Kutup Veya Çöl Alanlarında Yaşamayı Zorlaştıran Faktörler Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

Kutup veya Çöl alanlarında yaşamayı zorlaştıran faktörler nelerdir?

Günümüz Eskimo Toplumu

Son yüzyılda Eskimoların yaşamında oldukça önemli değişiklikler oldu

Eskimoların yerleşim bölgelerine gelen Avrupalı tüccarlar ve misyonerler gelenek ve göreneklerini de birlikte getirdiler

Eskimolar avladıkları hayvanların postlarını Avrupalıların getirdiği yeni ürünlerle takasa etmeye, tüfek ve tahta kayıklar kullanmaya başladılar

Eskimolar arasında Hıristiyanlık dinini yaymaya çalışan misyonerler, Eskimo dilini yazıya dökerek özel bir alfabe geliştirdiler

Bu alfabe bugün Kanada�daki Eskimo gazetelerinde kullanılmaktadır

Kanada�nın kuzeyinde yaşayan Eskimoları Kanada yönetimi yerleşik bir yaşama özendirmeye çalışmıştır

Avrupalıların etkisiyle gelenek ve göreneklerinin çoğunu yitiren Eskimoların bir bölümü bugün çağdaş mobilya ve gereçlerle donattıkları prefabrik evlerde yaşıyor, köpeklerin çektiği kızaklar yerine kar otosu, motorlu kızak ve motorlu kayaklar kullanıyorlar

Yalnızca yemek için avlanıyor, hayvan postları yerine hazır giysiler giyiyorlar

Bütün bunları satın almak için paraya gereksinim duyan Eskimolar, eskisi gibi avcılık, balıkçılık yapacak yerde artık petrol rafinerilerinde ve madenlerde işçi olarak çalışıyorlar

Eskimoların Kimlik Arayışı
Bununla birlikte Grönland ve Labrador�da yaşayan Eskimolar arasında morina, fok ve mors avcılığı hâlâ sürüyor

Kuzey Alaska�da yaşayan Eskimolar 54 tonluk balinaları avlamakla ünlüler

Günümüzde Avrupalıların getirdiği yeni yaşam biçimine ve kentlere uyum sağlamakta güçlük çeken Eskimolar arasında içki bağımlılarının sayısının gittikçe attığı gözleniyor

Avrupalılarla kurulan ilişkiler, kızamık ve grip gibi bulaşıcı ve ölümcül hastalıkları da beraberinde getirdi

Tüm olumsuzluklara karşın Eskimolar gelenek ve göreneklerini korumaya çalışıyorlar

Danimarka��a bağlı birada olan Grönland�da yaşayanlar ise kendi parlementolarını kurarak içişlerinde özerk olmayı başarmışlardır

Avrupa dillerinden çok faklı olan Eskimo dili, birçok yerel lehçeyi içerir

Bu nedenle başka başka yerlerde oturan Eskimolar birbirlerini anlamakta güçlük çekerler

Ne var ki, Avrupalılarla olan ilişkiler Eskimo diline Avrupa dillerinden birçok yeni sözcüğün girmesine yol açmıştır

Bugün kullandığımız anorak gibi sözcükler ise Eskimo dilinden batıya geçmiştir

Eskimolar çocuklarını Avrupa dillerinde eğitim veren okullara göndermekle birlikte, kimliklerinin korumak için kendi dillerinin kullanılmasında ısrarlıdırlar

Gelenek ve göreneklerinin korunması Eskimolar için önemlidir

Bu nedenle erkek çocuklara, bugün de avcılıkta konaklama yeri olarak kullanılan eski Eskimo evleri gibi barınakların nasıl yapıldığı, avlanacak hayvanların ne gibi alışkanlıkları olduğu öğretilir

Kızlar ise hayvan postlarından giysi dikmeyi ve güzel dokumalar yapmayı öğrenirler

ESKİMOLAR NASIL YAŞIYORLARDI?
�Eskimo,� sayısız toplumun (Allivik, Copper, Netsilik, Polar, Iglulik, Aleut, Chukchi, Koryak, Cugach, Kobuk) obalar biçiminde örgütlenerek Kanada�dan Alaska�ya, Grönland�dan Kuzey Asya�ya, Kuzey kutbun dört bir yanına yayılmış fiziksel görünüşleri, dilleri, mitolojileri, sanatları, üretim araçları ve üretim ilişkileri bakımından büyük benzerlik gösteren toplumların genel adıdır

Kimi Eskimo toplumların dilinde �Eskimo� terimi melek anlamına yakın düşüyor

Her bir Eskimo toplumunun kendi iç evriminin getirdiği ve yörelerindeki başka halklardan etkilenmeleriyle edindikleri farkların dışında genel karakteristikleri birbirine çok benziyor

Eskimolar 12 000 yıl öncesine kadar hüküm sürmüş avcı-derleyiciliğin yakın zamana dek kendini koruyabilmiş örneklerinden biridir

Ama tüm toplumun sürekli göçer olduğu derleyici-avcılardan farklılıkla Eskimo avcıları onlarca kilometre kamp yerinden açılır, belirledikleri av bölgesinde bir kaç hafta kalır, yeterince avlandıktan sonra eti kurutup, köpeklerin çektikleri kızaklarıyla konak yerine taşırlar

Konaklama yerindeki topluluk kimi kez tek aileye kadar inebilir

Geçimleri hemen tümüyle denize ve deniz memelilerine bağlıdır

Yakın geçmişlerine dek orman ürünlerinden yararlanmayan tek derleyici-avcı halk onlardı

Sıcaklığın eksi altmış derecenin altına düştüğü ormansız coğrafya koşullarında, geliştirdikleri teknolojinin diğer derleyici-avcı toplumlarla kıyaslandığında belirgin üstünlüğü göz kamaştırıcıdır

Kimi Eskimo toplumlarında kadınlar ayı ve fok balığı avına katılıyorlar

Örneğin, sandalla avlanırken kadın sandalın dengelenmesi işini üstlenir, erkek zıpkın fırlatır

Ama avcılık asıl olarak erkeğin işidir

Avcılığın hakim geçim yolu olmasının maddi etkisi kendini erkek nüfusa verilen önemde belli eder

Yeni doğmuş kız bebeklerin öldürülmesi Eskimoların yaygın pratikleri olagelmiş

Erkek nüfusunun daha büyük olması eşleşme biçimlerine etkir

Çok kocalı evlilik yaygındır

Bekleneceği gibi çatışmaların temel konusu çocukları doğuran, emziren, büyüten, yiyeceği yenmeye hazırlayan, deriyi tabaklayıp giysi üreten, sepet ören kadınlardır: Kadınlar üzerindeki bu çatışmalı ilişki biçimleriyle karşılaştırılırsa, Eskimolar doğal ve üretilmiş zenginlik üzerinde pek az anlaşmazlığa düşerler

Kara ve deniz hayvanlarının avlandığı arazi üzerinde ya da yerleşim alanı üzerinde kişilerin ya da toplumların birbirleri karşısında ayrıcalıklı hakları yoktur

Her toplumun tanımlı bir toprağı bulunmakla birlikte kesin siniri belirlenmemiştir

�Beyaz balina gibi büyük hayvanlar hakiki ortak mülkiyettir, herkesin ne gereksiniyorsa alma hakkı vardır; bu düzen kıtlık sırasında tüm yiyecekler için geçerlidir

�(*) �Açlık ve bolluk paylaşılır

� maksimi Eskimoların bölüşüm ilişkilerinde birbirlerine karşı takındıkları moral tavrı yetkinlikle ifade ediyor

Obalar arası ziyaretler armağanlaşma şenliği gibidir

Armağan vermek, verilen kişiyi akraba yakınlığına yükseltir

Caribou Eskimoları armağanlaştıklarına akraba olmasalar bile �yeğen� derler

Kuzey Alaska kıyı Eskimolarının yaşama koşulları Kuzeybatı Amerika kıyı Kızılderililerine benzer ve onlardan kültürce kuvvetle etkilenmişlerdir

Onlar gibi görece oturgan bir yerleşim örüntüsü sergilerler

Kimi aileler av ve kara memelilerini avlamak için yaz kamplarına taşınırlar, diğerleri kış köylerinde kalıp deniz memelilerini avlarlar

Eskimolarda şeflik kurumsallaşmamıştır

Çalışkanlığıyla, cömertliğiyle, ustalığıyla, konuşmacılığıyla, deneyimliliğiyle ve barışçılığıyla toplumsal saygınlık kazanan kişi önder konumundadır; öğüdü dinlenir fakat itaat edilmez

Ama Alaska Eskimolarında durum biraz değişik

Oba içerindeki en geniş aile başı tüm obaya önderlik ediyor

Daha çok birikim yapan ve birikimini cömertçe dağıtan geniş aile diğerleri arasından sivrilir

Bölüşüm, kendisinin ve ailesinin özel ayrıcalığı olmayan şef tarafından tüm obayı oluşturan bireyler arasında yapılır

Şef şenlikler düzenler, ritüel ve törenleri yönetir

Örneğin Aliutların cenaze şölenlerinde, şölene katılanlar yıllarca biriktirdikleri kürk, çeşitli araç gereç gibi zenginliklerini birbirlerine armağan ederler

Bu şölenler Kuzeybatı Kıyı Kızılderililerinin potlaç senliklerini andırır; en fazla veren, en yüksek toplumsal prestij edinir

Eskimolarda Uslamlama süreci maddi olan ile hayali olanı birlikte kuşatır

Polar Eskimosu söyle düşünür: �Ayılar yoktur, çünkü buz yoktur; buz yoktur çünkü yeterli rüzgar yoktur; çok rüzgar yoktur, çünkü töreye aykırı davrandık

�(**) Mitleri, tabuları bu tür düşünüş örnekleriyle doludur

XVIII

yüzyıldan bu yana Rus işgaline uğrayan Alaska Eskimoları gibi hepsi sınıflı toplumların hışmına uğramış

Artık kar evler inşa etmiyorlar, metal araç gereç kullanıyorlar, parayla alışveriş yapıyorlar, geleneklerinin inançlarının bir çoğunu korumakla birlikte, eşitlikçi ortaklaşmacı davranış biçimlerini zayıflatıp giderek bize benziyorlar

(*) Birket-Smith, Kaj

1959

The Eskimos

Tr

W

E

Calvert

London: Methuen & Co

Ltd

s

146 (**) Birket-Smith, Kaj

1959

The Eskimos

Tr

W

E

Calvert

London: Methuen & Co

Ltd

s

150

09-11-2012	#4
Prof. Dr. Sinsi	Kutup Veya Çöl Alanlarında Yaşamayı Zorlaştıran Faktörler Nelerdir? Kutup veya Çöl alanlarında yaşamayı zorlaştıran faktörler nelerdir? Günümüz Eskimo Toplumu Son yüzyılda Eskimoların yaşamında oldukça önemli değişiklikler oldu Eskimoların yerleşim bölgelerine gelen Avrupalı tüccarlar ve misyonerler gelenek ve göreneklerini de birlikte getirdiler Eskimolar avladıkları hayvanların postlarını Avrupalıların getirdiği yeni ürünlerle takasa etmeye, tüfek ve tahta kayıklar kullanmaya başladılar Eskimolar arasında Hıristiyanlık dinini yaymaya çalışan misyonerler, Eskimo dilini yazıya dökerek özel bir alfabe geliştirdiler Bu alfabe bugün Kanada�daki Eskimo gazetelerinde kullanılmaktadır Kanada�nın kuzeyinde yaşayan Eskimoları Kanada yönetimi yerleşik bir yaşama özendirmeye çalışmıştır Avrupalıların etkisiyle gelenek ve göreneklerinin çoğunu yitiren Eskimoların bir bölümü bugün çağdaş mobilya ve gereçlerle donattıkları prefabrik evlerde yaşıyor, köpeklerin çektiği kızaklar yerine kar otosu, motorlu kızak ve motorlu kayaklar kullanıyorlar Yalnızca yemek için avlanıyor, hayvan postları yerine hazır giysiler giyiyorlar Bütün bunları satın almak için paraya gereksinim duyan Eskimolar, eskisi gibi avcılık, balıkçılık yapacak yerde artık petrol rafinerilerinde ve madenlerde işçi olarak çalışıyorlar Eskimoların Kimlik Arayışı Bununla birlikte Grönland ve Labrador�da yaşayan Eskimolar arasında morina, fok ve mors avcılığı hâlâ sürüyor Kuzey Alaska�da yaşayan Eskimolar 54 tonluk balinaları avlamakla ünlüler Günümüzde Avrupalıların getirdiği yeni yaşam biçimine ve kentlere uyum sağlamakta güçlük çeken Eskimolar arasında içki bağımlılarının sayısının gittikçe attığı gözleniyor Avrupalılarla kurulan ilişkiler, kızamık ve grip gibi bulaşıcı ve ölümcül hastalıkları da beraberinde getirdi Tüm olumsuzluklara karşın Eskimolar gelenek ve göreneklerini korumaya çalışıyorlar Danimarka��a bağlı birada olan Grönland�da yaşayanlar ise kendi parlementolarını kurarak içişlerinde özerk olmayı başarmışlardır Avrupa dillerinden çok faklı olan Eskimo dili, birçok yerel lehçeyi içerir Bu nedenle başka başka yerlerde oturan Eskimolar birbirlerini anlamakta güçlük çekerler Ne var ki, Avrupalılarla olan ilişkiler Eskimo diline Avrupa dillerinden birçok yeni sözcüğün girmesine yol açmıştır Bugün kullandığımız anorak gibi sözcükler ise Eskimo dilinden batıya geçmiştir Eskimolar çocuklarını Avrupa dillerinde eğitim veren okullara göndermekle birlikte, kimliklerinin korumak için kendi dillerinin kullanılmasında ısrarlıdırlar Gelenek ve göreneklerinin korunması Eskimolar için önemlidir Bu nedenle erkek çocuklara, bugün de avcılıkta konaklama yeri olarak kullanılan eski Eskimo evleri gibi barınakların nasıl yapıldığı, avlanacak hayvanların ne gibi alışkanlıkları olduğu öğretilir Kızlar ise hayvan postlarından giysi dikmeyi ve güzel dokumalar yapmayı öğrenirler ESKİMOLAR NASIL YAŞIYORLARDI? �Eskimo,� sayısız toplumun (Allivik, Copper, Netsilik, Polar, Iglulik, Aleut, Chukchi, Koryak, Cugach, Kobuk) obalar biçiminde örgütlenerek Kanada�dan Alaska�ya, Grönland�dan Kuzey Asya�ya, Kuzey kutbun dört bir yanına yayılmış fiziksel görünüşleri, dilleri, mitolojileri, sanatları, üretim araçları ve üretim ilişkileri bakımından büyük benzerlik gösteren toplumların genel adıdır Kimi Eskimo toplumların dilinde �Eskimo� terimi melek anlamına yakın düşüyor Her bir Eskimo toplumunun kendi iç evriminin getirdiği ve yörelerindeki başka halklardan etkilenmeleriyle edindikleri farkların dışında genel karakteristikleri birbirine çok benziyor Eskimolar 12 000 yıl öncesine kadar hüküm sürmüş avcı-derleyiciliğin yakın zamana dek kendini koruyabilmiş örneklerinden biridir Ama tüm toplumun sürekli göçer olduğu derleyici-avcılardan farklılıkla Eskimo avcıları onlarca kilometre kamp yerinden açılır, belirledikleri av bölgesinde bir kaç hafta kalır, yeterince avlandıktan sonra eti kurutup, köpeklerin çektikleri kızaklarıyla konak yerine taşırlar Konaklama yerindeki topluluk kimi kez tek aileye kadar inebilir Geçimleri hemen tümüyle denize ve deniz memelilerine bağlıdır Yakın geçmişlerine dek orman ürünlerinden yararlanmayan tek derleyici-avcı halk onlardı Sıcaklığın eksi altmış derecenin altına düştüğü ormansız coğrafya koşullarında, geliştirdikleri teknolojinin diğer derleyici-avcı toplumlarla kıyaslandığında belirgin üstünlüğü göz kamaştırıcıdır Kimi Eskimo toplumlarında kadınlar ayı ve fok balığı avına katılıyorlar Örneğin, sandalla avlanırken kadın sandalın dengelenmesi işini üstlenir, erkek zıpkın fırlatır Ama avcılık asıl olarak erkeğin işidir Avcılığın hakim geçim yolu olmasının maddi etkisi kendini erkek nüfusa verilen önemde belli eder Yeni doğmuş kız bebeklerin öldürülmesi Eskimoların yaygın pratikleri olagelmiş Erkek nüfusunun daha büyük olması eşleşme biçimlerine etkir Çok kocalı evlilik yaygındır Bekleneceği gibi çatışmaların temel konusu çocukları doğuran, emziren, büyüten, yiyeceği yenmeye hazırlayan, deriyi tabaklayıp giysi üreten, sepet ören kadınlardır: Kadınlar üzerindeki bu çatışmalı ilişki biçimleriyle karşılaştırılırsa, Eskimolar doğal ve üretilmiş zenginlik üzerinde pek az anlaşmazlığa düşerler Kara ve deniz hayvanlarının avlandığı arazi üzerinde ya da yerleşim alanı üzerinde kişilerin ya da toplumların birbirleri karşısında ayrıcalıklı hakları yoktur Her toplumun tanımlı bir toprağı bulunmakla birlikte kesin siniri belirlenmemiştir �Beyaz balina gibi büyük hayvanlar hakiki ortak mülkiyettir, herkesin ne gereksiniyorsa alma hakkı vardır; bu düzen kıtlık sırasında tüm yiyecekler için geçerlidir�() �Açlık ve bolluk paylaşılır� maksimi Eskimoların bölüşüm ilişkilerinde birbirlerine karşı takındıkları moral tavrı yetkinlikle ifade ediyor Obalar arası ziyaretler armağanlaşma şenliği gibidir Armağan vermek, verilen kişiyi akraba yakınlığına yükseltir Caribou Eskimoları armağanlaştıklarına akraba olmasalar bile �yeğen� derler Kuzey Alaska kıyı Eskimolarının yaşama koşulları Kuzeybatı Amerika kıyı Kızılderililerine benzer ve onlardan kültürce kuvvetle etkilenmişlerdir Onlar gibi görece oturgan bir yerleşim örüntüsü sergilerler Kimi aileler av ve kara memelilerini avlamak için yaz kamplarına taşınırlar, diğerleri kış köylerinde kalıp deniz memelilerini avlarlar Eskimolarda şeflik kurumsallaşmamıştır Çalışkanlığıyla, cömertliğiyle, ustalığıyla, konuşmacılığıyla, deneyimliliğiyle ve barışçılığıyla toplumsal saygınlık kazanan kişi önder konumundadır; öğüdü dinlenir fakat itaat edilmez Ama Alaska Eskimolarında durum biraz değişik Oba içerindeki en geniş aile başı tüm obaya önderlik ediyor Daha çok birikim yapan ve birikimini cömertçe dağıtan geniş aile diğerleri arasından sivrilir Bölüşüm, kendisinin ve ailesinin özel ayrıcalığı olmayan şef tarafından tüm obayı oluşturan bireyler arasında yapılır Şef şenlikler düzenler, ritüel ve törenleri yönetir Örneğin Aliutların cenaze şölenlerinde, şölene katılanlar yıllarca biriktirdikleri kürk, çeşitli araç gereç gibi zenginliklerini birbirlerine armağan ederler Bu şölenler Kuzeybatı Kıyı Kızılderililerinin potlaç senliklerini andırır; en fazla veren, en yüksek toplumsal prestij edinir Eskimolarda Uslamlama süreci maddi olan ile hayali olanı birlikte kuşatır Polar Eskimosu söyle düşünür: �Ayılar yoktur, çünkü buz yoktur; buz yoktur çünkü yeterli rüzgar yoktur; çok rüzgar yoktur, çünkü töreye aykırı davrandık�() Mitleri, tabuları bu tür düşünüş örnekleriyle doludur XVIII yüzyıldan bu yana Rus işgaline uğrayan Alaska Eskimoları gibi hepsi sınıflı toplumların hışmına uğramış Artık kar evler inşa etmiyorlar, metal araç gereç kullanıyorlar, parayla alışveriş yapıyorlar, geleneklerinin inançlarının bir çoğunu korumakla birlikte, eşitlikçi ortaklaşmacı davranış biçimlerini zayıflatıp giderek bize benziyorlar () Birket-Smith, Kaj 1959 The Eskimos Tr W E Calvert London: Methuen & Co Ltd s146 (**) Birket-Smith, Kaj 1959 The Eskimos Tr W E Calvert London: Methuen & Co Ltd s150