Meraga’Da Büyük Selçuklular, Harrekan’Da Büyük Selçuklular, Büyük Selçuklular Devri

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-10-2012

Devlet teşkilâtı :Selçukluları meydana getiren Oğuzlar,Orta Asya’dan Mâverâünnehr ve Horosan’a gelince bütünüyle İslâmiyeti kabul ettiler

Müslüman olmaları eski bozkır kültürünün İslâmiyete aykırı olmayan unsurlarını müesseselerinde sentezleştirdiler

Türk devlet geleneğinin esâsını teşkil ettiği Selçuklu devlet teşkilâtı;Karahanlı,Sâmânlı,Gazneli ve Abbâsî devletleri teşkilâtından geniş ölçüde faydalanmış ve bunları kendi bünyesine mükemmel bir sũrette uygulamıştır

Hükümdar :Töre müesseselerin yanıdığı haklarla devletin tek hakimidir

Sultan ünvanlı hükümdârlara umũmiyetle Sultânülâzam denilirdi

Türklerdeki Hâkan veye Kağan,batıdaki imparator kelimelerinin karşılığıdır

Sultan,Türkçe adının yanında İslâmî ad da taşırdı

Halîfe tarafından künye ve lakab da verilirdi

Sultan merkezde oturur,ülke toprakları hânedan mensuplarınca idâre edilirdi

Merkeze bağlı beylik ve atabeglikler vardı

Sultanın hâkim olduğu ülkelerde hutbe okunur ve para basılırıdı

Fermanlara ve dîvânın kararlarına büyük sultanın imzâsı yerine tuğra çekilip,tevkiî (nişan) yazılır ve emir ondan sonra yürürlüğe girerdi

Harplede ve devlet ileri gelenleriyle yaptığı seyahatlerde,hâkimiyet işâreti olarak başının üstünde atlastan veya altın sırmalı kadifeden yapılmış çetr (hükümdar şemsiyesi) tutulurdu

Çetre,sultanın ok ve yaydan meydana gelen armaları işlenirdi

Hükümdarlık sarayının kapısında veya saltanat çadırının önünde,namaz vakitlerinde,günde beş defâ nevbet (mehter) çalınırdı

Sultan,haftanın belirli günlerinde devlet ileri gelenleriyle yüksek mevkili memur ve kumandanları huzũruna kabul edip,memleket meselelerini görüşür ve ahâlinin hâlinden haberdâr olurdu

Saray teşkilâtı :Sarayda sultanın âilesi ve maiyeti otururdu

Saray teşkilâtı ve teşrifâtçılık önceleri Oğuz töresine göre yapılırken,sonraları İslâmî hüviyet kazandı

Sarayda,sultanla dîvânlar arasındaki irtibâtı Hâcibü’l-hâcib denilen Hâcib sağlar;örfî meselelerin hallinde kadıya da yardımcı olurdu

Hâcibler,sultânın îtimâd ettiği şahıslar arasından seçilirdi

Melikşah’ın İsfehan’da yaptırdığı Mescid-i Cuma’da Selçuklu Sultanı Sencer’in Merv şehrindeki
Kubbe-i Melikşah adıyla anılan kubbeSelçuklu türbesi
Sultanı Melikşah’ın kabri buradadır

Emîr-i candâr :Saray muhâfızlarının başı olup,maiyetindeki hassa birlikleriyle sarayın ve sultanın emniyetini sağlamakla vazifeliydi

Silâhdâr;merâsimlerde sultânın silâhlarını taşıyıp, silâhhânedeki muhâfızların âmiriydi

Emîr-i alem :Sultânın “Râyet’i Devlet” denilen bayrağını,saltanat sancaklarını taşımak ve muhâfaza etmekle vazifeliydi

Emîr-i alemin maiyetinde aemdârlar vardı

Yasacı;bayrak ve nevbet takımını muhâfaza ve idâre ederdi

Câmedâr :Sultânın elbiselerinin muhâfızıydı

Emîr-i meclis;sultânın ziyâfetlerini hazırlatıp,teşrifâtçılık yapardı

Emîr-i çeşnigîr;sultânın yemeklerini hazırlayan ve sofra hizmetlerini yapan çeşnigirlerin âmiriydi

Şerabdâr-ı has;sultânın şerbetlerini hazırlamak,haftanın belirli günlerinde toplanan mecliste ve yemeklerde hizmetle vazifeliydi

Serhenk (Çavuş) ;merâsimlerde ve sultanın seyâhatlerinde yol açardı

Ayrıca,Abdâr,Emîr-i Âhur,Üstâdüdâr,Vekîl-i Has,Emîr-i Şikâr,Bazdâr ve Nedimler de sarayda vazifeli kimseler arasındaydı

Hükũmet :Devleti idâre etmek için işler dîvânlarda yürütülürdü

Büyük dîvân denilen dîvân-ı saltanatta devletin umũmî işleri görüşülüp,yürütülürdü

Selçuklularda büyük dîvândan başka devletin mâlî,askerî,adlî ve diğer işlerine bakan dîvânlar da vardı

Dîvân başkanı,sultanın mutlak vekili olan Sâhib,Sâhib-i dîvân ve Hâce-i büzürg de denilen vezirdi

Vezir bir tâne olup,alâmet olarak destâr (sarık) ve altın divit verilirdi

Vezîrin diviti,Devâtdar’da olup,aynı zamanda sır kâtipliği de yapardı

Selçuklularda ,İstifâ dîvânı; mâlî işlerle alâkadar olup,en önemli âzâsına Müstevfî denirdi

Tuğrâ dîvânı;ferman,berat,menşũr,nâme,mektup dâhil,yazışmalara tuğra çekerdi

İşraf dîvânı;Müşrif-i memâlik de denilen müşrifin âmirliğinde umũmî teftiş yapardı

Dîvân-ı arz’a,Arzü’l-ceyş başkanlık ederdi

Emîr-i ariz denilen bu zâtın reisliğindeki teşkilât,millî savunma hizmetleri ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamakla vazifeliydi

Şehzâdelerin yetişmesiyle alâkadar olan atabegler eyâlet merkezlerinde güvenlik hizmetleriyle ilgilenen ve şıhne (veya şahne) denilen askerî vâliler,mülkî idâreden mesul olan âmiller ve zâbıta hizmetleriyle emr-i bi’l-ma’rũf nehy-i ani’l-münker görevini üstlenmiş olan muhtesipler de hükũmet teşkilâtı içinde yer alırıd

Adlî teşkilât :Adliye,şer-î ve örfî kazâ olmak üzere ikiye ayrılırdı

Şer-î dâvâlara kadılar (kâdılar) bakardı

Kâdı’l-kudât denilen baş kâdı,Bağdat’ta bulunur,merkezde mahkeme başkanlığı yapardı

Baş kâdı,diğer kâdıları da teftiş ederdi

Kâdılar,şer-î dâvâlar,tereke (mîrâs) ,hayrât ve vakıf işlerine bakarlardı

Selçuklu Türkleri,Hanefî olduklarından,dâvâlar ve meseleler bu mezhebin hükümlerine göre hâlledilirdi

Yanlış bir karar verilmişse,öteki kâdılar durumu sultâna bildirerek,düzeltme yapılır,hatânın önüne geçilirdi

Kâdıların yetişmesine çok dikkat edilirdi

Örfî mahkemelerin başında Emîr-i dâd denilen adâlet emîri bulunurdu

Bunlar;devlete,kânunlara ve emirlere karşı gelenlerin dâvâlarına,siyâsî suçlara bakarlardı

Bir nevî olağanüstü mahkemeler demek olan Dîvân-ı mezâlim’e başkanlık ederlerdi

Kazaskerler (Kâdıaskerler) ,ordu mensuplarının dâvâlarına bakardı

Dîne aykırı görülen her harekete muhtesip,ânında müdâhele ederdi

Adliye mensupları,bağımsız olup,büyük ve eyâlet dîvânlarına bağlı değildiler

Ordu :Devletin temeli olan ordu,Hassa ordusu ve Tımarlı sipâhilerden meydana geliyordu

Sarayda husũsi olarak yetiştirilip,doğrudan sultâna bağlı olan Gulamân-ı saray askerleri çeşitli milletlerden seçilirdi

Bunlar senede dört defâ maaş alırlardı

Hassa ordusu;melik,vâli,vezir ve diğer yüksek rütbeli devlet memurlarının emri altında,her an harekete hazır askerler olup maaşlıydılar

Sipâhiler,süvârî kuvvetleriydi

Sipâhi ordusu mensuplarından her biri,devletin çeşitli bölgelerinde kendilerine tahsis edilen toprakların (iktâ=dirlik) gelirlerinden geçimlerini sağlıyordu

Selçuklular,askeri iktalar sayesinde,maaş ödemeden bir orduyu beslemiş,mühim bir Türkmen nüfusunu toprağa ve devlete bağlıyarak iskan etmişti

Bu sayede istihsalin artmasını,halk ile hükümet arasında yeni askeri ve idari bir kadronun kurulmasını temin etmişti

Bin süvariden fazla asker besleyen ikta sahipleri vardı

Büyük Selçuklularda ordu mevcudu 400

000’e kadar çıktı

Bunun 46

000’i merkezde,geri kalanı devletin diğer bölgelerine dağılmıştı

İkta sistemiyle,memleket menfaatlerini ahenkleştirip,kudretli bir askeri ve idari teşkilata sahip oldular

Aynı sistem,Osmanlılara da tesir etti

Halk arasından Haşer denilen ücretli askerlerde alınırdı

Ayrıca gönüllü Gaziyan ve çeşitli askeri sınıflar da vardı

Selçuklu ordusunun gezici hastaneleri ve Çerge denilen hamamları vardı

Orduda hafif silah olarak yay,ok,kılıç,kalkan,mızrak,harbe,sökü,bozdo� �an da denilen topuz,gürz,balta,nacak,çekre,zemberek, pala, cevşen ve çokal kullanılırdı

Muharasa silahların da külünk,miskap da denilen nakkap,mancınık kullanılırdı

Ordunun silahları ülke içinde en iyi malzeme kullanılarak,sanatında pek mahir ustalar tarafından imal edilirdi

Büyük Selçuklularda deniz kuvvetleri olmamasına rağmen,bağlı devletler de vardı

Ordunun ihtiyacının karşılanması ve meselelerin halline Dicanü’l-ceyş bakardı

Sosyal hayat :Selçuklularda sınırsız bir cemiyet hayatı vardı

Sosyal yapı,ortaçağ Avrupa’sından tamamen ayrılır

Cemiyet;Selçuklu hanedanı ve mensupları başta olmak üzere askeri ve mülki rical ile devlet teşkilatı dışında kalan ahaliden meydana geliyorsa da,Avrupa’daki gibi sınıf,Hind’deki gibi kast sistemi mevcut değildi

Hanedan ve devlet ileri gelenlerinin büyük yetkileri olmasına rağmen ,şehirde ve köyde yaşayan ahalinin,kanun karşısında hak ve vazifeleri vardı

Şer’i hükümler karşısında herkes eşitti

Köylü hür olup,toprağın has ve ikta oluşuna göre hükümetin himayesi altında çalışırıdı

Vergisini verirdi

Mülk,topraklar,veraset yoluyla çocuklara geçerdi

İktisadi ve ticari hayat :Selçukluların hakim olduğu Horasan,İran,Irak,Anadolu ve diğer Ortadoğu ülkeleri bu devirde iktisadi bakımdan en yüksek seviyeye çıkarak,milletler ve kıtalararası ticarette köprü vazifesi görüyordu

Selçuklu ülkesinin her türlü zirai mahsulün yetişmesine müsait iklim,coğrafi ve tabii zenginliklere sahip olması sayesinde bol mahsul yetişiyordu

Tahıl sıkıntısı çekilmeyip,o günkü şartlarda fiyatı da ucuzdu

Ülke içinde ve dışında,kıtalar ve milletlerarası ticareti emniyetle sağlayan yol ve kervansaraylar yapılmıştı

Yabancı ülkelerle ticari anlaşmalar yapılıp,çok düşük gümrük tarifesiyle ihracat ve ithalat teşvik edildi

Karada eşkıyanın ve açık denizlerde korsanların tecavüzüne uğrayan tüccarların zararının, hazineden temin edilerek garanti altına alınması ticaretin gelişmesinde çok tesirli oldu

Devletin tüccara garantisi,her türlü emniyet,huzur ve imkanının yanında ayrı bir teşvikti

Ticaretin gelişmesi,gümrüklerin azlığı,istihsalin bolluğu,otlak ve hayvanların çokluğu sebebiyle, Selçuklu ülkesinde zenginlik ve refah vardı

Bol buğday,pirinç ve pamuk ziraatı yapılıyordu

Hayvan çok yetiştirilip,diğer ülkelere satılıyordu

Bakır,demir,gümüş ve dokuma sanayii için şap madeni çıkarılıyordu

Halı,pamuk ve yünlü dokuma denizci örtüleri,ipek kumaşlar,ipek tül ve mendil dokunup ihraç ediliyordu

Kaşihanelerde zarif çiniler imal edilip,Selçuklu eserlerini süslüyordu

Yapılan ve satılan mallar sıkı kontrolden geçerdi

Her zanaat kolu bir lonca teşkilatına bağlıydı

Lonca reisine Ahi,ahilerin reisine de Ahi Baba denirdi

Bu teşkilat daha sonra Osmanlılara geçti

Esnaf ve tüccar mallarının alınıp, satıldığı,tanıtıldığı mahalli,milli ve milletlerarası pazarlar kurulurdu

Selçuklular,şeker ve nadide eşya alıp,at,halı,ipek ve maden satarlardı

Devletin gelir kaynakları,arazi vergisi olan haraç,ziraat vergisi olan öşür,iltizam,ganimet,bağlı ve komşu devletlerin hediye ve yıllıkları idi

Hayat pahalılığı yok denecek kadar az olup,1056 ve 1131 seneleri arasındaki yetmiş beş senelik fiyat yükselmesinin oranının toplamı yüzde onu geçmemiştir

İlim :Selçuklular İslamiyet’e tam bağlı,itikatta ve amelde Ehl-i sünnet mezhebine mensuptular

Türkler ekseriyetle itikatta Matüridi,amelde Hanefi mezhebindendiler

Ülkede kısmen de itikatta Eş’ari ve amelde Şafii ve diğer hak mezhep mensupları da vardı

Batıniler gibi sapık fırkalar varsa da,bunlarla alimler ve devlet mücadele halindeydi

Devlet,ilim ve alimlerin yanında olup,gelişmesi için bütün imkanlarını seferber etmişti

Dini tahsil ve terbiyenin yapıldığı medrese,tekke ve zaviyeler ülkenin her tarafında yaygındı

Selçuklu medreselerinde dini fenni bütün ilimler,konunun mütehassısları tarafından okutulurdu

Selçuklular zamanında kıymetli alimler yetişip,hala değerini muhafaza eden orijinal eserler yazıldı

Sofiyye-i aliyyeden,Şafii fıkıh alimi olup,Risale-i Kuşeyriyye sahibi Ebu’l-Kasım Abdülkerim Kuşeyri (986-1074) ;Et-Teysir Tefsiri müellifi Ebu Nasr Abdülrahim;Şafii fıkıh alimlerinden ve Bağdat’taki Nizamiye Medresesi müderrislerinden Ebu İshak Şirazi (?-1083) ;pek çok eser sahibi Ebu Meali Cüveyni (?-1085) ;İslam alimlerinin en büyüklerinden,pek çok sahada eser sahibi Nizamiye Medresesi İmam-ı Gazali (1059-1111) ;Nizamiye müderrisi ve Şafii alimlerinden Fahr-ül-İslam Abdülvahid (?-1108) ; Hanefi alimlerinden Kadılkudat el-Hatıbı (?-1079) ;Te’arruf kitabı şarihi ve Menazil-üs Sayirin sahibi Şeyhülislam Abdullah-ı Ensari (1005-1088) ;meşhur Besit,Vesit ve Veciz tefsirlerinin sahibi Vahidi (?-1075) ;Hanefi fıkıh ve tefsir alimi Fahru’lislam Pezdevi (1009-1089); Hanefi alimlerinden Cami-u Kebir, Cami-u Sagir,Siyer-i Kebir,Muhtasar-ı Tahavi şerhleri ve Mebsut,Kafi Şerhi,Muhit kitaplarının sahibi Serahsi (?-1090) ;Hanefi alimlerinden ve evliyanın büyüklerinden Zinet-ül-Hayat,Menazilü’s-Sayirin ve Menazilü’s-Salikin sahibi Yusuf-i Hemedani (1048-1141) ;büyük fıkıh ve kelam alimlerinden ve meşhur Milel Nihal kitabı sahibi Şehristani (1076-1153) ;Şafii fıkıh,hadis ve tefsir alimlerinden ve Me’alimü’t-Tanzil Tefsiri ile Mesabih hadis kitaplarının yazarı Begavi (?-1122 ) ;Şafii alimlerinden ve tefsir ilminin üstatlarından Envarü’t-Tenzil,Tavaliü’l-Envar kitaplarının sahibi Kadı Beydavi;Kadiri yolunun önderi, fıkıh ve hadis ilimlerinde müctehid Aldülkadir-i Geylani (1077-1166) ;Nizamülmülk (1018-1092) dahil daha pak çok alim Büyük Selçuklu ve onlara bağlı devletlerde çok hürmet ve himaye görüp,kıymetli eserler vererek insanlığa hizmet etmişlerdir

Bunları Türkiye Selçukluları devrinde;evliyanın büyüklerinden ve gönül sultanı Mevlana Celaleddin-i Muhammed Rumi (1207-1273) ve oğlu Sultan Veled (1227-1307); evliyadan Şemsi Tebrizi (?-1247) takip etmiştir

09-10-2012	#3
Prof. Dr. Sinsi	Meraga’Da Büyük Selçuklular, Harrekan’Da Büyük Selçuklular, Büyük Selçuklular Devri Devlet teşkilâtı :Selçukluları meydana getiren Oğuzlar,Orta Asya’dan Mâverâünnehr ve Horosan’a gelince bütünüyle İslâmiyeti kabul ettilerMüslüman olmaları eski bozkır kültürünün İslâmiyete aykırı olmayan unsurlarını müesseselerinde sentezleştirdilerTürk devlet geleneğinin esâsını teşkil ettiği Selçuklu devlet teşkilâtı;Karahanlı,Sâmânlı,Gazneli ve Abbâsî devletleri teşkilâtından geniş ölçüde faydalanmış ve bunları kendi bünyesine mükemmel bir sũrette uygulamıştır Hükümdar :Töre müesseselerin yanıdığı haklarla devletin tek hakimidirSultan ünvanlı hükümdârlara umũmiyetle Sultânülâzam denilirdiTürklerdeki Hâkan veye Kağan,batıdaki imparator kelimelerinin karşılığıdırSultan,Türkçe adının yanında İslâmî ad da taşırdıHalîfe tarafından künye ve lakab da verilirdiSultan merkezde oturur,ülke toprakları hânedan mensuplarınca idâre edilirdiMerkeze bağlı beylik ve atabeglikler vardıSultanın hâkim olduğu ülkelerde hutbe okunur ve para basılırıdıFermanlara ve dîvânın kararlarına büyük sultanın imzâsı yerine tuğra çekilip,tevkiî (nişan) yazılır ve emir ondan sonra yürürlüğe girerdiHarplede ve devlet ileri gelenleriyle yaptığı seyahatlerde,hâkimiyet işâreti olarak başının üstünde atlastan veya altın sırmalı kadifeden yapılmış çetr (hükümdar şemsiyesi) tutulurduÇetre,sultanın ok ve yaydan meydana gelen armaları işlenirdi Hükümdarlık sarayının kapısında veya saltanat çadırının önünde,namaz vakitlerinde,günde beş defâ nevbet (mehter) çalınırdıSultan,haftanın belirli günlerinde devlet ileri gelenleriyle yüksek mevkili memur ve kumandanları huzũruna kabul edip,memleket meselelerini görüşür ve ahâlinin hâlinden haberdâr olurdu Saray teşkilâtı :Sarayda sultanın âilesi ve maiyeti otururduSaray teşkilâtı ve teşrifâtçılık önceleri Oğuz töresine göre yapılırken,sonraları İslâmî hüviyet kazandıSarayda,sultanla dîvânlar arasındaki irtibâtı Hâcibü’l-hâcib denilen Hâcib sağlar;örfî meselelerin hallinde kadıya da yardımcı olurduHâcibler,sultânın îtimâd ettiği şahıslar arasından seçilirdi Melikşah’ın İsfehan’da yaptırdığı Mescid-i Cuma’da Selçuklu Sultanı Sencer’in Merv şehrindeki Kubbe-i Melikşah adıyla anılan kubbeSelçuklu türbesi Sultanı Melikşah’ın kabri buradadır Emîr-i candâr :Saray muhâfızlarının başı olup,maiyetindeki hassa birlikleriyle sarayın ve sultanın emniyetini sağlamakla vazifeliydiSilâhdâr;merâsimlerde sultânın silâhlarını taşıyıp, silâhhânedeki muhâfızların âmiriydi Emîr-i alem :Sultânın “Râyet’i Devlet” denilen bayrağını,saltanat sancaklarını taşımak ve muhâfaza etmekle vazifeliydiEmîr-i alemin maiyetinde aemdârlar vardıYasacı;bayrak ve nevbet takımını muhâfaza ve idâre ederdi Câmedâr :Sultânın elbiselerinin muhâfızıydıEmîr-i meclis;sultânın ziyâfetlerini hazırlatıp,teşrifâtçılık yapardıEmîr-i çeşnigîr;sultânın yemeklerini hazırlayan ve sofra hizmetlerini yapan çeşnigirlerin âmiriydiŞerabdâr-ı has;sultânın şerbetlerini hazırlamak,haftanın belirli günlerinde toplanan mecliste ve yemeklerde hizmetle vazifeliydiSerhenk (Çavuş) ;merâsimlerde ve sultanın seyâhatlerinde yol açardıAyrıca,Abdâr,Emîr-i Âhur,Üstâdüdâr,Vekîl-i Has,Emîr-i Şikâr,Bazdâr ve Nedimler de sarayda vazifeli kimseler arasındaydı Hükũmet :Devleti idâre etmek için işler dîvânlarda yürütülürdüBüyük dîvân denilen dîvân-ı saltanatta devletin umũmî işleri görüşülüp,yürütülürdüSelçuklularda büyük dîvândan başka devletin mâlî,askerî,adlî ve diğer işlerine bakan dîvânlar da vardıDîvân başkanı,sultanın mutlak vekili olan Sâhib,Sâhib-i dîvân ve Hâce-i büzürg de denilen vezirdiVezir bir tâne olup,alâmet olarak destâr (sarık) ve altın divit verilirdiVezîrin diviti,Devâtdar’da olup,aynı zamanda sır kâtipliği de yapardı Selçuklularda ,İstifâ dîvânı; mâlî işlerle alâkadar olup,en önemli âzâsına Müstevfî denirdiTuğrâ dîvânı;ferman,berat,menşũr,nâme,mektup dâhil,yazışmalara tuğra çekerdiİşraf dîvânı;Müşrif-i memâlik de denilen müşrifin âmirliğinde umũmî teftiş yapardıDîvân-ı arz’a,Arzü’l-ceyş başkanlık ederdi Emîr-i ariz denilen bu zâtın reisliğindeki teşkilât,millî savunma hizmetleri ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamakla vazifeliydiŞehzâdelerin yetişmesiyle alâkadar olan atabegler eyâlet merkezlerinde güvenlik hizmetleriyle ilgilenen ve şıhne (veya şahne) denilen askerî vâliler,mülkî idâreden mesul olan âmiller ve zâbıta hizmetleriyle emr-i bi’l-ma’rũf nehy-i ani’l-münker görevini üstlenmiş olan muhtesipler de hükũmet teşkilâtı içinde yer alırıd Adlî teşkilât :Adliye,şer-î ve örfî kazâ olmak üzere ikiye ayrılırdıŞer-î dâvâlara kadılar (kâdılar) bakardıKâdı’l-kudât denilen baş kâdı,Bağdat’ta bulunur,merkezde mahkeme başkanlığı yapardıBaş kâdı,diğer kâdıları da teftiş ederdiKâdılar,şer-î dâvâlar,tereke (mîrâs) ,hayrât ve vakıf işlerine bakarlardıSelçuklu Türkleri,Hanefî olduklarından,dâvâlar ve meseleler bu mezhebin hükümlerine göre hâlledilirdiYanlış bir karar verilmişse,öteki kâdılar durumu sultâna bildirerek,düzeltme yapılır,hatânın önüne geçilirdiKâdıların yetişmesine çok dikkat edilirdi Örfî mahkemelerin başında Emîr-i dâd denilen adâlet emîri bulunurduBunlar;devlete,kânunlara ve emirlere karşı gelenlerin dâvâlarına,siyâsî suçlara bakarlardıBir nevî olağanüstü mahkemeler demek olan Dîvân-ı mezâlim’e başkanlık ederlerdiKazaskerler (Kâdıaskerler) ,ordu mensuplarının dâvâlarına bakardıDîne aykırı görülen her harekete muhtesip,ânında müdâhele ederdiAdliye mensupları,bağımsız olup,büyük ve eyâlet dîvânlarına bağlı değildiler Ordu :Devletin temeli olan ordu,Hassa ordusu ve Tımarlı sipâhilerden meydana geliyorduSarayda husũsi olarak yetiştirilip,doğrudan sultâna bağlı olan Gulamân-ı saray askerleri çeşitli milletlerden seçilirdiBunlar senede dört defâ maaş alırlardıHassa ordusu;melik,vâli,vezir ve diğer yüksek rütbeli devlet memurlarının emri altında,her an harekete hazır askerler olup maaşlıydılarSipâhiler,süvârî kuvvetleriydiSipâhi ordusu mensuplarından her biri,devletin çeşitli bölgelerinde kendilerine tahsis edilen toprakların (iktâ=dirlik) gelirlerinden geçimlerini sağlıyorduSelçuklular,askeri iktalar sayesinde,maaş ödemeden bir orduyu beslemiş,mühim bir Türkmen nüfusunu toprağa ve devlete bağlıyarak iskan etmiştiBu sayede istihsalin artmasını,halk ile hükümet arasında yeni askeri ve idari bir kadronun kurulmasını temin etmiştiBin süvariden fazla asker besleyen ikta sahipleri vardıBüyük Selçuklularda ordu mevcudu 400000’e kadar çıktıBunun 46000’i merkezde,geri kalanı devletin diğer bölgelerine dağılmıştı İkta sistemiyle,memleket menfaatlerini ahenkleştirip,kudretli bir askeri ve idari teşkilata sahip oldularAynı sistem,Osmanlılara da tesir ettiHalk arasından Haşer denilen ücretli askerlerde alınırdıAyrıca gönüllü Gaziyan ve çeşitli askeri sınıflar da vardı Selçuklu ordusunun gezici hastaneleri ve Çerge denilen hamamları vardıOrduda hafif silah olarak yay,ok,kılıç,kalkan,mızrak,harbe,sökü,bozdo� �an da denilen topuz,gürz,balta,nacak,çekre,zemberek, pala, cevşen ve çokal kullanılırdıMuharasa silahların da külünk,miskap da denilen nakkap,mancınık kullanılırdıOrdunun silahları ülke içinde en iyi malzeme kullanılarak,sanatında pek mahir ustalar tarafından imal edilirdiBüyük Selçuklularda deniz kuvvetleri olmamasına rağmen,bağlı devletler de vardıOrdunun ihtiyacının karşılanması ve meselelerin halline Dicanü’l-ceyş bakardı Sosyal hayat :Selçuklularda sınırsız bir cemiyet hayatı vardıSosyal yapı,ortaçağ Avrupa’sından tamamen ayrılırCemiyet;Selçuklu hanedanı ve mensupları başta olmak üzere askeri ve mülki rical ile devlet teşkilatı dışında kalan ahaliden meydana geliyorsa da,Avrupa’daki gibi sınıf,Hind’deki gibi kast sistemi mevcut değildiHanedan ve devlet ileri gelenlerinin büyük yetkileri olmasına rağmen ,şehirde ve köyde yaşayan ahalinin,kanun karşısında hak ve vazifeleri vardıŞer’i hükümler karşısında herkes eşittiKöylü hür olup,toprağın has ve ikta oluşuna göre hükümetin himayesi altında çalışırıdıVergisini verirdiMülk,topraklar,veraset yoluyla çocuklara geçerdi İktisadi ve ticari hayat :Selçukluların hakim olduğu Horasan,İran,Irak,Anadolu ve diğer Ortadoğu ülkeleri bu devirde iktisadi bakımdan en yüksek seviyeye çıkarak,milletler ve kıtalararası ticarette köprü vazifesi görüyorduSelçuklu ülkesinin her türlü zirai mahsulün yetişmesine müsait iklim,coğrafi ve tabii zenginliklere sahip olması sayesinde bol mahsul yetişiyorduTahıl sıkıntısı çekilmeyip,o günkü şartlarda fiyatı da ucuzduÜlke içinde ve dışında,kıtalar ve milletlerarası ticareti emniyetle sağlayan yol ve kervansaraylar yapılmıştı Yabancı ülkelerle ticari anlaşmalar yapılıp,çok düşük gümrük tarifesiyle ihracat ve ithalat teşvik edildiKarada eşkıyanın ve açık denizlerde korsanların tecavüzüne uğrayan tüccarların zararının, hazineden temin edilerek garanti altına alınması ticaretin gelişmesinde çok tesirli olduDevletin tüccara garantisi,her türlü emniyet,huzur ve imkanının yanında ayrı bir teşvikti Ticaretin gelişmesi,gümrüklerin azlığı,istihsalin bolluğu,otlak ve hayvanların çokluğu sebebiyle, Selçuklu ülkesinde zenginlik ve refah vardıBol buğday,pirinç ve pamuk ziraatı yapılıyorduHayvan çok yetiştirilip,diğer ülkelere satılıyorduBakır,demir,gümüş ve dokuma sanayii için şap madeni çıkarılıyorduHalı,pamuk ve yünlü dokuma denizci örtüleri,ipek kumaşlar,ipek tül ve mendil dokunup ihraç ediliyorduKaşihanelerde zarif çiniler imal edilip,Selçuklu eserlerini süslüyorduYapılan ve satılan mallar sıkı kontrolden geçerdiHer zanaat kolu bir lonca teşkilatına bağlıydıLonca reisine Ahi,ahilerin reisine de Ahi Baba denirdiBu teşkilat daha sonra Osmanlılara geçtiEsnaf ve tüccar mallarının alınıp, satıldığı,tanıtıldığı mahalli,milli ve milletlerarası pazarlar kurulurduSelçuklular,şeker ve nadide eşya alıp,at,halı,ipek ve maden satarlardıDevletin gelir kaynakları,arazi vergisi olan haraç,ziraat vergisi olan öşür,iltizam,ganimet,bağlı ve komşu devletlerin hediye ve yıllıkları idiHayat pahalılığı yok denecek kadar az olup,1056 ve 1131 seneleri arasındaki yetmiş beş senelik fiyat yükselmesinin oranının toplamı yüzde onu geçmemiştir İlim :Selçuklular İslamiyet’e tam bağlı,itikatta ve amelde Ehl-i sünnet mezhebine mensuptularTürkler ekseriyetle itikatta Matüridi,amelde Hanefi mezhebindendilerÜlkede kısmen de itikatta Eş’ari ve amelde Şafii ve diğer hak mezhep mensupları da vardıBatıniler gibi sapık fırkalar varsa da,bunlarla alimler ve devlet mücadele halindeydiDevlet,ilim ve alimlerin yanında olup,gelişmesi için bütün imkanlarını seferber etmiştiDini tahsil ve terbiyenin yapıldığı medrese,tekke ve zaviyeler ülkenin her tarafında yaygındı Selçuklu medreselerinde dini fenni bütün ilimler,konunun mütehassısları tarafından okutulurdu Selçuklular zamanında kıymetli alimler yetişip,hala değerini muhafaza eden orijinal eserler yazıldı Sofiyye-i aliyyeden,Şafii fıkıh alimi olup,Risale-i Kuşeyriyye sahibi Ebu’l-Kasım Abdülkerim Kuşeyri (986-1074) ;Et-Teysir Tefsiri müellifi Ebu Nasr Abdülrahim;Şafii fıkıh alimlerinden ve Bağdat’taki Nizamiye Medresesi müderrislerinden Ebu İshak Şirazi (?-1083) ;pek çok eser sahibi Ebu Meali Cüveyni (?-1085) ;İslam alimlerinin en büyüklerinden,pek çok sahada eser sahibi Nizamiye Medresesi İmam-ı Gazali (1059-1111) ;Nizamiye müderrisi ve Şafii alimlerinden Fahr-ül-İslam Abdülvahid (?-1108) ; Hanefi alimlerinden Kadılkudat el-Hatıbı (?-1079) ;Te’arruf kitabı şarihi ve Menazil-üs Sayirin sahibi Şeyhülislam Abdullah-ı Ensari (1005-1088) ;meşhur Besit,Vesit ve Veciz tefsirlerinin sahibi Vahidi (?-1075) ;Hanefi fıkıh ve tefsir alimi Fahru’lislam Pezdevi (1009-1089); Hanefi alimlerinden Cami-u Kebir, Cami-u Sagir,Siyer-i Kebir,Muhtasar-ı Tahavi şerhleri ve Mebsut,Kafi Şerhi,Muhit kitaplarının sahibi Serahsi (?-1090) ;Hanefi alimlerinden ve evliyanın büyüklerinden Zinet-ül-Hayat,Menazilü’s-Sayirin ve Menazilü’s-Salikin sahibi Yusuf-i Hemedani (1048-1141) ;büyük fıkıh ve kelam alimlerinden ve meşhur Milel Nihal kitabı sahibi Şehristani (1076-1153) ;Şafii fıkıh,hadis ve tefsir alimlerinden ve Me’alimü’t-Tanzil Tefsiri ile Mesabih hadis kitaplarının yazarı Begavi (?-1122 ) ;Şafii alimlerinden ve tefsir ilminin üstatlarından Envarü’t-Tenzil,Tavaliü’l-Envar kitaplarının sahibi Kadı Beydavi;Kadiri yolunun önderi, fıkıh ve hadis ilimlerinde müctehid Aldülkadir-i Geylani (1077-1166) ;Nizamülmülk (1018-1092) dahil daha pak çok alim Büyük Selçuklu ve onlara bağlı devletlerde çok hürmet ve himaye görüp,kıymetli eserler vererek insanlığa hizmet etmişlerdir Bunları Türkiye Selçukluları devrinde;evliyanın büyüklerinden ve gönül sultanı Mevlana Celaleddin-i Muhammed Rumi (1207-1273) ve oğlu Sultan Veled (1227-1307); evliyadan Şemsi Tebrizi (?-1247) takip etmiştir