti ve bölgedeki Erebus ve Terror yanardağlarına Ross’un iki keşif gemisinin adı verildi

Araştırmaların başladığı çağımıza kadar fok avcıları dışında bölgeye pek kimse uğramadı

Norveçli Roald Amundsen 14 Aralık 1911’de Güney Kutbu’na ayak basan ilk kişi oldu

Onu 35 gün arayla bir İngiliz araştırma grubuna başkanlık eden Kaptan Robert Scott izledi

Scott ve yanındakiler dönüş yolculuğunda öldüler

1929’da ABD’li deniz subayı Richard Evelyn Byrd Ross Denizi’ndeki Balinalar Körfezi’nde Küçük Amerika adını verdiği kampını kurdu

Oradan üç kişilik ekibiyle Güney Kutbu’na giden ilk insan oldu

Kıtanın öbür yanında kalan Weddell Denizi yoğun buz kütleleriyle gemilere geçit vermediği için daha az sayıda araştırmacı tarafından incelenebildi

Kıtanın bu bölgesinin bir bölümünü 1928’de Sir Hubert Wilkins araştırdı

Wilkins ayrıca Antarktika üzerinde uçan ilk araştırmacıydı

Yedi yıl sonra ABD’li Lincoln Ellsworth kıtayı bir uçtan öteki uca uçakla geçmeyi başararak Weddell Denizi’nden Balinalar Körfezi’ne ulaştı

Kıtayla ilgili araştırmalarda en büyük ilerleme 1957-58 Uluslararası Jeofizik Yılı’nda gerçekleşti

Bu araştırmaya 12 ülke 50’den çok bilimsel araştırma istasyonuyla katıldı

ABD istasyonlarından birini tam Güney Kutbu’nda kurdu

Aynı dönemde İngiliz araştırmacı Sir Vivian Fuchs da ilk kez Weddell Denizi’nden Ross Denizi’ne kadar bütün kıtayı aşarak Antarktika’nın her yanını araştırdı

Uluslar arası Jeofizik Yılı’ndan sonra da aralarında SSCB’nin de bulunduğu birçok ülke Güney Kutbu’nda bilimsel çalışmalar yapmayı sürdürdü

Buradaki hava koşullarının incelenmesi yapılan araştırmalar harita çizimleri ve jeolojik bulgular Antarktika’nın bir zamanlar Gondwanaland’ın bir parçası olduğu görüşünü desteklemektedir

Gondwanaland bugün bildiğimiz güney yarıküredeki kıtalara birleşik olduğu düşünülen ilkçağlardaki dev kıtanın adıdır

Birçok ülke Antarktika’nın çeşitli bölgeleri üzerinde hak iddia etmektedir

Buzun altında kömür bakır kurşun ve başka maden yatakları vardır

Ne var ki bunların çıkarılması ve başka bölgelere ulaştırılması çok güç olduğu için Antarktika daha uzun bir süre ekonomik bakımdan fazla değer taşımayacaktır

1959’un sonunda 12 ülke Antarktika Antlaşması’nı imzaladı

Buna göre kıta topraklarından yalnızca barışçıl amaçlarla yararlanılabilecek burada askeri üs kurulamayacak ve silah denemeleri yapılamayacaktır

Ayrıca Antarktika’daki araştırmalardan elde edilen bilimsel sonuçların değiş tokuşu konusunda da anlaşmaya varılmıştır

Göçebe Avcılar ve Toplayıcılar

Kuzey Kutup Bölgesi Yerlileri Amerika’da Eskimolar ve Aleutlar Avrupa ve Asya’da Laponlar ve Doğu Yaklar’ dır

Bunlar avcı ve toplayıcı olarak Taş Çağı’ndakine benzeyen göçebe bir yasam sürerler

Buradaki yaşama koşullarına en iyi uyum sağlamış olan Eskimolar aynı zamanda en kuzeye kadar yayılmış olan halktır

Uygar ülkelerin kutup bölgelerine el atmaları özellikle Spitzbergen’ deki uranyum titanyum ve kömür Alaska’daki petrol ve doğal gaz kaynaklarını işletmek istemeleri doğaya bağlı olarak yaşayan Eskimolar’ ın yaşam olanaklarını sınırlamıştır

ABD ve Rusya da Kuzey Kutbu’nu işgal etmiş yoğun bir sivil ve askeri üsler ağı ile kaplamışlardır

Amerikan atom denizaltısı “Nautilus” ilk kez 1958’de Kuzey Kutbu’nu örten 2-15 m kalınlığındaki buz katmanının altından geçerek bir uçtan ötekine 3

000 km yol almıştır

Kutupların paylaşılmasında her ülkeye kendi sınırlarının en dış iki noktasından Kuzey Kutup noktasına çizilen iki doğru arasında kalan parçasının verilmesi ilkesi uygulanır

ESKİMOLAR

Kanada Sibirya Grönland Alaska gibi Kuzey Kutup Bölgesi’ne yakın kesimlerde yaşayan insanlara verilen addır

Bazı Amerika Yerlileri Eskimo sözcüğünü “yabancı” anlamında da kullanır

Bugün yeryüzünde Grönland’da 40 bin Kuzey Kanada’da 23500 Alaska’da 35 bin ve SSCB’de 1500 olmak üzere 100 bin dolayında Eskimo yaşamaktadır

Geleneksel Eskimo Toplumu

Eskimoların ataları bundan 10-15 bin yıl kadar önce Sibirya ile Alaska’nın birleşik olduğu dönemde Asya’dan Kuzey Amerika’ya göç etmişlerdi

Eskimolar binlerce yıl boyunca hiçbir bitkinin yetişmediği soğuk bölgelerde balıkçılık avcılık ve toplayıcılıkla geçindiler

Rengeyiği fok balina ve balık avlamak için oradan oraya dolaşmak zorundaydılar

Avlarını zıpkın mızrak ve okla yakalarlardı

Eskimoların kendilerine özgü ilginç avlama yöntemleri vardı

Örneğin buz altında yüzen fokların soluk almak için bir hava deliğine gereksinmesi olduğunu bilirlerdi

Fokun soluğuyla ısıtarak buz tabakasında açtığı deliği bulan avcı deliğin kenarında bekler ve hava almak için deliğin altına gelen foku mızrağını saplayarak öldürürdü

Yazları ağ ve zıpkınlarla avlanan Eskimolar kışın deniz donduğunda buzda delikler açıp oltalarını suya sarkıtırlardı

Eskimolar avladıkları hayvanın etini kurutarak ya da dondurarak saklar ve çoğunlukla çiğ olarak yerlerdi

Derisinden giysi ve çadır; kas kirişlerinden dikiş ipliği; kemiklerinden iğne ve zıpkın kancası yapar; yağını da aydınlanma ve ısınmada kullanırlardı

Giysileri fok derisinden olur hava durumuna göre kürkün ya içini ya dışını kullanırlardı

Oyarak biçimlendirdikleri küçük heykelcikler ve takılar yaparlardı

Katı kar bloklarından kubbe biçiminde olan Eskimo evlerinin duvarları derilerle kaplanır; evlere rüzgârı kesmek için yapılan dönemeçli bir koridordan girilirdi

Irmak ağızlarında ya da sıcak su akıntılarından etkilenen yerlerde ise deri çadırlarda ya da ahşap kulübelerde yaşarlardı

Kuzey Kutbu’nda ağaç yakılamayacak kadar değerli olduğundan Eskimolar balina ve fok gibi hayvanların yağını yakacak olarak kullanırlardı

Uzun kış gecelerinde eskiden yağ kandilleri sonraları gezginlerin getirdiği gaz lambalarını kullandılar

Eskimolar karada köpeklerin çektiği kızaklarla yolculuk ederler; denizde ise hayvan derisinden yapılmış kanoya benzeyen kayıklar kullanırlardı

Batı Grönland’da ve öteki yerleşim bölgelerinde balina avlamada ve taşıyıcılıkta daha geniş kayıklardan yararlanırlardı

Eskimolar yaşamlarını sürdürmek için bulundukları bölgenin sert iklimine uyum sağlamakta çok başarılı olmuşlardır

Günümüz Eskimo Toplumu

Son yüzyılda Eskimoların yaşamında oldukça önemli değişiklikler oldu

Eskimoların yerleşim bölgelerine gelen Avrupalı tüccarlar ve misyonerler gelenek ve göreneklerini de birlikte getirdiler

Eskimolar avladıkları hayvanların postlarını Avrupalıların getirdiği yeni ürünlerle takasa etmeye tüfek ve tahta kayıklar kullanmaya başladılar

Eskimolar arasında Hıristiyanlık dinini yaymaya çalışan misyonerler Eskimo dilini yazıya dökerek özel bir alfabe geliştirdiler

Bu alfabe bugün Kanada’daki Eskimo gazetelerinde kullanılmaktadır

Kanada’nın kuzeyinde yaşayan Eskimoları Kanada yönetimi yerleşik bir yaşama özendirmeye çalışmıştır

Avrupalıların etkisiyle gelenek ve göreneklerinin çoğunu yitiren Eskimoların bir bölümü bugün çağdaş mobilya ve gereçlerle donattıkları prefabrik evlerde yaşıyor köpeklerin çektiği kızaklar yerine kar otosu motorlu kızak ve motorlu kayaklar kullanıyorlar

Yalnızca yemek için avlanıyor hayvan postları yerine hazır giysiler giyiyorlar

Bütün bunları satın almak için paraya gereksinim duyan Eskimolar eskisi gibi avcılık balıkçılık yapacak yerde artık petrol rafinerilerinde ve madenlerde işçi olarak çalışıyorlar

Eskimoların Kimlik Arayışı

Bununla birlikte Grönland ve Labrador’da yaşayan Eskimolar arasında morina fok ve mors avcılığı hâlâ sürüyor

Kuzey Alaska’da yaşayan Eskimolar 54 tonluk balinaları avlamakla ünlüler

Günümüzde Avrupalıların getirdiği yeni yaşam biçimine ve kentlere uyum sağlamakta güçlük çeken Eskimolar arasında içki bağımlılarının sayısının gittikçe attığı gözleniyor

Avrupalılarla kurulan ilişkiler kızamık ve grip gibi bulaşıcı ve ölümcül hastalıkları da beraberinde getirdi

Tüm olumsuzluklara karşın Eskimolar gelenek ve göreneklerini korumaya çalışıyorlar

Danimarka’’a bağlı birada olan Grönland’da yaşayanlar ise kendi parlementolarını kurarak içişlerinde özerk olmayı başarmışlardır

Avrupa dillerinden çok faklı olan Eskimo dili birçok yerel lehçeyi içerir

Bu nedenle başka başka yerlerde oturan Eskimolar birbirlerini anlamakta güçlük çekerler

Ne var ki Avrupalılarla olan ilişkiler Eskimo diline Avrupa dillerinden birçok yeni sözcüğün girmesine yol açmıştır

Bugün kullandığımız anorak gibi sözcükler ise Eskimo dilinden batıya geçmiştir

Eskimolar çocuklarını Avrupa dillerinde eğitim veren okullara göndermekle birlikte kimliklerinin korumak için kendi dillerinin kullanılmasında ısrarlıdırlar

Gelenek ve göreneklerinin korunması Eskimolar için önemlidir

Bu nedenle erkek çocuklara bugün de avcılıkta konaklama yeri olarak kullanılan eski Eskimo evleri gibi barınakların nasıl yapıldığı avlanacak hayvanların ne gibi alışkanlıkları olduğu öğretilir

Kızlar ise hayvan postlarından giysi dikmeyi ve güzel dokumalar yapmayı öğrenirler

ESKİMOLAR NASIL YAŞIYORLARDI?

“Eskimo” sayısız toplumun (Allivik Copper Netsilik Polar Iglulik Aleut Chukchi Koryak Cugach Kobuk) obalar biçiminde örgütlenerek Kanada’dan Alaska’ya Grönland’dan Kuzey Asya’ya Kuzey kutbun dört bir yanına yayılmış fiziksel görünüşleri dilleri mitolojileri sanatları üretim araçları ve üretim ilişkileri bakımından büyük benzerlik gösteren toplumların genel adıdır

Kimi Eskimo toplumların dilinde “Eskimo” terimi melek anlamına yakın düşüyor

Her bir Eskimo toplumunun kendi iç evriminin getirdiği ve yörelerindeki başka halklardan etkilenmeleriyle edindikleri farkların dışında genel karakteristikleri birbirine çok benziyor

Eskimolar 12 000 yıl öncesine kadar hüküm sürmüş avcı-derleyiciliğin yakın zamana dek kendini koruyabilmiş örneklerinden biridir

Ama tüm toplumun sürekli göçer olduğu derleyici-avcılardan farklılıkla Eskimo avcıları onlarca kilometre kamp yerinden açılır belirledikleri av bölgesinde bir kaç hafta kalır yeterince avlandıktan sonra eti kurutup köpeklerin çektikleri kızaklarıyla konak yerine taşırlar

Konaklama yerindeki topluluk kimi kez tek aileye kadar inebilir

Geçimleri hemen tümüyle denize ve deniz memelilerine bağlıdır

Yakın geçmişlerine dek orman ürünlerinden yararlanmayan tek derleyici-avcı halk onlardı

Sıcaklığın eksi altmış derecenin altına düştüğü ormansız coğrafya koşullarında geliştirdikleri teknolojinin diğer derleyici-avcı toplumlarla kıyaslandığında belirgin üstünlüğü göz kamaştırıcıdır

Kimi Eskimo toplumlarında kadınlar ayı ve fok balığı avına katılıyorlar

Örneğin sandalla avlanırken kadın sandalın dengelenmesi işini üstlenir erkek zıpkın fırlatır

Ama avcılık asıl olarak erkeğin işidir

Avcılığın hakim geçim yolu olmasının maddi etkisi kendini erkek nüfusa verilen önemde belli eder

Yeni doğmuş kız bebeklerin öldürülmesi Eskimoların yaygın pratikleri olagelmiş

Erkek nüfusunun daha büyük olması eşleşme biçimlerine etkir

Çok kocalı evlilik yaygındır

Bekleneceği gibi çatışmaların temel konusu çocukları doğuran emziren büyüten yiyeceği yenmeye hazırlayan deriyi tabaklayıp giysi üreten sepet ören kadınlardır: Kadınlar üzerindeki bu çatışmalı ilişki biçimleriyle karşılaştırılırsa Eskimolar doğal ve üretilmiş zenginlik üzerinde pek az anlaşmazlığa düşerler

Kara ve deniz hayvanlarının avlandığı arazi üzerinde ya da yerleşim alanı üzerinde kişilerin ya da toplumların birbirleri karşısında ayrıcalıklı hakları yoktur

Her toplumun tanımlı bir toprağı bulunmakla birlikte kesin siniri belirlenmemiştir

“Beyaz balina gibi büyük hayvanlar hakiki ortak mülkiyettir herkesin ne gereksiniyorsa alma hakkı vardır; bu düzen kıtlık sırasında tüm yiyecekler için geçerlidir

” “Açlık ve bolluk paylaşılır

” maksimi Eskimoların bölüşüm ilişkilerinde birbirlerine karşı takındıkları moral tavrı yetkinlikle ifade ediyor

Obalar arası ziyaretler armağanlaşma şenliği gibidir

Armağan vermek verilen kişiyi akraba yakınlığına yükseltir

Caribou Eskimoları armağanlaştıklarına akraba olmasalar bile “yeğen” derler

Kuzey Alaska kıyı Eskimolarının yaşama koşulları Kuzeybatı Amerika kıyı Kızılderililerine benzer ve onlardan kültürce kuvvetle etkilenmişlerdir

Onlar gibi görece oturgan bir yerleşim örüntüsü sergilerler

Kimi aileler av ve kara memelilerini avlamak için yaz kamplarına taşınırlar diğerleri kış köylerinde kalıp deniz memelilerini avlarlar

Eskimolarda şeflik kurumsallaşmamıştır

Çalışkanlığıyla cömertliğiyle ustalığıyla konuşmacılığıyla deneyimliliğiyle ve barışçılığıyla toplumsal saygınlık kazanan kişi önder konumundadır; öğüdü dinlenir fakat itaat edilmez

Ama Alaska Eskimolarında durum biraz değişik

Oba içerindeki en geniş aile başı tüm obaya önderlik ediyor

Daha çok birikim yapan ve birikimini cömertçe dağıtan geniş aile diğerleri arasından sivrilir

Bölüşüm kendisinin ve ailesinin özel ayrıcalığı olmayan şef tarafından tüm obayı oluşturan bireyler arasında yapılır

Şef şenlikler düzenler ritüel ve törenleri yönetir

Örneğin Aliutların cenaze şölenlerinde şölene katılanlar yıllarca biriktirdikleri kürk çeşitli araç gereç gibi zenginliklerini birbirlerine armağan ederler

Bu şölenler Kuzeybatı Kıyı Kızılderililerinin potlaç senliklerini andırır; en fazla veren en yüksek toplumsal prestij edinir

Eskimolarda Uslamlama süreci maddi olan ile hayali olanı birlikte kuşatır

Polar Eskimosu söyle düşünür: “Ayılar yoktur çünkü buz yoktur; buz yoktur çünkü yeterli rüzgar yoktur; çok rüzgar yoktur çünkü töreye aykırı davrandık

”(**) Mitleri tabuları bu tür düşünüş örnekleriyle doludur

XVIII

yüzyıldan bu yana Rus işgaline uğrayan Alaska Eskimoları gibi hepsi sınıflı toplumların hışmına uğramış

Artık kar evler inşa etmiyorlar metal araç gereç kullanıyorlar parayla alışveriş yapıyorlar geleneklerinin inançlarının bir çoğunu korumakla birlikte eşitlikçi ortaklaşmacı davranış biçimlerini zayıflatıp giderek bize benziyorlar

Birket-Smith Kaj

1959

The Eskimos

Tr

W

E

Calvert

London: Methuen & Co

Ltd

s

146 (**) Birket-Smith Kaj

1959

The Eskimos

Tr

W

E

Calvert

London: Methuen & Co

Ltd

s

150

KUTUP AYISI

Kutup ayısı (Ursus maritimus) kürkü bütünüyle beyaz olan tek ayı türüdür

Kuzey Kutbu’nda yaşayan bu ayının tabanları buz üzerinde kaymadan yürümesini sağlayacak biçimde kürklerle kaplıdır

Parmak aralarının ördek ayağı gibi perdeli olması da yüzmesine yardımcı olur

En iri ayılardan biri olan kutup ayısının ağırlığı 700 kilogramı aşabilir

Öbür ayılardan farklı olarak yalnız etle beslenme alışkanlığındadır; en çok da morsları ve fokları yer

Sombalığını da çok seven kutup ayısı yalnız yaz aylarında av bulamadığı için meyve yemek zorunda kalır

En saldırgan hayvan

Kutup ayılarının koku alma duyusu çok özel

Yaklaşık 30 kilometreden fok kokusunu alıyorlar

Kısa zaman aralıkları ile burnunu rüzgara doğru kaldırıp havadaki değişimleri ve fırtınaları bile bu yolla önceden algılayabiliyor

İsterse kilometrelerce mesafe kat edebiliyor

Kutup ayıları aynı zamanda mükemmel yüzücü ve dalgıçlar

Ve kutup ayıları dünyanın en saldırgan hayvanları

Kafaları ile santimetrelerce kalınlıktaki buzu kırabiliyorlar

Fokların hava almak için açtıkları deliklerin biraz uzağına yatıp ellerini birleştirerek saatlerce bekliyorlar

Bir kutup ayısı fok delikten başını uzattığı anda sıçrayıp onu bu küçücük delikten yukarıya çekebilir

Yatay olarak 5 metre sıçrayabilir

Sıcaklayınca buz banyosu yapar

Büyük bir ustalıkla avının derisini soyar ve vücudu yağla kaplı olan fokun sadece yağını yer

Fokun diğer parçaları da boşa gitmez çünkü az sonra avı uzaktan izleyen kutup tilkisi ayı oradan ayrılır ayrılmaz gelir ve avın geri kalanını yer

Kutup ayılarının vücut ısıları alışılmışın üzerine çıkarsa kendilerini tekrar soğutabilmek için karınlarının üzerine buza uzanıyor veya bir buz banyosu yapıp karın üstüne kıvrılıyorlar

Kutup ayıları için yatacak yer sorunu yok

Her yer onlar için yatak olabiliyor

Vücudundaki 3 kalın izolasyon katı ısı kaybını hissedilmeyecek düzeye indiriyor

Öyle ki üzerlerine düşen hiç bir kar tanesi bile erimiyor

Ayrıca kalori yönünden çok zengin olan fok yağının da bu dayanıklılıkta payı var

Eksi 50 derecede yaşayabiliyorlar

Kutup ayıları eksi 50 dereceyi bulan soğukta yaşayabiliyor ve donma derecesindeki okyanusta yüzebiliyor

Kar fırtınalarında ise kendilerini bir kar çukuru kazarak saklıyorlar

Uykudan uyanınca zevkle gerinip esneyen Kutup ayıları çevrelerinde alışılagelmişin dışında bir şey sezdiklerinde ve yavrularını korumak için iki ayak üstüne dikiliyor

Bunu çevreyi daha iyi görebilmek ve gözdağı verebilmek için yapıyor

Bu sırada boyu 3 metre 30 santime kadar ulaşıyor

Fakat bu kadar güçlü ve büyük oldukları halde başlıca besinleri olan foku bulamadıkları koşulda açlık onları fare avına bile yöneltebilir

Kutup ayıları 500 gr doğuyor

Dişi kutup ayısı güz sonuna doğru iyice beslenerek yağlanır ve ağırlıkları yarım kilogramı bile bulmayan minicik yavrular doğurmak üzere bir mağaraya çekilir

Bahara kadar mağarada kalır ve kendisi hiçbir şey yemeden yalnız yavrularını besler

Dişi ayılar yavrularına çok düşkün

Hamilelik sürecinin yaklaşık son bir ayını kendi kazdığı kar mağarasına girerek geçiren dişi bu süre içinde hiç bir şey yemez

Fakat bu sırada yavrusu için yağ oranı yüksek (%33) ve besleyici bir süt üretir

Bu süt balıkyağı tadındadır ve fok kokar

Ortalama 400-450 kg ağırlığındaki dişi ayı hamilelik sırasında 90 kg’a kadar düşebilir

Doğan ve büyüdüğünde yüzlerce kilo ağırlığa ulaşacak olan yavru ise doğduğu anda sadece 500gr’dır

Gözlerinin açılması ve tüylerinin uzaması bir buçuk ayı bulur

Yavrular et yemeğe başladıktan sonra bile 15 yaşına kadar süt emmeye devam eder

Kuzey Kutbu’nda yaşayanlar eti yağı ve postu için yüzyıllarca kutup ayılarını avladılar

20

yüzyılın ikinci yarısında bunlara başka yörelerden gelen ve ayılara uzun menzilli tüfeklerle helikopterlerden ateş açan yeni avcılar katıldı

Böylece binlerce kutup ayısı öldürüldü

1970’lerin başında kutup ayılarının sayısının 20

000’e kadar düştüğü tahmin ediliyordu

1973’te çevre korumacıların öncülüğüyle kutup ayıları Kuzey Kutup Dairesi’ne sınırı olan bütün ülkelerin ortak koruması altına alındı

Bugün kutuplarda yaşayan Eskimolar ve bilimsel araştırmacılar dışında herhangi bir avcının kutup ayısı avlaması yasaktır

KUTUP SUMRUSU

Sumrular martılara akraba olmakla birlikte ince yapıları ve kırlangıcı andıran görünüşlerinden ötürü denizkırlangıcı adıyla da tanınırlar

Çoğunun kuyruğu uzun ve çatallıdır

Uzunlukları 20-55 cm arasında değişir

Uçarken son derece zarif görünürler

Denize ender olarak konar uçarken birdenbire pike yapıp suya dalarak balıkları ve yumuşakçaları avlarlar

Büyük ölçüde kıyılarda koloni halinde üreyen bu kuşların yuvaları çoğu kez güvenliklerini sağlayabilecek ıssız adaların üzerindedir

Her türün kendine özgü bir ötüşü vardır

Çoğu martılar gibi gri ve beyaz bazıları siyah ya da siyah ve beyazdır

Kutup sumrusu ve bayağı sumru yaklaşık aynı irilikte ve kırmızı bacaklıdır

Ama gagaları kutup sumrusunda (Sterna paradisaea) tümüyle koyu kırmızı bayağı sumruda (Sterna hirundo) ise açık kırmızı ve siyah uçludur

Kutup sumrusu son derece güçlü bir uçucudur

Bu kuş en uzun göç yolculuğuna çıkarak Kuzey Kutup Bölgesi ile Antarktika arasında gidip gelir

Bayağı sumru kuzey yarıkürenin genellikle ılıman bölgelerinde ürer ve kışı güney yarıkürede geçirir

Yazın Türkiye’nin kıyılarında ve sulak iç kesimlerinde de görülür

Her iki türün uzunluğu 35 cm dolayındadır

KUTUP TAVŞANI

Tavşanlar uzun kulaklı kısa kuyruklu yumuşak postlu ürkek ve çevik memelilerdir

Yakın akrabaları olan adatavşanlarına çok benzerler

Ama genellikle gövdeleri daha iri kulakları ve arka bacakları daha uzundur

Yavruları tüylü ve gözleri açık doğar

Doğduktan hemen sonra hoplaya zıplaya koşmaya başlarlar

Ama adatavşanlarının yavruları tüysüz ve gözleri kapalı doğar

Adatavşanları gibi tavşanların da altta bir üstte iki çift sürekli büyüyen kesicidişi vardır

Bu dişler kemiricilerde olduğu gibi kullanıldıkça aşınıp keskinleşir

Tavşanlar yırtıcı hayvanların ve insanların sürekli tehdidi altında olduğundan dolaşmak için genellikle alacakaranlığı ya da geceyi beklerler

Görme koku alma ve işitme duyuları çok gelişmiştir

Bu duyuları sayesinde tehlikeyi hemen sezer korunmak için bir yere siner ya da koşup kaçarlar

Av köpekleri tarafından kovalanırken kendi izleri üzerinden tekrar geçtikten sonra olabildiğince uzağa sıçrarlar

Koşu sırasında arka bacaklarını burnunun yanına gelecek kadar öne uzatıp yeri iterek büyük bir hız kazanırlar

Tavşanların arka ayaklarını yere vurarak türdeşlerini tehlikeye karşı uyardıkları söylenmektedir

Tavşanlar ağaçların yumuşak kabuklarından otlara kadar değişen çok çeşitli bitkisel maddeleri yer

Adatavşanlarından farklı olarak oyuk açmaz ve genellikle gruplar halinde yaşamazlar

Çalılık ya da fundalıklar arasına gizlenmiş bir çeşit yatağa benzer yuvaları vardır

Dişi yılda 2-3 kez ve her batında 2-5 yavru doğurur

Dişiler kısa bir düre sonra yavrularını ayırıp ayrı yerlere yerleştirir ve geceleri gelerek emzirir

Erkek tavşanlar çiftleşme mevsiminde çok hareketlenir

Kuzey yarıkürede mart ayına rastlayan bu dönem boyunca ortalarda koşan sıçrayan birbiriyle dövüşen erkek tavşanlara çok rastlanır

Yeryüzünün birçok yerine yayılmış yaklaşık 30 tavşan türü vardır

Tavşanlar Avustralya’ya sonradan götürülmüştür

En iyi bilinen tavşan türü Avrasya ve Afrika’da bulunan bayağı tavşandır

(Lepus europaeus)

Bu tür Türkiye’de oldukça yaygındır

Avrasya’nın Kuzey Kutbu’na yakın kesimlerinde yaşayan kar tavşanı (Lepus timidus) ve Kuzey Kutup tavşanı (Lepus arcticus) kışın tümüyle beyaz tüylere bürünür

KUTUP TİLKİSİ

Tilkilerin tür sayısı 20’yi aşar

Köpekgillerin (Canidae familyası) üyesi olan bu yırtıcı memeliler renkleri dışında hem görünüşleri hem de davranışları bakımından birbirlerine çok benzer

Genellikle yerdeki oyuklarda barınır geceleri kuşları fareleri tavşanları kümes hayvanlarını ve kurbağaları avlamak için dışarı çıkarlar

Ayrıca yumuşak meyveleri solucan ve böcekleri kısacası bulabildikleri hemen her şeyi yerler

Dişiler genellikle ilkbaharda bir batında 4-6 yavru doğurur

Yavruların gözleri yaklaşık ilk iki hafta boyunca kapalıdır

Tilkiler yeryüzünün hemen her yerinde bulunur

Günümüzde her kıtada yaşamaktadırlar

Avustralya’ya ilk Avrupalı göçmenler tarafından tavşanların sayısını azaltmak için götürülmüşlerdir

Kuzey Kutbu çevresindeki ülkelerde yaşayan kutup tilkisi (Alopex lagopus) bayağı tilkiye göre daha kısa ve kalın yapılıdır

Yazın postunun üst bölümleri kahverengi kışın postu tümüyle beyazdır

Kutup tilkisinin farklı renkte bir çeşidi olan mavi tilki ise yaz kış mavimsi gri tüylüdür

LEMMİNGLER

Lemmingler Kuzey Amerika ve Avrasya’nın dağları ile kutba yakın bölgelerinde yaşayan fareye benzer küçük kemirici memelilerdir

Yaklaşık 13 cm uzunluğundaki Norveç lemminginin (Lemmus lemmus) başı iri gövdesi toplu postu sarımsı kahverengi ve koyu kahverengi ya da siyah beneklidir

Yapraklar ve ağaç kabuklarıyla beslenen kışın karın altındaki oyuklarda barınan bu küçük hayvan canlı atak ve kavgacıdır; rahatsız edildiğinde bir taşın üstünde dikilerek tıslar

Lemminglerin üremesi çok hızlıdır

Dişiler yılda en azından 10 yavru doğurur

Yavrular için hazırladıkları ottan yuvalar kıllarla döşenmiştir

Lemminglerin sayısı 3-4 yıllık aralarla öylesine artar ki yiyecekleri iyice kıtlaşır ve merkezden dört bir yana doğru kitlesel olarak göç ederler

Göç sırasında genellikle gündüzleri beslenip uyur geceleri yol alırlar

İlerlerken onları hiçbir zorluk yıldırmaz

Kırsal alanlara yayılan bu büyük göçe yırtıcı kuşlar ve memeliler de katılır

Lemminglerin sayıları aşırı arttığı zaman davranışlarında önemli değişiklikler görülür

Genellikle suda sakınırken göç sırasında ırmakları geçir kasaba ve köylere bile girerler

Deniz kıyısına ulaştıklarında binlercesi denize atlar yorgun düşüp boğuluncaya kadar yüzerler

Lemminglerin “intihar yüzüşü” hakkında değişik görüşler vardır

Örneğin Baltık ve Kuzey denizlerinin günümüze göre daha dar olduğu çok eski dönemlerde lemmingler her iki denizi de yüzüp geçerek besinin bol olduğu topraklara ulaşabiliyorlardı

Oysa bugün aynı amaç doğrultusunda yüzmeye yönelmekte ama artık çok uzun olan denizyolunu aşamamaktadırlar

MİSK ÖKÜZÜ

Misk öküzü adını postundan yayılan misk geyiğininkine benzer keskin kokudan alır

Misk öküzü (Ovibos moschatus) keçi koyun ve sığır gibi geviş getiren memeliler grubunun bir üyesidir

Kanada’nın kuzeyinde ve Grönland’da yaşar

Misk öküzlerinin boynuzları alışılmadık bir biçimde gelişmiştir

Erkeklerin geniş tabanlı boynuzları başın orta çizgisinden yanlara doğru çıkar ve önce aşağı doğru yöneldikten sonra uçları yukarıya kıvrılır

Boynuzlar dişilerde daha küçüktür

Misk öküzü uzunluğu yaklaşık 30 santimetreyi bulan sarımsı kahverengi kaba kıllarla örtülüdür

Bu kıllar hayvanın omuz bölgesinde bir hörgüç izlenimi yaratacak ölçüde sık ve kabarıktır

Kaba kılların altında yazın dökülen açık kahverengi ince ve yumuşak tüyler bulunur

Erkeklerin omuz yüksekliği 15 metreye ağırlığı 400 kilograma ulaşabilir

Dişiler daha küçük yapılıdır

Misk öküzleri göz alabildiğine uzanan donmuş ve ağaçsız tundralarda eskiden 20-80 bireyin oluşturduğu sürüler halinde dolaşıyordu

Günümüzde hem sayıları oldukça azalmış hem de oluşturdukları sürüler küçülmüştür

Misk öküzleri yazın otları ve küçük sürgünleri kışın ise yosun ve likenleri yerler

Sürü saldırıya uğradığında misk öküzleri yavrularını içerde bırakacak biçimde bir çember oluştururlar

Kurt saldırılarına karşı son derece etkili olan bu savunma yöntemi ne yazık ki ateşli silahlarla donanmış avcılar tarafından kolayca yok edilmelerine yol açmaktadır

Et ve süt verimlerinin yüksek oluşunun yanı sıra yazın dökülen yün özelliğindeki tüyleri sıcak tutan yumuşak giysilerin yapılmasına elverişlidir

Mors foklara ve deniz aslanlarına akraba olan bir deniz memelisidir

Birbirlerine az çok benzeyen bu hayvanlar arasında yalnız morsun (Odobenus rosmarus) üst köpekdişleri ağzından taşıp aşağı doğru uzadığından ayırt edilmesi çok kolaydır

Erişkin erkeklerin üst köpekdişleri yaklaşık 1 metre uzunluğa ve ağırlıkları yaklaşık 5 kilograma ulaşabilir

Erkek ve dişilerin ağızlarını üstten çevreleyen sert kıllardan oluşmuş “posbıyıkları” vardır

Morslar yalnız Kuzey Kutup Bölgesi’nde ve genellikle kıyıya yakın kesimlerde ya da buz kütleleri üstünde toplu halde yaşarlar

Bir sürü içindeki sayıları 100’ü aşabilir

Erkeklerin uzunluğu bazen 35 metreyi aşarken ağırlığı 1

300 kilograma ulaşır

Dişiler çok daha küçük yapılıdır

Morsun kulakkepçesi yoktur

Yuvarlak başı iyice kalınlaşmış boynuna ve iri gövdesine göre çok küçüktür

Yaşı ilerledikçe kıvrımlı derisi hemen hemen tüm kıllarını yitirir

Morsların ayakları yassılaşarak yüzmeye uyarlanmıştır

Birbirinden ayrık olan arka yüzgeç ayakları karada ilerlemelerine yardımcı olur

Karada zorlukla ve sürünerek hareket ederken denize girdiklerinde ustaca ve çok güzel yüzerler

Morsun başlıca besin kaynağı kabuklular ve midye gibi yumuşakçalardır

Bu hayvanları çamurlu diplerden ve tutundukları yerlerden uzun dişleriyle kazıyıp çıkarırlar

Morslar nisan ve mayıs ayları arasında ürer ve 15 gün kadar yiyip içmeden karada kalırlar

Dişi mors bir batında tek bir yavru doğurur ve yavrusuna iki yıl boyunca tek başına bakar

Eskimolar avladıkları morsların etini yemekte yağını hem yakıt hem de besin olarak kullanmaktadırlar

Morsun derisi ve özellikle uzun köpekdişleri de değerlidir

Yüzyıllardır dişleri ve yağları için ticaret gemileri tarafından topluca kıyıma uğratılan Atlas morslarının sayıları çok azaldı

Bugün bu hayvanların sayısı 10

000 ile 50

000 arasında

Sayıları 200

000′i aşan Pasifik morslarından (odobenus rosmarus divergens) çok daha azlar

Neyse ki ABD’nin 1972 tarihli Deniz Memelilerini Koruma Yasası sayesinde Atlas morslarının sayısı artıyor

İnuitler’in mors avlamaları yasal ama her ailenin yılda yalnızca dört hayvan avlamasına izin veriliyor

Mors İnuit kültürünün ayrılmaz bir parçası; yalnızca bir besin kaynağı olmakla kalmıyor; kemiği ve derisinden giysi barınak alet ve silah yapılıyor

Ren Geyiği

Kuzey Kutup Bölgesi’nin en tanınmış iri yapılı hayvanlarından biridir

Genellikle tek bir tür (Rangifer tarandus) altında toplanan bu çifttoynaklı memeliler günümüzde İskandinavya ve Kuzey Kutbu’na en yakın ada gruplarından biri olan Spitzberg’den (Svalbard) Doğu Sibirya’ya kadar uzanan bölgede ayrıca Kuzey Amerika’nın kuzey kesimlerinde yaşar

Ama tarihöncesi çağlarda bu hayvanların Avrupa’da yaygın biçimde bulunduğu İskoçya’nın kuzeyinde 12

Yüzyıla kadar varlığını sürdürebildiği bilinmektedir

Kuzey Amerika’dakiler dışında rengeyikleri bazı yörelerde evcilleştirilmiştir

Geyikler arasında yalnız rengeyiklerinin hem erkeği hem dişisinde gelişmiş boynuzlar vardır

Boynuzlar yayvan kalın ve çok dallıdır

Omuz yükseklikleri 07-14 metre arasında değişirken ağırlıkları 300 kilogramı bulabilir

Rengeyiğinin kalın postunda iki kıl tipi ayırt edilir

Bunlardan dış örtü tüyleri kaba ve uzun ısı yalıtımı sağlayan iç örtü tüyleri ince sık ve yünsüdür

Dış örtü tüylerinin rengi yazın koyu kahverengi ya da koyu boz kışın açık kahverengi ya da açık bozdur

Ayrıca boynundan aşağıya doğru uzun ve beyazımsı kıllar sarkar

Yayvan toynakları karda ya da bataklık yerlerde dolaşmasını kolaylaştırır

Çok iyi yüzebilen bu hayvanların yazın ve kışın yaşadıkları yerler arasındaki göçleri ünlüdür

Rengeyikleri yaz boyunca iç kesimlerdeki otlaklarda büyük sürüler halinde otlar içlerinden bazı sürüler sonbaharda kıyılara inerek deniz yosunlarıyla beslenir

Kış geldiğinde yeniden geriye dönerek karların vadilerdeki kadar derin olmadığı tepelik yerlere çıkar buralarda toynaklarıyla karı temizleyerek ortaya çıkan likenleri yerler

Kuzey Amerika’daki rengeyikleri yiyecek bulmak amacıyla genel olarak sonbaharda güneye ilkbaharda kuzeye göç eder

Erkeklerin boynuzları yılın son ayında dişilerinki ise bahar aylarında düşer

Üreme mevsimi sonbahara rastlar ve erkekler haremlerini korumak için kıyasıya dövüşürler

Rengeyiği evcilleştirilmiş tek geyik türüdür

Norveç İsveç ve Finlandiya’nın en kuzey bölgelerinde yaşayan Laponlar ile Sibirya’nın kuzeyinde yaşayan insanlar soğuğa atlardan ve sığırlardan çok daha dayanıklı olan bu geyikleri evcilleştirmişlerdir

Sütünü sağıp etini yemenin ve derisinden çadır koşum takımları bot ve başka giyecekler yapmanın yanı sıra boynuz ve kemiklerinden de çeşitli aletler yaparlar

Ayrıca rengeyiklerinin kızakları çekecek ve yük taşıyacak biçimde eğitmişlerdir

Kuzey Amerika’daki Eskimolar ise avladıkları rengeyiklerinin etinden ve derisinden yararlanırlar

1986’da yüksek dozda radyasyon aldığı için çok sayıda rengeyiği öldürüldü

SSCB’nin Ukrayna bölgesindeki bir nükleer reaktörden yayılan radyoaktif maddelerle yüklü bulutlar rüzgârla Laponya’ya sürüklenmiş ve buralarda rengeyiklerinin beslendiği likenleri de etkilemişti

GLOBAL ISINMA ANTARKTİKA’YI PARÇALAMAYA BAŞLADI

Dünya atmosferinin ısınması yüzünden Antarktika’nın parçalanmaya başladığı bildirildi

Yetkililer Güney Kutbu’ndan ABD’nin Connecticut eyaleti büyüklüğündeki bir buz kitlesinin son 10 yıl içinde koparak ayrıldığını açıkladılar

Uzmanlara göre Larsen buz tabakasından kopan parçaya yaz aylarında Güney Kutbu ısısının normalden çok az yüksek olması yol açtı

Yaklaşık 100 yıldır Güney Kutbu’ndan kopacak şekilde bünyesinde çatlaklar beliren buz kitlesinin kopma sürecinin 1995 yılından sonra hızlandığı saptandı

Uydudan çekilen fotoğraflar ve tarihsel kayıtları inceleyen Colorado üniversitesi uzmanları Antarktika bölgesinin başka bölümlerinin de aynı tehlikeyle karşı karşıya bulunduğunu belirlediler

Güney Kutbu’ndaki buzların hızla erimesi bilim adamlarını ciddi biçimde endişelendiriyor

Uzmanlar bu erime sonucunda deniz seviyesinin yükseleceğini ve alçak kesimlerin sular altında kalacağını söylüyorlar

Colorado üniversitesi bilim heyetine başkanlık eden Ted Scambos ”Antarktika’daki tüm buzların erimesinin yüzyıllar süreceğini ancak sürecin tahmin edilenden çok daha önce başladığını” belirtti

Uzmanlar dünyanın atmosfer ısısının son 50 yıl içinde kayda değer biçimde artış gösterdiğini belirtiyorlar

Buna paralel olarak Güney Kutbu’nda yaz aylarında ısının normalden 1-2 derece fazla olmasının buzulların erimesini önemli çapta hızlandırdığı kaydediliyor

Yetkililer bu durumun Antarktika’nın Güney Amerika’ya doğru uzanan kesiminde görüldüğünü belirtiyorlar

20

01

11 01:11

Di@ßLeSsE Yaşam Faktörleri - Kutup Veya Çöl Alanlarında Yaşamayı Zorlaştıran Faktörler Nelerdir

--------------------------------------------------------------------------------

Yaşam Faktörleri - Kutup Veya Çöl Alanlarında Yaşamayı Zorlaştıran Faktörler Nelerdir

çöller

Yeryüzünün yedide birini kaplayan çöller yaşamın olanaksız olduğu bölgelerden sayılır

Bununla birlikte yeryüzünün en etkileyici doğa parçaları arasında bazı çöller de vardır

Buralarda yaşayan hayvan ve bitkiler bölgeye uyum sağlayarak varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır

Bölgede yaşayan insanlar ise vahalar oluşturarak ve hayvancılık yaparak geçimlerini sağlamaktadırlar

Bu kurak arazide sulama yoluyla gerçek cennetler oluşturmak olanaklıdır

Bugün pek çok çölden petrol ve değerli madenler çıkarılmaktadır

Yaşama Düşman Bir Ortam

Yeryüzünün en kurak bitkileri çok az ya da hiç olmayan bölgelerine çöl denir

Çölün en önemli özelliği buharlaşmanın yağış miktarından daha çok oluşudur

Tam çöllerde 11-12 ay süren bir kuraklık döneminden sonra 10 mm’den az bir yağış görülür

Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok büyüktür; bu fark +58 derece ile –10 derece arasında değişir

Bu yüksek sıcaklık farkı kayaların parçalanmasına yol açar

Böylece dağlar giderek birer moloz yığınına dönüşür

Sıcaklık değişmeleri kum ve toz fırtınalarına neden olur

Kum tanecikleriyle yüklü rüzgarlar önlerine çıkan kayaları yontup biçimlerini değiştirir

Yağmur yağdıktan sonra suların akıp gideceği yataklar olmadığından bunlar çeşitli yerlerdeki düzlüklerde birikir ve güçlü buharlaşmanın etkisiyle Cezayir ve Namibia’daki gibi tuz gölleri ortaya çıkar

Çöllerin Dağılımı

Çölün en ayırt edici özelliği olan kuraklık çeşitli nedenlerden kaynaklanır

Çöller bulundukları yerlere göre alize ya da dönence çölleri iç çöller ya da kıta çölleri ve kıyı çölleri biçiminde sınıflandırılır

Alize çölleri neredeyse tüm yeryüzünü çepeçevre saran bir kuşak oluşturur

Bunlar ekvatoral alçak basınç kuşağının her iki yanında uzanan yüksek basınç bölgesinde yer alır

Ekvator’da ısınan hava yükselerek kuzey ya da güneydoğuya yönelirken karşı akımlara yol açar

Bunların bir bölümü yere doğru inerek alçalır ve böylece içlerindeki nem oranı yüzde 10’un altına düşer

Bunlar üstünden geçtikleri alanlara kuraklık getirir

Büyük Sahra ya da Arabistan Yarımadası’ndaki çöllerde sürekli bu tür rüzgarlar eser

Denizden esen alize rüzgarları ise Antiller’de olduğu gibi yüksek oranda nem taşır ve yağışa neden olur

Kıtaların içindeki çöllerin az yağış almasının nedeni denize çok uzak olmaları ve önlerinde bulunan sıradağların yağış yüklü bulutların ilerlemesini engellemesidir

Kışların çok soğuk geçtiği bu tür çöllere örnek olarak Gobi verilebilir

Kıtaların batısında yer alan kıyı çöllerinin ortaya çıkış nedeni soğuk okyanus akıntılarıdır

(Örneğin Afrika’nın güneybatısındaki Benguela Akıntısı ile Güney Amerika’nın batısındaki Humboldt Akıntısı

) Bu tür soğuk okyanus akıntıları hava sıcaklığının 6° C’ye kadar düşmesine neden olur; bu nedenle denizden esen rüzgarlar içlerindeki nemi kıyıya ulaşamadan deniz üstünde boşaltmak zorunda kalır

Bu tür çöllere örnek olarak Namib ve Atacama verilebilir

Uygarlık Geliyor

Uçak ve öteki ulaşım araçlarının ortaya çıkmasıyla kervanlarla yapılan ticaret ve taşımacılık önemini yitirmiş ve Sahra’daki göçebelerin çoğu yerleşik yaşama geçmiştir

Ekolojik dengeleri çok duyarlı olan ve gitgide kalabalıklaşan vahalar çölün genişleyerek kendilerini yutma tehlikesiyle karşı karşıyadır

Bir zamanlar çöl şövalyeleri olarak adlandırılan insanlar artık ya petrol kuyularında kömür uranyum ocaklarında ya da çöl kıyısında kurulmuş sanayi tesislerinde çalışmaktadır

Yabancı gezginler de çölü keşfetmiştir

Eski çağlarda insanlar düşünceleriyle başbaşa kalmak için çöllere çekilirken bugün uygarlık yorgunu Avrupalılar çölde serüven gezilerine çıkmaktadır