Freud'da Toplum, Kültür, Din Felsefesi

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-06-2012

Başlangıcından itibaren psikanalitik kuram din

sosyoloji

uygarlık tarihi ve güzel sanatlar alanlarına da yayılıp yansımaya başlamıştır

Bu yansımalar belki psikanalizin yüzyılımız eğilim ve düşünceleri üzerine yaptığı en önemli etkidir

Asıl amacı olan psikiyatri ve tıp alanındaki etkisinin görece zayıfladığı sırada doruğa çıkmış görünen bir etki

Bugün özellikle uygulamalı sosyoloji denilebilecek olan politika

ekonomi ve eğitim konularında psikanalizin bulguları olmaksızın hiçbir girişim değerli sayılmıyor

Hele uluslararası savaş ve barış stratejileri üzerinde çıkarsama ya da uygulamaya yönelik bütün araştırma ve planlamalar kesinlikle psikanalizin egemen gölgesi altında yürüyebiliyor

Bu yönelişin temellerinde Freud'un çağında çok eleştirilmiş

yandaşlar kadar karşıtlar da kazanmış olan yazıları yatmaktadır

Freud her ne kadar küçük gören söylemlerde bulunmuşsa da felsefeyle hep yakından ilgilenmiş; yazılarında felsefeyi hem sıkça kullanmış

hem de doğrudan doğruya felsefe yapmıştır

Gerçekten de çağında psikolojinin ve biyolojinin genel olarak felsefe temeli olmaksızın düşünülmesi pek söz konusu olamazdı

Özellikle de tam yeni araştırma ve buluşların yapılmakta olduğu antropoloji ve sosyoloji alanının psikanaliz kuramını etkilememesi ve ondan etkilenmemesi beklenemezdi

Daha 1907'de saplantılı-zorlantılı nevrozun belirtilerinin dinsel tören ve uygulamalara benzerliğinden girerek dinin evrensel bir nevroz

saplantılı-zorlantılı nevrozun da bireysel bir din olduğunu ileri sürmüştü (Freud

1907)

1912'deyse

belki en ünlü yapıtı olan Totem ve Tabu ile Freud

yalnızca dinin değil aynı zamanda uygarlığın da kökenlerini incelemeye başlamış ve bireysel Oidipus karmaşasıyla insanlığın tarih öncesi arasında koşutluklar ortaya çıkarmıştır

Tylor

Lang

Frazer gibi etnolog ve sosyal-ant-ropologların araştırma sonuçlarına dayanarak ilkel tabularda ve nevrotik fobilerde aynı irrasyonel özelliği; büyü işlemlerinde ve nevrotik fanaaailerde aynı düşünce tümgüçlülüğünü görmüştür

Buradan giderek nevrotik belirtilerle ilkellerdeki toplumsal ve kültürel görüntülerin ve uygarlığın kökenlerinin ortak temellerine ilişkin bir kuram gelişmeye başlamıştır

Bu ortak temeli oluşturan düzenek ilk atanın öldürülmesi öyküsünde

Oidipus karmaşasının bir yansımasında görülmekteydi

Freud'a göre her küçük oğlan çocuk babasını öldürmek ve annesiyle evlenmek gizli dileğini yenmek zorundaydı

Bu sorunu başarıyla atlatabilirse babanın tasarımını kendi içine alır

böylece üstbeni kurulmuş olur ve sonunda normal bir olgunluk ve erişkinliğe ulaşabilirdi

Eğer bunda başarısız olursa nevroz kaçınılmazdı

Bu olgu dizgisi her insanın kaderinde vardı

Ama bu bireysel kader insanlığın tarih öncesinde gerçekleşmiş bir olayın yansımasından ibaretti

Binlerce yıl önce insanlar sürüler halinde zalim bir atanın sultası altında yaşamaktaydı

Bu ata

sürünün bütün kadınlarını kendi elinde tutup

yetişkin oğullarını sürü dışına atıyordu

Bu dışa atılan oğullar ayrı bir toplulukta

eşcinsel duygular ve davranışlarla yaşamak zorundaydılar

Bir rastlantıyla

ya da amaçlı olarak oğullar bir fırsat bulup babalarını öldürdüler ve yediler

Böylece öfkeleri doymuş fakat aynı zamanda totemcilik de başlamış oldu

Atayı temsil eden totem hayvanını

atanın kendisiymiş gibi sayıyor

fakat belli zamanlarda onu öldürerek yiyorlardı

Babalarını öldürdüklerinde onun kadınlarını almaya cesaret edememişlerdi

Bunun nedeni bir yandan babaya geç bir itaat

ama öte yandan asıl bu kadınların paylaşılması amacıyla erkeklerin birbiriyle boğuşmaya girebilecekleri korkusuydu

Bunlar baba katli ve ensest yasağıydı

Bu

insan uygarlığının

ahlak ve dinin başlangıcı

aynı zamanda da Oidipus karmaşasının öncülüydü

İnsanlığın ilkel dönemlerde

erkek bir tiranın yönetimi altında

sürüler halinde yaşadığı düşüncesi

Darwin'in bir varsayımıydı

J

Atkinson (1903)

Darwin'in bu düşüncesini alıp işleyerek genişletmişti

Ona göre; babanın

rakibi olan oğullarını sürü dışına sürmesi sonucunda birbirinin yakınında yaşayan iki küme oluşmaktaydı

Birinde baş erkek

elde edilmiş olan kadınlar

kendi kızları ve her iki cinsten çocuklar bulunmaktaydı

Öbüründe de olasılıkla bir poliandri durumunda yaşamakta olan sürülmüş oğullar bulunuyordu

Bu sürgün erkeklerden bir bölümü kendilerini babadan daha güçlü hissettikleri zaman ona saldırıp öldürdüler ve yediler

Aralarındaki en güçlü genç erkek babanın yerine geçti

Bu savaş durmadan yinelenebilirdi ama Atkinson'a göre günlerden bir gün babanın kadınlarından biri onu

günü gelince yerini almak üzere oğullarından birini saklamaya ikna edebildi

Tek koşul oğulun babanın kadınlarına dokunmaması olacaktı

Ensest yasağının başlangıcı bu olaydı

Freud ayrıca semitik kültürlerin kökenine ilişkin William Robertson Smith'in (1970) kur******* da etkilenmişti

Buna göre insanlar küçük klanlar halinde totem inancı ve kurallarıyla yaşamaktayken o totemi belli zamanlarda öldürüp ortak ziyafetlerde yemekteydiler

Aslında o sıralarda henüz yeni olan etnolojik ve antropolojik araştırmalar son derecede büyük ilgi çekiyordu ve bu türden varsayımlar her yandan pıtrak gibi fışkırıyordu

Bu yüzden Freud'un bunların herhangi birinden

ya da birçoğundan etkilenmiş olması da olasıdır

Buna ek olarak o çağa denk gelen önemli bir olay tam da bu eskiye ilişkin varsayımların çağdaş bir versiyonu gibiydi

Bu da Osmanlı İmparatorluğu'ndaki 1908 devrimiydi

Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğu o güne kadar yüzyılın en korkunç despotu olan bir sultanın

II

Abdülhamid'in sultası altında bulunuyordu

Avusturya-Macaristan'a komşu bu dev ve çağdışı imparatorluk

bütün Avrupa'da olduğu gibi onunla çatışmalı bir dostluk içinde yaşamaya çalışan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu aydınlarının da müthiş ilgisini çekiyordu

Benzeri bir patriyark tarafından yönetilmekte olan Rusya'nın ve iyi baba figürü sunan Büyük Frederik'le Bismark'ın egemenliğindeki Almanya'nın tehditleri arasında Avusturya-Macaristan yıllarca tonton bir imparatorun ve onun halk tarafından ilgi ve sevgi gören ailesinin egemenliği altında ikili duygular içindeydi

Bu arada Balkanlar'daki bütün yahudiler

Osmanlı sultanına karşı daha da karmaşık duygular taşıyorlardı

Avusturya-Macaristan yahudileri ve Rus yahudileri hiçbir zaman normal vatandaşlık sıfatını bile kazanamazken Safarim denilen Osmanlı yahudileri bütün Balkan ülkeleri ve bu arada Avusturya-Macaristan topraklarında da Osmanlı sultanının kişisel himayesi altında

neredeyse diplomatik sayılabilecek bir dokunulmazlık ve dolayısıyla da büyük bir refah içinde yaşamaktaydılar

Kendisi de bir Galiçya yahudi ailesinden gelen Freud için de sultan

herkese karşı zalim olan

ama kendilerinin bir bölüm kardeşlerini öbür zalimlere karşı koruyan bir baba figürü oluşturmaktaydı

Bu despot bütün tebaası üzerinde yaşam ve ölüm yetkisini tek başına elinde tutmakta

bir kısım azınlıklarla birlikte kendi öz oğullarını da acımadan öldürmekte (o sırada Bulgar

Ermeni ve Yunanlılar'ın azınlık-bağımsızlık hareketlerine karşı olan tenkiller Avrupa'ya korkunç katliam haberleri olarak gitmekteydi; ayrıca zindanlarda boğulan Türk aydınlarının haberlerini de Avrupa büyük bir duygusal paylaşımla almaktaydı)

hareminde de binleri bulan kadınları kendi aaafi için tutmaktaydı

1908'de "oğullar zalim babaya karşı bir olup ayaklandılar"

Genç Türkler sultanı tahttan indirerek ulusal bir toplum düzeni kurdular

Osmanlı İmparatorluğu'nda sanatların ve düşüncenin bir anda yeşerip geliştiği gözlendi

Böylece tam da etnologların ilkel atanın katline ilişkin söyledikleri ilgiyi çekmekteyken

bu efsane Avusturya aydınlarının gözlerinin önünde yineleniyordu

Bu durum

benzeri kuramsal düşüncelere karşı kuşkusuz ki daha az eleştirel bakılmasına

bu mitin daha kolay kabul edilmesine yol açmış olabilir (Ellenberger

1970)

Freud'a göre totem inançlarından sonra gelişmiş olan dinler için de aynı köken

insanlığa bir daha hiç huzur vermeyen aynı olay geçerliydi

İnsan toplumu "birlikte işlenmiş suçun suç ortaklığı üzerinde

din suçluluk duygusu ve pişmanlık üzerinde

ahlak da kısmen böyle bir toplumun gereklilikleri

kısmen de suçluluk duygusundan ileri gelen tövbe duygusu üzerinde durmaktadır"

Totem ve Tabu'nun sonunda Freud ilkel sürü ile bugünkü insanlık arasında yeniden köprüler kurmaya çalışmakta

bunu

"bir kimsenin ruhsal yaşamındaki aynı ruhsal süreçleri yaşamakta olan" kitle ruhunda aramaktadır

Ruhsal süreçler bir sonraki kuşaklarda da

belki doğrudan açıklamalar ve doğrudan geleneklerle sürmektedir

Ama bir neden de psişik yatkınlığın kalıtımla geçişidir

Her insan

kendi bilinçdışında diğer insanların tepkilerini yorumlamak

yani başkalarının kendisinin duygu kabarmalarından almış oldukları izlenimleri geri çevirebilmek için belli bir aygıta sahiptir

Bütün âdetlerin

törenlerin ve usullerin bilinçdışı anlaşılabilmesi

bunların kökeni büyük atayla olan ilişkilerde yatsa bile

yeni kuşakların da aynı duygu mirasını taşımalarını sağlamaktadır

En sonunda da Freud

ilkellerin acaba psişik gerçeği

yani fanaaaiyi

gerçeğin yerine koymuş olup olamayacaklarını

yani gerçekte sürünün atasını hiç öldürmemiş olmalarının mümkün olup olmadığını da sormaktadır

Burada nevrotik kişinin ilişkilerini tartışır

Çocuktan başlayarak nevrotik insanın düşmanca ve canice dürtüleri kendi güçsüzlüğünden dolayı hiç uygulayamayacağı

bunu ancak fanaaailerinde yaşatacağı

ama belki de ilkel insanın bu fiili gerçekten de işlemiş olabileceği sonucuna varır

Freud'un toplum psikolojisi üzerine yazıları 1921'de yayımlanan Kitle Psikolojisi ve Ben Analizi ile devam etti

Burada Freud

özerk bir toplum güdüsünü reddeden bir sosyoloji taslağı öneriyor ve toplumsallık güdüsü yerine libido kuramını öne sürüyordu

Söz konusu çalışmasında Le Bon

MacDougall ve Trotter'in kuramlarını tartışmaktaydı

Ona göre Le Bon'un kitle kuramı önderin gücünün gizini açıklayamıyordu

Kendisi libidonun bireyi öndere bağladığını ve onu bütün bireyselliğini bırakmaya yönlendirdiğini ileri sürüyordu

Geçici

örgütsüz kitlelerin yanı sıra dayanıklı ve yapay olan kitleler de vardı

Bunların örnekleri kilise ve orduydu

Burada bireyin öndere olan bağı bir sevgi bağıydı ve önderin de kendisini sevdiği aldanışıyla bu bağ güçlenmekteydi

Bireyler kendilerini önderle özdeşleştiriyorlar ve böylelikle ortak kimlikleriyle birbirlerine bağlanıyorlardı

Libidonun bu belirtileri daha temelde olan bir şeyi örtmekteydi

Bu örtülmekte olan da saldırgan dürtülerdi

Grup çöktüğünde saldırganlık şiddet boşalımları şeklinde ortaya çıkmaktaydı

Ya da güvenin yitimi panik biçimini alan bir kaygıya yol açıyordu

Bireyleri gerçekten birbirine bağlayan

temeldeki imrenme ve saldırganlık duygularıydı

Popüler bir şarkıcı bir genç kız sürüsünü kendine çektiğinde

bu kızları birbirlerinin saçını başını yolmaktan alıkoyan tek şey

onların o genç adama karşı ortaklaşa duydukları hayranlıktı

"Sosyal duygular böylece önceden düşmanca olan duygunun

özdeşleşme niteliğinde olumlu bir yapışmasına dayanmaktadır

bütün bireyler hem eşit olmak

hem de bir kişi tarafından yönetilmek istemektedirler

" Freud'un bu sonucu

Hobbes'un toplumun kökenine ilişkin kur******* pek de farklı değildi

Thomas Hobbes'un 1651'de kaleme almış olduğu Leviathan

Freud'un aynı düşünce sürecinde daha ileride de izlenebilecektir

Kitle Psikolojisi ve Ben Analizi'ni esinlendirmiş olan en önemli dış etkinin ise I

Dünya Savaşı'nın sonunda 1918'de yüzlerce yıllık şaşmaz

yıkılmaz devletlerin

kesin egemen monarşilerin yıkılışı olduğu kuşkusuzdur

Freud o bir zamanların muhteşem K

u

K

monarşisinin(*) payitahtı olan

o güzelim Viyana'da imparatorluğun yıkılışını bütün ayrıntılarıyla yaşamıştı

Yıkılışın ardından gelen panik ve kargaşanın en yakın ve anlayan tanığıydı

Habsburg'ların veda etmesiyle birlikte koca imparatorluk unufak oluvermiş

Macaristan

Çekoslovakya

Sırbistan

Hırvatistan ve Slovenya

Yukarı Tiroller ve Galiçya Avusturya'dan kopmuş

başkente korkunç bir şaşkınlık ve korku çökmüş

sokak çarpışmaları

ayaklanmalar birbirini izlemişti

Öbür büyük imparatorluklar daha da beter durumdaydı

Almanya henüz durulmamıştı ve bulunduğu tünelin ucunda da henüz hiçbir ışık görünmüyordu

Rusya büyük bir devrimle Romanoff'ları başından atmış

ama ardından son derecede kanlı bir iç savaşa düşmüştü

Osmanlı İmparatorluğu da yıkılıp gitmiş ve imparatorluğun temel unsuru olan Türkler bir kurtuluş savaşı sürdürüyordu

Ama o imparatorluktan kopmuş olan topraklarda durum feciydi

Daha önce de

1871'de Prusya-Fransa savaşı ve Paris komünü sonrasında Batı Avrupa'da benzeri bir karamsarlığın ortaya çıktığı

isyanlar ve bölgesel savaşların birbirini izlediğine ilişkin olarak da çeşitli görüşler ileri sürülmüştü

Filozof Hyppolite Taine Fransız devriminin tarihini yazmış ve ayaklanmalarla toplu katliamların sosyal ve psikolojik nedenleri üzerinde durmuştu

Taine' in düşünceleri ve bulgularını Fransa'da Gabriel Tarde "Les Lois de l'imitation" ve "Les crimes des foules" adlı yazılarında

İtalya' da da Scipio Sighele yazılarında işleyip geliştirmişlerdi

Tarde

taklit adını verdiği bir intrapsişik olgu düşünmekteydi

Taklit bilinçli ya da bilinçsiz olabilirdi

Bireylerde olduğu kadar gruplarda da ortaya çıkabiliyordu

Ona göre baba

oğlu için ilk tanrı

ilk rahip ve ilk modeldi

Oğulun babayı taklidi toplum biçimlenişinin köklerinde yatan ilk olguydu

Bu süreç baskı ya da zora değil prestije dayanmaktaydı

Prestij de Tarde'a göre hipnotizme benzeyen bir durumdu

Zekâya ya da istem gücüne değil

irdelenemez bir fiziksel çekime bağlıydı

Ve bu çekimin "olasılıkla cinsellikle görünmez bir bağlantısı olabilirdi"

Tarde sevgi ya da öfaaale bir araya gelen kalabalıklardan söz ediyordu

Sighele de hiçbir kitlesel olgunun kalabalıkların tarihsel ve sosyal içeriği ve özgün kompozisyonu hesaba katılmaksızın anlaşılamayacağını belirtiyordu

Tarde

Taine ve Sighele'nin bu görüşlerini Le Bon almış

aşırı basitleştirmiş ve Psychologie de foules (Kalabalıkların Psikolojisi) adlı yapıtında sunmuştu

Ona göre kalabalığa katılan bir kimse kendi bireyselliğini bırakmakta ve kalabalıktan bir parça "kalabalık ruhu" ödünç almaktaydı

Bu durum ancak insanlığın ilkel bir zihinsel konumuna hipnozda olduğu gibi gerilemiş olmakla açıklanabilirdi

Le Bon bu kavramını tarihteki çeşitli olay ve öykülere uygulamaktaydı

Bu kitap çağında çok büyük bir başarı kazandı

Çoğu için bu basitleştirilmiş kuramsı düşünceler tartışılmaz bilimsel gerçekler olarak kabul edilivermişti

(Şimdi bile özellikle sağ kanatta buna ilişkin

bu kitaptan yansıyan düşünceler bilimsel veriler gibi kullanılmaktadır

) İşte Freud'un yaklaşımı Le Bon'a karşı çıkmaktadır

Buna karşılık yakından irdelendiğinde Freud'un Tarde'a yaklaştığı sezilebilir

Tarde'ın taklit (imitation) dediğine Freud özdeşleşme (identifikation) demekte ve düşüncelerinin çoğu da Tarde'ın psikanalitik kavramlarla anlatılmışını andırmaktadır

1920 ve 1923'te art arda yayımlanmış olan Jenseits des Lustprinzips (Haz İlkesinin Ötesinde) ve Das Ich und das Es (Ben ve İd) adlı yapıtlar Freud'da yeni bir dönemeç oluşturmaktadır

Burada önceki bilinç

bilinçdışı

bilinçaltı gibi topik ayrımlar bırakılıyor

haz-hoşnutsuzluk gibi zıtlıkların önemleri azalıyor

libido kuramı

Oidipus karmaşası bile biraz kenara çekiliyordu

Artık yeni bir yapısal model

İd

Ben ve Üstben'den oluşan katmanlar modeli öne geçiyordu

Freud'un bu son modeli o tarihten ölümüne kadar bütün klinik olgu çalışmalarında ön planda kalmıştır

Psikanalizin bundan sonraki gelişiminde de

bütün çatışma ve savunmaların mekânı olan Ben birinci önemdeki yerini sürdürecektir

İd ve Üstben

tıpkı dış stres ve travmalar

dürtüler ve güdüler gibi çok önemli faktörlerdi

Fakat Ben bütün bu etkileşimlerin olup bittiği sahne ve atölyedir

Freud'un son günlerinden başlayarak

psikanaliz okuluna Ben-analizi ve daha sonra da Kendilik kavramı hâkim olacaktır

İşte bu önemli dönüşümle birlikte Freud'un toplum ve uygarlığa bakışında da çok önemli kilometre taşları ortaya çıkar

Bunlardan en önemli iki tanesi 1927'de yazılmış olan Die Zukunft einer Illusion (Bir Yanılsamanın Geleceği)

öbürü de 1930'da yayımlanan Das Unbehagen in der Kultur (Uygarlığın Huzursuzluğu) adlı yapıtlardır

Bir Yanılsamanın Geleceği'nde Freud uygarlığımızın

özellikle de aşılması gereken bir "çocuksuluk artığı" (ein Stück Infantilismus) olan dinsel tasarımların varlık ve işlevlerinin geleceğini ele almaktadır

Bu elbette psikanalizin bir toplum eleştirisi ve uygarlık eleştirisi etkisi yapabilmek amacı açısından önemlidir

Freud "analizin bilimsel etkisini tıbbi etkisinden daha önemli saydığını ve terapide de onun aydınlatma ve yanlışlıkların açığa çıkarılmasıyla kitle etkisinin

tekil insanların tedavisinden daha etkili olduğunu" sık sık belirtmekteydi (Freud/Pfister

1963)

Freud'a göre dinsel tasarım ve algılamalar "bir uygarlığın servetinin belki de en önemli parçasıdır"

İnsan uygarlığını "insanların doğanın güçlerine egemen olabilmek için ve onun ürünlerine insanların gereksinimlerini doyurabilmek amacıyla el koyabilmek

öte yandan gereken bütün düzenekleri insanların birbirleriyle olan ilişkileri ve özellikle de ulaşılabilen ürünlerin paylaşımı için düzenleyebilmek üzere kazanmış oldukları bütün bilgi ve beceriler" olarak tanımlamaktadır

Böyle bir uygarlık becerisi Freud'a göre yalnızca bir iş becerisi değil

aynı zamanda tekil insanların

diğerlerinin hatırı için

kendilerine acı gelse de dürtülerden vazgeçmeye katlanmalarını gerektirir

Böylelikle kendi toplum ve uygarlık karşıtı eğilimlerini aşacaklardır

Bu eğilimler insanların

kendiliklerinden çalışmaktan ve kendi hırslarına karşı gerekçelerden hoşlanmamalarından ileri gelmektedir

Kendi dürtülerinin egemenliği için ileri çıkmış olan önderlerin etkisiyle uygarlaşan bir davranışa zorlanılabileceğine ise Freud hiç inanmamaktadır

Bu bakımdan insanın eğitilebilirliği daha önemlidir

Eğitilebilirliğin sınırı da bir eksiklik

hastalıklı bir durum ya da aşırı büyük dürtü basıncı olabilir

Bu bakımdan insan uygarlığının en önemli tarafı maddi servet ve onun paylaşımı değildir

Uygarlıkta önemli olan

"katılanların moral ortamı" ve "ideal ve sanat yaratılmasına olan katılım"dır

Çünkü bundan narsisistik türden bir doyum ve ayrıca yapılan işten duyulan gurur şeklinde doyum sağlanabilir

Ayrıca katılanların belli bir uygarlık düzeyini paylaşıyor olmalarının verdiği bir doyum da vardır

Uygarlık ve kültür üzerine bu düşüncelerin ardından Freud asıl konuyu yani insanların

altedilemeyen doğa ve kader karşısındaki çaresizliklerinin anlatımı ve aynı zamanda başa çıkma yöntemi olarak dinsel tasarımlarını ele alır

Böyle bir çaresizlik Freud'a göre sürekli bir korkuya ve doğal narsisizmin ağır bir zedelenmesine yol açar

Bu yüzden teselliye ve güvensizliğin giderilmesine gereksinim ortaya çıkar

"Daha ilk adımda bile kazancı büyüktür

Bu kazanç doğanın insanlaştırılmasıdır

Kişiliği olmayan güçlere ve kaderlere karışılamaz; bunlar her zaman yabancı kalır

Ama eğer unsurları arasında insan ruhundaki gibi tutkular söz konusuysa

eğer ölüm kendiliğinden olan bir şey değil de kötü bir istemin gücünden ise

doğada her tarafta insanın kendi toplumundan tanıdığı varlıklar dolaşıyorsa

o zaman insan derin bir nefes alabilir

kendini tümüyle yabancı bir ortamda bile tanıdık hissedebilir

anlamsız korkusu üzerinde ruhsal olarak çalışabilir

Belki hâlâ savunmasızdır ama artık çaresizlik içinde felç olmuş değildir

en azından tepki gösterebilir; hatta belki savunmasız da değildir

Dışarıdaki şiddet uygulayan bu insanüstü varlıklara karşı

kendi toplumunda kullandığı çareleri kullanabilir

onları yanına çağırabilir

yatıştırabilir

kandırabilir

bu tür etkilerle onların gücünün bir kısmını çalabilir

Doğa bilimlerinin yerine böylece psikolojinin geçmesi yalnızca hemen rahatlama sağlamakla kalmaz

duruma daha fazla egemen olmanın yolunu da açar" (Ges

Werke XIV)

Bu durumun çocuk/ebeveyn

özellikle de çocuk/baba ilişkisinde bilinen bir örneği olduğundan

her iki durum arasında bağlantılar kurulması da çok doğaldır

Böylece doğa güçleri de

düşlerde olduğu gibi dileğe uygun olarak nitelik değiştirir; önce baba niteliği kazanır ve sonunda tanrılar haline gelir

Bu yalnız çocukluktan bir örnek değil

filogenetik örnek

yani insanlığın yüz binlerce yıllık geçmişinden gelen bir deneyimdir

İnsanlığın

doğa güçlerine egemen olduktan sonra da korkuları sürdüğü için tanrılara gereksinim de sürer

Kaderin acımasızlığına

ölüm karşısındaki çaresizliğe karşı teselli bulabilmek

uygarlığa uyum sonucunda yüklenilmiş olan acıları azaltabilmek için tanrılara gereksinim vardır

Giderek bütün tanrıların paylaştığı temel güce sahip olan bir mutlak tanrı düşüncesi gelişir

Bütün hikmete

bütün iyiliklere ve bütün adalete sahip olan tek bir Tanrı ortaya çıkar

İnsan bütün öbür tanrıların ardına gizlenmiş olan asıl büyük gücü

doğanın ana çekirdeğini serbest bırakabilmiş olmaktan dolayı da üstelik gurur duyar

Gerçekte bu en baştaki Tanrı düşüncesine bir geri dönüştür

Artık Tanrı bir tek olunca bunu babayla özdeşleştirmek de çok daha kolay olur

Böylece babayla olan ilişkilerin içtenlik ve yoğunluğuna da yeniden ulaşılmış olur

O halde dinsel tasarımların değeri yalnızca işlevlerinden değil aynı zamanda içerdikleri gerçekliktendir

Freud işte bu psikolojik gerçekle ilgilenir ve dinsel öğretilerin

ispatlanamaz oldukları için asla inanılmamaları gerektiği sonucuna varır

Bunlar deneyimlerin ya da düşüncenin sonuçları değil

yalnızca yanılsamalardır; insanlığın en eski

en güçlü

en zorlu dileklerinin doyumudur

Güçlerindeki giz

bu dileklerin gücüdür

Freud'a göre yanılsamanın mutlaka yanlış olması

yani gerçekleştirilemez ya da gerçeğe zıt olması geremez

Bu yönden hezeyandan farklıdır

Böylelikle Freud dinsel inanç öğretilerinin

bireylerin olduğu kadar insanlığın bütününü de etkiledikleri için

daha kesinlikle ispat edilebilmesini istemektedir

Bu noktadan başlayarak Freud tam anlamıyla bir aydınlanma dönemi bilgesi gibi davranmaya başlamaktadır

Eğitimin din dışı

hatta din karşıtı olması gerektiğini savunmaktadır

Böyle bir eğitim hiçbir inanca yer vermeyecek

yalnız akla dayanacaktır

Ona göre bu da bir yanılsama olabilir ama bu denenmelidir

Eğer böyle bir eğitim işe yaramazsa o zaman kesin olarak şu yargıya varılabilir: "İnsan zekâdan yana zayıf bir yaratıktır ve yalnızca dürtü dileklerinin egemenliğindedir

" İnsanoğlunun "Evren'in büyüklüğü karşısında derinden dinsel duygulandığı" kavramına da karşı çıkmakta ve onun ancak bir sonraki adımda

yani bu duyguya karşı imdat aramaya başladığı tepkisiyle dinsel olduğunu kabul etmektedir

"Buradan daha ileri gitmeyen

büyük evren karşısında insana verilen küçük role teslim olan kişi

kelimenin tam anlamıyla dinsiz sayılmalıdır

" Öğrenmek ve araştırmak için uğraşmaktan başka Freud'un insanlar için önerdiği ve koşul olarak kabul ettiği bir şey "insan sevgisi" olmalıdır

Bu insan sevgisinden ne anladığını ise 1926'da Romain Rolland'a yazdığı bir övgü yazısında şöyle anlatmaktadır:

"Ben kendim insan sevgisine

duygusallıktan ya da ideallerden dolayı değil

soğukkanlı

ekonomik nedenlerden tutunuyorum

çünkü bizlerin dürtü donanımımız ve çevremizin koşullarında insan türünün yaşamda kalabilmesi için en az teknik kadar vazgeçilemez buluyorum" (Ges

Werke XIV)

Bir Yanılsamanın Geleceği yapıtıyla Freud kuşkusuz ki militan-savaşçı-devrimci kimliğini takınmış bulunuyordu

O güne kadar geniş bir araştırmacı ve kuramcı düşünür bilimadamları kadrosunun yardımıyla

sayısız klinik olgu ve araştırmayla

kuram tasarım ve taslaklarıyla gelişmiş olan psikanaliz artık son adımına

toplum psikolojisi yoluyla aydınlatma ve uyandırma işlevine girmiş bulunuyordu

Oysa zaman durmamış

akmış ve insanlığı çok büyük bir yıkımın eşiğine kadar getirmiş bulunuyordu

Bir yandan Orta Avrupa'da yükselmekte olan faşizm doruğuna Alman ve Avusturya topraklarında yaklaşırken

öte yandan Avrupa'nın aristokrasi ve büyük burjuvasinin kokuşmuşluk ve çöküşü artık her yerde elle tutulur

gözle görülür hale gelmişti

İnsanlar bir savaşın yeniden olasılaşmış olduğunun farkındaydılar ve derinden derine bunun içe işleyen paniğini yaşamaktaydılar

Bu sırada Sigmund Freud

Goethe Ödülü'nü kazandı

Ödülü kendisine haber veren

Frankfurt Kent Yönetimi Sekreteri Dr

Paquett'in mektubunda da belirtildiği gibi ödül "bilimadamı

düşünür ve yazar sıfatları kadar devrimci sıfatına da" verilmişti

Aynı günlerde Das Unbehagen in der Kultur yayımlandı

Metis bu kitapla işte Sigmund Freud'un doruk yapıtlarından biri olan bu yazıyı sunuyor

Burada kitabın adı üzerinde kısa bir açıklama gerekebilir

Kitabın Almanca adı

düz ve basit bir çeviriyle "Kültürün Huzursuzluğu" şeklinde çevrilebilir

Oysa "kultur" sözcüğünün çeşitli dillerdeki kapsamı arasında kimi farklar bulunmaktadır

Fransız dili ve onun etkisiyle bizim dilimizde kültür

uygarlığın

eğitimle kazanılan rafine ürünlerinden yeterince faydalanılmışlık durumunu anlatmaktadır

Kültür bu bağlamda müzik

yazın

plastik ve görsel güzel sanatlar

insan bilimlerine ilişkin bilgiler

iyi tarih

iyi coğrafya

yeterince yabancı dil bilebilme yetilerini kapsayan bir kavramdır

Öte yandan "kültür mantarı" gibi yapaylık anlatan bir kullanımı da bulunmaktadır

Alman dilindeyse "kultur" çok daha geniş bir anlam ve bu arada biraz da özel bir anlam içermektedir

Kökeni Latin dilindeki "colere" (yetiştirmek

bakmak) fiilinden türemiş olan "cultura" (tarım ve bakım) sözcüğünden gelen "die kultur"

Alman dilinin büyük sözlüğü Duden'e göre: 1

a) insanlığın yüksek gelişmişliğinin bir dışa vurumu olarak

bir topluluğun ruhsal

sanatsal

yaratıcı edimlerinin bütünlüğü; b) belirli bir topluluk tarafından

belirli bir bölgede

belirli bir çağ boyunca başarılmış olan özgün ruhsal

sanatsal

yaratıcı edimlerin bütünlüğü; 2

a) insanın uğraşı

anlatım ve edimlerindeki incelmişlik

eğitilmişlik; b) bir kimsenin eğitim görmüşlüğü; 3

a) arazinin ekime uygun duruma getirilmesi; b) (bir ürünü) yetiştirmek; 4

ekim; 5

belirli bir besi yerinde inceleme amacıyla yetiştirilmiş mikroorganizmalar anlamlarını taşımaktadır

Bu anlamlardan 2

3

4 ve 5

maddelerde gösterilenler dilimizde de aynen kullanılmaktadır

Ancak Duden'in 1

maddede gösterdiği ve böylelikle Alman dilinde ilk akla gelen kullanım biçimi

Türkçemizde o kadar ve aynı çağrışımları yapacak biçimde kullanılmamaktadır

Bunun nedeni Alexander von Humboldt gibi çok büyük bir bilim adamının

İbni Haldun'un yüzyıllar önce ortaya koymuş olduğu bakış açısını yeniden canlandırarak modern coğrafya

etnoloji ve hatta bir bağlamda sosyolojinin temellerini atmış olmasıdır

Tam aydınlanma çağının temsilcisi olan bu büyük düşünür "kültür" sözcüğünü bir özgün halkın

insanlığın ortak uygarlığına yapmış olduğu

diğer halklarınkinden farklı

özgün katkılarının bütünü olarak ele almış ve kültürler arasındaki yüksek ya da ilkel gibi farklılıkları tümüyle reddederek ilkel kavramına da karşı çıkmış

belirli bir teknoloji açısından daha geri gibi kabul edilegelen halkların aslında kendi çevrelerinin gereksinimleri bakımından tam elverişli

mükemmel kültürlere sahip olduklarını göstermiştir

Böylece onun dilinde "kultur" her insan toplumunun

çevresiyle başedebilmek ve kendi ruhsal iç dünyasını da çevreyle uyumlulaştırmak için

teknolojik becerilere katmış olduğu bütün yüksek insani değerleri anlatmaktadır

Bu büyük Prusyalı'nın getirmiş olduğu kavram

merkezi yönlendirmelerden büyük ölçüde etkilenen Alman diline bu şekilde girmiştir

Böylelikle Almanlar "kulturvölker" dedikleri zaman

yüksek kültürü olan ileri Batı uygarlığı ülkelerini değil

özgün bir uygarlığa sahip olan halkları kastederler

Örneğin Mayalar

Papualılar ya da Yakutlar birer Kulturvolk'turlar

Gene "Batı uygarlığı"nı anlatmak için de "Abendländische Kultur"dan söz edilir

"Kulturschock" denildiğinde kastedilen

kültürü olmayan insanların kültürle karşılaştıklarında apışıp kalmaları değil

iki farklı kültüre ilişkin töre

âdet ve dünya görüşlerinin birbiriyle karşılaştıklarında yaşanan şaşkınlıktır

Bu bağlamda Almanca "kultur" sözcüğünün karşılığı dilimizde en iyi olarak "uygarlık" olabilir

"Aztek uygarlığı"

"Roma uygarlığı"

"Mısır uygarlığı" bağlamında bir uygarlık

Bu yüzden kitabın adı Uygarlığın Huzursuzluğu olmuştur

Freud'un din sosyolojisi ve psikolojisi üzerindeki çalışmaları 1933'te yayımlanan Über eine Weltanschauung (Bir Dünya Görüşü Üzerine) ve son olarak da 1939'da

ölümünden az önce yayımlanmış olan Der Mann Moses und die monotheistische Religion (İnsan Musa ve Tektanrılı Din) adlı yapıtlarıyla sürmüştür

Freud'un toplum

uygarlık ve dini eleştiren görüşleri onun psikanalitik uygulamalarından gelişmiştir

Bu görüşler psikanalize belki doğrudan bağlanamaz ama bunlar da psikanaliz gibi aydınlatıcı özellik taşımaktadırlar

Freud her zaman toplum

uygarlık ve dinin ancak bireyden yola çıkılarak ele alınabileceğini savunmuştur

Freud felsefi bir sistem oluşturmaya pek uğraşmamıştır; ama bu yapıtlarıyla tekil bilimsel verilerin insanlığın toplumsal

kültürel ve dinsel davranışlarının açıklamasına kolayca taşınabileceği ve aktarılabileceğine inancını göstermektedir

Aslında Sigmund Freud yaşamı boyunca felsefe yapmış

yani düşünmüş ve düşünce ve bulgularını akılla gerekçelendirmiştir

Bilgi kuramı açısından bakıldığında Freud her zaman Kant öncesi bir eleştirici gerçekçi olarak ele alınabilir

İnsan aklına ancak onu yalanlamak amacıyla yaklaşmıştır

Bütün bu çalışmalarında Freud sosyal bilimlere en küçük bir ödün vermemiştir

Bu tutumu görüşlerinin bugün özellikle eleştirilebilmesine yol açmaktadır

Ancak onun bilimsel çalışma yöntemi olarak kendi çalışmalarında da sadece psikanaliz yöntemini uygulamış olduğu unutulmamalıdır

Konulara psikanaliz yönteminin uygulanabilirliği ise

toplumbilimcilerin bütün karşı koymalarına karşın bugün geçerliliği kabul edilmiş bir görüştür

Ve uygulamada da etkisini göstermektedir

Bu bakımdan en azından üzerinde tartışmak ve Freud'un bütün eserlerindeki temel kavramları daha kapsamlı olarak kavrayabilmek için bu yapıtların okunup incelenmesi ve üzerlerinde tartışılması zorunludur

(*) K

u

K

: König und Kaiser: Kral ve İmparator: Avusturya-Macaristan devlet sistemine göre imparatorun unvanı

Habsburg hanedan monarşisi bu sıfatla anılır