Dinler Tarihi Ve Din Felsefesinde Kurtarıcı Ve Kurtuluş

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-06-2012

DİNLER TARİHİ VE DİN FELSEFESİNDE KURTARICI VE KURTULUŞ

Joachim WACH

T

R; Yrd

Doç

Dr

Ali Coşkun

DİNLER TARİHİNDE KURTARICI

KURTARICI KAVRAMI

Bir kurtarıcının bulunması

dinî kurtuluş öğretilerini felsefî olanlardan ayırt eden temel özelliktir

Felsefî doktrinler insanların kendi özel çabaları sonucu kurtarıldıklarını öğretirken dinî öğretiler başka biri tarafından kurtarılma ilkesini öne sürerler: “İnsanoğlunun sınır-çizgisi-durumlarında (Grenzsituationen)” kendini hissettiren sonluluk

sınırlılık ve hiçlik tecrübesi dinî tecrübeden uzak düşünülemez

Bu ise bizi doğrudan şu ya da bu şekilde bütün yüksek dinlerde açıkça formüle edilen kurtuluş ihtiyacına götürür

Bu ihtiyaca benzer bir biçimde kurtarıcı şahsiyetler

aracılar ve ilâhî tecessüdlerde kendini gösteren yardım isteme olgusu gündeme gelmektedir

Biz zaten daha önce böyle bir anlayışın

meselâ Algonkinler örneğinde Amerikan yerlilerinde rastladığımız kültür kahramanlarının çeşitli şekillerinde (Kultur-und Heilbringer) olduğu gibi ilkel insanların dinî inançlarında başlangıçlarını görebilmekteyiz

Şüphesiz yüksek dinlerin kurtarıcıları çok değişik kökenlerden gelme özelliklere sahiptir

Sözü edilen ilkel Heilbringer’den Gnostik

Budist ya da Hıristiyan kurtarıcılara kadar uzanan kesintisiz bir zincirleme halkayı yeniden inşa etmek asla mümkün değildir

Bir kurtarıcının her yerde ve sürekli bulunuşunu yukardaki gerekçelerden ziyade bu figürün insanların evrensel kurtuluş düşüncesinde oynadığı ve tecessüm eden bir inayetin yardımına can atmaktan doğan zorunlu bir role bağlı olarak anlamak daha yerinde olur

Böyle bir açıklama

maamafih

bizim ferdî bir olay olarak kurtarıcı şahsiyetin tarihî ve genetik ilişkiler ışığındaki durumuyla birlikte hususi aaaahürlerini ve karakteristiklerini araştırma görevini bırakmamıza mazeret oluşturamaz

Aynı zamanda kurtarıcılara inancın çokbiçimli tabiatı

bizi şüpheci bir izafiyetçiliğe götürmemelidir; zira dogmatikler kurtarıcının husûsî ehemmiyetini imanla özdeşleştirirken dinlerin tarihî araştırması neye inanılması gerektiğini değil

yalnızca neye inanıldığı

neye inanılmakta olduğu ve neye inanılabileceği konularını belirler

Dinlerin tarihî araştırması

değişik halkların inançlarındaki kurtarıcıların çokluğunu tarihî bir olgu olarak önümüze sermektedir

KURTARICI ŞAHSİYETLER

Dinlerin tarihî araştırması

ilkel dinlerde çeşitli

ama yine de hatırı sayılır ölçüde benzerlikler taşıyan kurtarıcı anlayışlarının varlığını ortaya koymaktadır

Kurtarıcı orada yoksunluktan ve talihsizlikten kurtaran (liberator) biri olduğu gibi ferahlatıcı ve yardım edici biri olarak ya da ölümsüzlük getiren biri olarak da karşımıza çıkabilmektedir

Genellikle o bir hayvan

bir insan ya da bir tanrı olarak görünebilmektedir

Meselâ Tlingit Yerlilerinin Yelch’i Algonkin’lerin Michabozho’su

Iroquois’in Yokesha’sı

Yoruba’nın Edshu’su

Polinezya’nın Maui’si ve Peruluların Viracocha’sı gibi

Temel vurgu bu şahsiyetin teçhizatına

yeteneklerine ve (mesela; ateş

âletler veya kültür gibi) hediyelerine yapılmıştır

O

mitolojide merkezî sîmâlardan biridir

Yine tamamen mitolojik özellikte başka kurtarıcı şahsiyetler Yakın Doğu dinlerinde de bulunmaktadır

Mısırlıların Oziris’i

Bâbillilerin Marduk ve Temmuz’u

Suriyelilerin Esmun ve Adonis’i ve Mandelilerin (Mandaens

Sâbiîler) Manda d’Hajje ve Hibil-Ziwa’sı gibi

Aynı şey Hindistan dinleri için de söz konusudur

Meselâ Vişnu-Krişna-Vasudeva ve Şiva figürleri gibi

Bu son kurtarıcı bir ilâh çeşidi olup genellikle bitki ilâhı olarak tabiattaki hayatla yakından bağlantısı bulunmaktadır

O

rızık bahşedip ölümsüzlük güvencesi vermekte ve mü’min onun acı çekişlerine ve zaferlerine iştirak etmektedir

Böylece Yakın Doğulu Kurtarıcı'nın genel olarak “kurtarılmış bir kurtarıcı” olduğu anlaşılmaktadır

Üçüncü bir kurtarıcı tipi daha ortaya çımıştır ki

o da bir kurtuluş mesajıyla gelen yahut hemen hemen arzusu hilafına veya öldükten sonra taraftarlarınca kurtarıcı olarak paye verilen tarihî şahsiyetlerdir

Bu kurtarıcı grubuna geç antikite döneminde; Pitagoras

Tyana’lı Apollonius

Abonoteichos’lu Alexander

Simon

Magus vb

birçok mistik ve kurtuluş öğreticisi ile kendi cemaatları tarafından peygamberlikten kurtarıcılığa dönüştürülen Mani

Zerdüşt ve (Hz

) Muhammed [(s

a

v

)] girmektedir

Yardımlarıyla kurtuluş ve özgürlüğe kavuşan kimseler için Buda ve Jina en derin anlamıyla kurtarıcıdırlar

Değişik Budist grupları ve okullarının dogma tarihi

bir kurtarıcıya olan inancın nasıl oluşup geliştiğini güzel bir şekilde ortaya koymaktadır

Budist inanışlar Guatama’yı sadece bir öğretmen olarak düşünmekten başlar

onu tabiatüstü ve ilâhî bir kurtarıcı olarak düşünmeye kadar uzanır

Aslında takipçileri tarafından bir kurtarıcı olarak kabul edilen (Hz

) İsa da tarihî bir şahsiyettir

St

Paul ve özellikle Luka gibi evangelistler onu tarihî terimlerle tasvir ettiler

Hıristiyan teolojisi yüzyıllar boyunca onun şahsiyetini ve faaliyetlerini oldukça engin bir şekilde tarihî şahsiyete sahip kimselerdenmiş gibi algılamaya çalıştı

KURTARICI MİTLERİ

Bu tarihî şahsiyetlerle bağlantılı olarak mitler genellikle tıpkı kendi zamanımızda bile olduğu gibi meselâ İran’daki Bab’ın misyonundakine benzer bir şekilde gelişmektedir

Zaman zaman mitolojinin aşırı gelişmesi Mahayana Budizmi’nin şu kurtarıcılarında gördüğümüz gibi tarihî olan her şeyi yok eder: Amida ve Amitabha

Avalokitesvara ve Manjusri

Maitrea ve Vairocana

Bu kurtarıcılarda eski mitik şahsiyetlerle birlikte evvela kendisinden zuhur ettikleri tarihî Buda Guetama’yı çok az bir şekilde ayırt edebilmekteyiz

Sufi dindarlık

başlangıçta bir kurtarıcı olmaktan uzak bir durumda olan (Hz

) Muhammed’i [(s

a

v

)]

başlıca duğumundaki

Ay’ı ikiye bölmesindeki ve mîrâcındaki mucizelerle birlikte bir kurtarıcı kültü’nün merezî şahsiyeti haline dönüştürdü

Öte yandan Şia

(Hz

) Ali’yi [(r

a

)] neredeyse bir kurtarıcı haline getirdi

Aynı şeyler

Gnostisizmin çok renkli kurtarıcıları için de söz konusu olacak şekilde ortaya çıkmaktadır

Şöyle ki

Gnostikler; Valentinus

Basilides

Pistis Sophia ve Mani’nin kristolojilerinde olduğu gibi tarihî (Hz

) İsa’dan çok sayıda efsanevî şahsiyetler türettiler

Farklı bir kurtarıcı tipi de

geçmişte hiçbir zaman aktif olmayıp gelecekte olması beklenilen kurtarıcılar tarafından teşekkül ettirilmektedir

Gelmekte olan bir mutluluk çağına hükmedecek ve genellikle Assurbanipal veya Augustus gibi tarihî bir şahsa dayanan bir kişi fikrinden ilâhî bir kurtarıcıya geçiş; ilkel mitolojik bir kraldan tıpkı Yahudilerin Mesihi ve Şiîlerin İmamı gibi “başlangıcından beri kurtarıcı olan” bir kurtarıcıya geçiş kadar hızlı ve akışkan bir geçiştir

İran’lıların Saoşyant’ı

Buda Maitreya

Peruluların Viracocha’sı

Algonkin’in Heilbringer’i ve Aztek’lerin Quetzalcoatl’ı gibi ister benzer isterse farklı biçimlerde ya da yeni bir inkarnasyon olarak olsun taraftarlar daha önce yeniden döneceği kabul edilen bir kurtarıcı bekledikleri vakit çeşitli düşünceler biraraya gelmektedir

Ayrıca Kurtarıcının hem (Elijah

Yusuf ve Davud soyundan gelen Mesihler gibi) seleflere hem de (Ahriman

Deccal ve Sahte Mesih gibi) muhaliflere ve hasımlara sahip olması mümkündür

KURTARICININ TABİAT ve MAHİYETİ

Daha önce gördüğümüz gibi Kurtarıcı’nın tabiatına dair görüşler büyük ölçüde değişmektedir

Kimi Kurtarıcılar insan

kimi ise bir ilâh olarak tasavvur edilmişlerdir

Her iki görüşün de birleştiği yerde

-uknumsal birlik ve ilâhî irade ile beşerî iradenin karşılaşması hakkındaki sorular gibi- İlk Hıristiyanları epeyce zor durumda bırakan problemler türünden zor problemler ortaya çıkmıştır

Docetizm (recat veya zâhirî ölüm) ilginç ve ortancıl bir safha oluşturmaktadır; yani Kurtarıcı veya İlâhî Şahsiyet gerçek olmayan fakat sadece zahir olan bir görünümle cismanî veya beşerî bir bedene bürünmektedir

Hulûlî (docetic) anlayışlar genellikle Gnostisizmde

Mani’nin öğretilerinde ve Sufi ve Şiî düşüncenin belli kollarında bulunmaktadır

Klasik biçimiyle Vaişnava Hinduizminde geliştirilen avatarlar (tecellî

aaaahür yahut da tenezzüller) teorisi ***** konusu duruma çok benzemektedir

Şöyle ki

Kurtarıcı -veya “kurtarıcı ışık (nur)” ya da “kurtarıcı cevher”-

bir dizi inkarnasyona maruz kalmaktadır (krş

Gnostisizm

Şia ve Tibetli Mahayana)

En son zikredilen öğretilerde biz

bir bakıma Mahayana Budizminde çok açık bir şekilde geliştirilen ama Jainlerin bilmediği bir ilke olarak kurtarıcıların çoğulculuğuyla karşılaşmaktayız

Mit

bir kurtarıcının hayatının önemli anları olan; ana rahmine düşüş

doğum

çocukluk

çağrı ve ölüm gibi anlar üzerinde özellikle durmak suretiyle sürekli bu şahsiyetleri biçimlendirir

Bu şekilde doğal biyografi kutsal kural haline getirilebilen ve bir kült için temel oluşturan tabiat-üstü bir varlık biçimine dönüştürülür

Genel olarak mitler kurtarıcının tabiat ve faaliyetini belirli motifler bakımından

meselâ ister kaosa isterse bir canavara karşı olsun savaş

gökten iniş ve göğe çıkış

yaratma ve yeni yaratmaya iştirak

acı çekme ve üzüntü gibi motiflerle kavramaya çalışır

Tarihî bir kurtarıcının hayatındaki en önemli olay

davet ya da tebliğinin başlangıcıdır

Gerçi kurban fikri de genellikle buna dahil edilmektedir

fakat hiçbir yerde Hıristiyanlıktaki derinlik ve çeşitlilikte olmamak üzere

Hıristiyan

Budist ve İranlı kurtarıcıların hayat hikayelerinde hep onların günaha teşebbüs etme öykülerine rastlamaktayız

Kurtarıcı genellikle; şifa verici

öğretmen

çoban ve kral gibi ortak imajlarla tasavvur edilmektedir

Kurtarıcı kültüne ise

sık sık onun tabiatı ve çoğu kere de Vişnu’nun dişleri ve İsa’nın kalbi gibi ifadelerde yer alan bedeninin hususi bir kısmı eklenir

Bundan başka kadın kurtarıcılara da rastlamaktayız: Meselâ her biri dünyevî erkek bir ilahla birleştirilen Kwan-yin

Avalokitesvara’nın Çinli formu

Vaişnavizmdeki Sri ve Küçük Asya’daki İştar gibi

Hatta Hıristiyanlıkta (Hz

) Meryem bir kurtarıcı ve corredemptrix (ortak-kurtarıcı) olarak kabul edilegelmiştir

KURTULUŞ DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ

Bir kurtarıcı etrafında odaklanan herhangi bir din gelişirken

mit geri plana çekilir

Kurtarıcı mitolojik niteliklerinden soyutlanır ve mü’min

okur-yazarların eleştirisi ve rasyonel aydınlanma karşısında Kurtarıcıya olan inancını güvence altına almayı zorunlu görür

Bu bağlamda Hıristiyan

Hindistanî ve İslâmî teolojiler iki değişik yola girmişlerdir

Bir kısmı

Kurtarıcıyı; ampirik

psikolojik ve etik bir örnek (yani örnek bir hayatı yönlendiren bir “model”) olarak biçimlendirirken

diğer bir kısmı ise profan dünyanın sebeplilik kanununa tabi olduğu

dinî dünyanın ise içerisinde tabiatüstü ve ilâhî gücün aaaahürleriyle birlikte şu ya da bu şekilde özerk kaldığı bir düalizm kurmaya çalışmışlardır

Hıristiyanlıkta özellikle Soren Kierkegaard’dır ki

söz konusu bu iki olasılığın izini sürmüş ve onların nihaî sonuçlarını tasvir etmiştir

Schleiermacher ondokuzuncu yüzyıl boyunca Protestan ilâhiyatına egemen olan birinci olasılığın önde gelen savunucusu olmuştur

Kierkegaard ise günümüzde öne geçmiş bulunan ikinci yaklaşımın sözcüsü durumuna gelmiştir

KURTULUŞ

DİNLER TARİHİNDE KURTULUŞ

KURTULUŞ FİKRİNİN TİPİK VE SPESİFİK FORMLARI

Kurtuluş fikri

kurtuluş dinleri ya da kurtuluş-öğretici (soteriological) dinler olarak bilinen dinlerde dinî düşünce ve faaliyetin merkezinde bulunmaktadır

Eğer kurtuluşu

en ilkel dinlerde dahi rastlanan kavramlar olan yeniden doğuş ve ölümsüzlükle ilgili tüm anlayışları dahil edecek şekilde çok geniş bir biçimde algılayacak olursak bu takdirde ona genel olarak dinin merkezî kavramı diye bakmamız mümkündür

Sonuç itibariyle dinler tarihçilerinin iki belirgin vazifeleri bulunmaktadır:
1- Kurtuluş düşüncelerinin tarihî dinlerde kazandığı husûsî formların gelişim ve tabiatlarını araştırmak ve

2- Kurtuluşun bireysel formlarının yapısal ve niteliksel bakımdan benzer tipler -yani soteriolojik düşüncelerdeki tipler- halinde gruplandırılıp gruplandırılamayacağını karşılaştırma sonucu belirlemektir

Şüphesiz dinler tarihçileri; motiflerin

düşüncelerin

formların ve uygulamaların tarihî göçlerine de dikkat etmeli ve acele eşitleme ve paralellikler kurmaya karşı dikkatli olmalıdırlar

Çeşitli dinlerin soteriolojilerindeki yüzeyde kalan bireysel özelliklerin görünür teşhislerinde

tek tek dinî sistemlerde bulunan farklı değerlerin çarpıtılmasına izin verilmemelidir

Doğrusu bir kere çıkıp tüm insanların nihaî ve derunî bir şekilde kurtuluş düşüncesine bağlı ve ona gereksinim içerisinde olduklarını kabul ettikten sonra

söz konusu düşüncenin hususi tarihî formlarının; fiziksel

tarihsel

kültürel ve etnik-psikolojik bağlamdaki yerlerini anlamaya çalışmalı ve onların eşsizliğiyle ferdî ehemmiyetini kavramaya da özen gösterilmelidir

HİNDİSTAN ve YAKIN DOĞU

Kurtuluş düşüncesi Hindistan’da özel Hindu dinlerinde oldukça farklı biçimler kazanmaktadır

fakat yine de belli karakteristik özellikler sergilemektedir

Tipik olarak Hintliler dünyevî ıstırabı -ya da sınır-çizgisi-durumları tecrübesini- karma ve ruh göçü (tenasüh) bakımından kavrama

değerlendirme ve hatta büyük ölçüde açıklama eğilimindedirler

Kurtuluş ihtiyacı içerisinde bulunan dünya ve insanlığın tasviri Vedanta ve S***hya’da

Hinayana ve Mahayana Budizminde ve Vaişnaizm ve Şaivizm’de çok benzerlikler arzetmektedir

Ayrıntıdaki farklılıklar esas itibariyle

sonuçta acı çekmeyle başetmeyi sağlayacağı varsayılan yol ve yöntemlerle ilgisi bakımından ortaya çıkmaktadır

Ama yine de amel yolu

bilgi yolu ve aşk (yahut sadakat) yolunda Brahmanî dinde

Hinduizmde ve Budizmde tekerrür eden tipik ve esaslı olasılıklar bulunmaktadır

S***hya ve Yoga’da

Budizm ve Jainizmde kurtuluşa götüren safhalar çeşitli oluşumlarıyla ilginç paralellikler arzetmektedir

Bundan başka her ne kadar dünyadaki acı çekmeye ilişkin hususi teoriler ve kurtuluşun son hedefinin ne olduğuna dair hususi tanımlar birçok noktada farklılık gösterse bile geçici ve nihaî kurtuluşun (maksha

vimukti) tabiatı ile kurtuluşu oluşturan şeylerin tasvirleri hatırı sayılır ölçüde birbirine benzemektedirler (kaivalyam

nirvanam)

Başka bir kurtuluş düşüncesi de Yakın Doğu’da bulunmaktadır

Bu bölge dinlerindeki çok sayıda benzer özelliklerin tarihî bakımdan izlenebilecek ilişkiler üzerine dayanma ihtimali hem vardır hem de yoktur

Ancak şurası bir gerçektir ki

—Mısır

Bâbil

Suriye

Filistin

İran

Küçük Asya (Anadolu)

ayrıca bir dereceye kadar da Yunanistan’da ve daha sonra Gnostikler ve Mani tarafından geliştirildiği biçimiyle— kurtuluş fikri

insanların kurtuluş ihtiyacına ve dünyaya (bakışlarına) ilişkin benzer temel anlayışlar sergilemektedir

Yine ayrıca biz nefsin bedenle ve ruhun maddeyle ilişkileri

kurtuluşa götüren yol

kurtuluş ihtiyacı içinde olanlara yapılan yardım türü

mevcut çeşitli araçlar (büyü ve sakramentler gibi) ve tüm kurtuluşun hedefi (ölümsüzlük) üzerinde son derece geniş bir uzlaşma bulmaktayız

GELİŞME ve SİSTEMLEŞME

Şimdiye kadar yapılan kısa taramadan şu görülmektedir ki

hemen hemen hiçbir yüksek din kurtuluş düşüncesine âşina olmaktan uzak değildir

Bu düşünce en farklı halklar ve kabilelerin dindarlığında bile bulunmaktadır -zira şurası iyice kesinleşmiştir ki

kurtuluş düşüncesi yukarıda zikredilen alanların çok daha ötesine yayılıp kök salmıştır-

Bu düşüncenin hıristiyanî formu Doğu’nun bir kısmını fethettiği kadar

Batı’ya da yayılmıştır

Kurtuluş düşüncesinin ne ölçüde serpilip geliştiği; tarihî gelişmeler

fizikî şartlar ve ruhanî yeteneğe bağlı olagelmiştir

Birtakım yüksek dinlerde kurtuluş düşüncesi geri plana çekilmiştir

Meselâ eski Yunan ve Roma dinlerinde

İslâm ve Yahudilikte ve Japonların Şinto dininde durum böyle olmuştur

Ama yine de Yunanlılar Orfizm’de

neo-Pisagorculuk’ta ve neo-Platonik dinî fırkalarda; İslâm Tasavvufta; Yahudilik ahirzamandan haber veren vahiy metinlerinde (apocalyptic writtings) ve (Kabbala ve Hasidizm’de olduğu gibi) mistisizmde

Japonlar ise Budist mekteplerde kurtuluş düşüncesini geliştirmişlerdir

Her türlü şüphenin ötesinde belli temel dinî anlayışlar da kurtuluş düşüncesiyle yakından alâkalıdır

Bu yakınlığın başından beri açıkça belirgin olmadığı yerlerde kurtuluşu tekrar merkeze yerleştirmeye ve ona derinlik kazandırmaya dönük özel gayretler

hareketler ve doktrinler gelişmiştir

Kendileri için merkezî bir konu olması sebebiyle mistik hareketler kurtuluş düşüncesini ekip-yetiştirmeyi özellikle yeğlemişlerdir

Dolayısıyla çoğu kurtuluşçu (soteriological) dinler sistematik bir kurtuluş teorisi geliştirmişlerdir

Bu teori (soteriology) inananların; evreni

onun menşeini ve yok oluşunu anlama yollarını belirlediği kadar

mü'minlerin insanlık

onun tabiatı ve mukadderatını anlayacakları yolları da belirlemiştir

Yeterince tuhaf olan bir şey var ki

o da (felsefî) ateistik kurtuluş teorilerinin (soteriologies) de bulunmasıdır

Fakat genel olarak kurtuluş-bilimsel (soteriological) düşünceler tanrı hakkındaki düşüncelerle yakın bağlantı içerisinde bulunmaktadır

İnsanlar şu ya da bu ölçüde kendilerini ya da dünyayı kurtarmada oynayacakları rollerinin bulunduğuna inanmışlardır

Hatta bir kurtarıcıyla karşılaştığımızda kurtuluşta onların iştiraklerinin bir anlam ifade edeceği bir yer mutlaka ayırt edilmiştir

Bir kere meselâ ilâhî lütfun tabiatı

gerekliliği ve etkinliğine dair Hıristiyanlık

İslâm

Hinduizm ve Budizm’deki —bir bakıma ilâhî-beşerî ortak güce ilişkin (synergistic) ihtilaflardaki— tartışmaları düşünün

[Bu bağlamda ilk dönem itikadî İslam mezheplerinin insan eylemleri ve güç (fiil-istitâ'at) ilişkisine dair tartışmaları hatırlanmalıdır

-ç

n

]

Beşerî katılım genellikle belirli ibadetler

pratikler veya belirli topluluklara üyelik gibi şöyle ya da böyle nesnel gereksinimlerle bağlantılıdır

Ben şu ana kadar gereksinimleri zaman zaman büsbütün pratik (amele ilişkin)

zaman zaman büsbütün teorik (entellektüel bilgi ya da duygusal iman ve sadakat)

zaman zaman da her ikisinin birlikte bulunduğu başlıca üç kurtuluş yoluna atıf yapmış bulunuyorum

Birtakım kurtuluş öğretilerinde uyuşturucular gibi sunî araçlar da yer almaktadır

Bu araçların arzu edilen duruma ulaşmayı sağladığı anlaşılan bir vecd haline sebep oldukları varsayılmaktadır

****

Birçok dinde insanların dünya hayatında bir çeşit “ön kurtuluş”a erebilecekleri ve onun bilincine varabilecekleri fikriyle karşılaşmaktayız

Meselâ Hindistan’da jivanmukta ve Hıristiyanlık’ta ise inayet ve tevfik durumları gibi

Buna bağlı olarak nihaî kurtuluşa ancak bu dünya hayatından sonra ulaşılacağı fikri gelmektedir

Çeşitli dinler ve aynı din içerisindeki farklı kollar

kurtuluşun aranıp bulunduğu şartlar hakkında değişik görüşlere sahip olmuşlardır: meselâ nesnel kötülük

öznel hatalar (yani zâhirî anlamda ibadete ilişkin ve ahlâka ilişkin günahlar) ya da tamamen günahkâr durumlar (habitus) gibi şartlar

Söz konusu dinler ve mezhepler aynı zamanda kurtuluşun hedefini de farklı bir biçimde algılamaktadırlar

Bu çerçevede ikili bir şekilde sıralanan çok sayıda ifadelere rastlamak mümkündür: —Allah’ın içinde

Allah’la ve O’nun huzurunda olmakla; unio substantialis— müsbet ve —yok oluş ya da çürümeyle— menfi hedefler gibi

Ölümsüzlük

tecessüd (reincarnation) ve nirvana gibi mücerred görüşlerin yanısıra duygusal açıdan algılanan görüşler de bulunmaktadır

Kurtuluş düşüncesinin metafizik

psikolojik ve etik bakımdan vurgulanışları onun gayesinin tanımlandığı her an kendini göstermektedir

Bu gerçek tüm kurtuluş öğretilerinin içinde gizlenen bir sırdır

DİN FELSEFESİNDE KURTULUŞ

KURTULUŞ FİKRİ VE GEREKLİLİĞİ

Bütün dinlerin oluşturucu ögesi olarak görülebilecek olan kurtuluş fikri

din felsefesi için de büyük öneme sahiptir

Bu ehemmiyet insanoğlunun esas itibariyle kurtuluş ihtiyacı içinde bulunduğu

yani kaza ve talihsizlikten tutun da her şeyi kuşatan endişe (weltangst)’ye kadar birçok kaynak ve nedenleri bulunan genel bir acı çekme tecrübesinden kurtulma ihtiyacından kaynaklanmaktadır

Schelling bu Angst’ı (endişe) bütün yaratıklara yayılmış olan Melancholie (hüzün ve kasvet) olarak belirledi ve onun kozmik terimlerle düşüş

yabancılaşma ve (ahlâkî) çöküntü (corruption

Verführung); psikolojik terimlerle ise yanılgı

cehalet

günah ve suç gibi muhtelif açılardan yorumlandığını belirtti

Kurtuluş ihtiyacının önemi ve derinliğinin bilinci kadar ayrıntılarındaki çeşitlilik de

ne olursa olsun

ibtidaî halklar arasında bu duyguyla en erken dalgalanma —ki bu dalgalanmalar oldukça sık bir şekilde görülmüştür— en yüksek düzeyde gelişmiş kültürler arasında bulunan daha derinlikli ve evrensel anlayışlara doğru belli bir çizgi üzerinden kaymıştır

Bu bilinçliliğin yoğunlaşması ve kurtuluş fikrinin tedricî gelişimi

Ruh’un (Geist) gelişiminin en önemli alanlarından biridir

Tabiî olarak bu fikrin gelişimini düzenli bir süreklilik olmaktan çok

ite kaka bir ilerleme olarak algılamak gerekmektedir

Eğer kurtuluş ihtiyacı derin bir şekilde kökleşmemiş ve gerçekten de evrensel bir şekilde insanî değilse

insan zihninin kurtuluş düşüncesine vakfettiği —düşünceler ve görüşler

ümitler ve istekler

fikirler ve öğretilerden oluşan— çok kesif bir miktarı bulan dikkati kesinlikle izah edemeyiz

Dinî dehâlar mütemâdiyen kendilerini bu düşünceye adamışlardır

Sayısız büyük veya küçük vaiz ya da peygamberler bu düşünceyi ilan edip şekillendirmişlerdir

Her nerede ki

insanlar pozitif ve tarihî dinleri terketmiştir

orada filozoflar homines religios (dindar insan)’un çabalarını sürdürmüştür

Teorik kalkış noktaları çoğu kere kainatın menşei ve sonu ile insanlığın tabiat ve mukadderatı hakkındaki öğretileri içeren çok yoğun dinî sistemler ortaya çıkmıştır

Bu sistemlerde kozmoloji

antropoloji ve eskatoloji soteriolojide en yüksek noktasına ulaşmış ve pratik talimler ise tabiat ve kökenini doktrinlerin açıkladığı kötülükten kurtuluşa sevkeden yolu göstermekten ibaret olmuştur

Bu dinî sistemler tapınma ve ibadete ilişkin form ve kurumlarda somut biçimlerini kazanmışlar ve onların sosyolojik gücü okullar

kiliseler ve mezheplerle büyük ve küçük gruplarda aaaahür etmiştir

Bütün bunlar olurken Asya’da (Hindistan ve İslam) olduğu kadar Batı’da da teorik kurtuluş problemi

filozoflar

yani din filozofları tarafından devralınmıştır

Bu durum

filozofların dinî topluluğu terkedip ortaya attıkları sorunlara dinî çözümleri kabul etmedikleri zamanlarda bile böyle olmuştur

Filozofların

özellikle kurtuluş düşüncesiyle ilgilenmiş olanların

aynı zamanda dinî bakımdan da en duyarlı kimseler olduklarını

dolayısıyla onların mütemâdiyen felsefî girişimi dinin komşuluğuna doğru çevirmiş olduklarını ilerde açıklayacağım

Bir aralık pozitivizm

din ve felsefenin insanlığın eninde sonunda bir kenara atacağı geçici birer fenomen olduğu yanlış görüşünü besledi

Fakat kurtuluş ihtiyacının hem zaman hem de mekan açısından evrenselliği bu iddianın yanlış olduğunu göstermiştir

Kurtuluş düşüncesi her bir farklı yerde derece derece gelişmiş ve her birinde kendine özgü biçimler kazanmıştır

O bir yerde oldukça belirgin bir biçimde ortaya çıkabilirken başka bir yerde sadece başlangıç aşamalarına ulaşmış olabilmektedir

Fakat yine tekrar ediyorum ki

o hiçbir zaman bulunmamazlık etmemiştir

Yaratıklar daima kurtuluş ümid etmişlerdir

yani kendi tabiatlarını

KURTULUŞ FELSEFESİ

Daha önce gördüğümüz gibi kurtuluş ihtiyacı dünyadaki ıstırap ve kötülük tecrübelerinden kaynaklanmaktadır

Istırap birçok şekilde ortaya çıkabilir

Meselâ fakirlik ve çalışma-didinme

hastalık ve talihsizlik

yetersizlik ve günah şeklinde olduğu gibi

Beden ve nefs ile akıl ve şiddetli duygular arasındaki aaaatlarda ya da fânilik ve ölüm gerçeklerinde bunun ifadesini bulmak mümkündür

Karl Jaspers’i izleyerek insanların ıstırap çekip kurtuluş ihtiyacının farkına varır hale geldikleri anlar olan insanî varoluştaki can alıcı olaylar ve anları “sınır–çizgisi-durumları (grenzstuationen)” olarak belirliyorum

Istırap durumları insanların kendi tabiî varoluş durumlarını

sonlu dünyayı ve oradaki ilişkileri bir kenara itip ebedî olana yönelmelerini tahrik edebilir

Böyle yapmakla onlar şeyler arasında yeni bir müteal ilişkiyi keşfederler

artık dünya ve insanlık yeni bir ışık altında görünür ve mânâlar ve değerler

“tabiî” varoluş oluşumlarındakinden daha farklı bir biçimde vurgulanır

Son olarak ıstırap deneyiminin insanın ebedî olanla (yani Tanrı ile birleşmesi [Verkehr] şeklindeki) ilişkisini ve ahlâkî davranışları için önemini vurgulayıp vurgulamamasına yahut onun ilişkilerinin teorik anlaşılışına (spekülasyon) vurgu yapıp yapmamasına bağlı olarak kurtuluş düşüncesinin daha dinî ve daha felsefî ifadelendirilişinden söz edilebilir

Dinî ilişkilerin tabiatı ve diyalektiğini burada tartışmayı gereksiz görüyorum

Şu kadarını söylemek yeterlidir ki; günaha teşebbüsler

şüpheler ve kuşkuculukla engellenebilen ve bozulabilen Tanrı tecrübesinde bir kimsenin kendi noksanlığını ve yetersizliğini deneyimlemesiyle birlikte Kutsal’ın (the numinous

numinoser unwert) karşısındaki değersizliğini de deneyimlemesi

tam olarak doğrudan doğruya o kimsenin kendi öz günahkârlılık bilincine varmasına ve bu bilinçle de Tanrı ile insan arasındaki uzaklık duygusuna kapılmasına yol açar

İlâhî lütuf sayesinde gerçekliştirilen kurtuluş

bir aracının tevessülü yoluyla bu uzaklığı (iyice) kapatır

Bu durumda kurtuluş

Tanrı’ya karşı tüm yabancılaşmaları alt eden ve yetkinsizliği ortadan kaldıran bir inâyet durumu halini (ya da biçimini) kazanır

Öyle ki sonuçta kurtuluş ya kutsanmış bir yakınlık ya da Tanrı’yla birleşme haline kadar gelir

Bunun tersine felsefe

epistemoloji gibi uzmanlaşmış alanlara veya tam anlamıyla formel bir ansiklopedi külliyatına bölünmediği sürece

zorunlu olarak kendilerini sınır-çizgisi-durumlarda gösteren büyük varoluş problemlerine (Dasein) yol açar

Hem Batı’da hem de Doğu’da felsefe -genel konuşmak gerekirse- bu problemleri iki yolla çözmek istedi

Birinci yolda felsefe

belli değişikliklerle ve özellikle dünyanın ve insanlığın kurtuluş ihtiyacı bakımından kurtuluş dinlerinin temel varsayımlarını ele almıştır

Böyle yapmakla o

günah ve günahkârlık duygusundan ziyade kusurluluk

hata ve cehalet üzerinde durmak istemişti

Fakat bütün bunlarla birlikte felsefe

beşerî açmazları yine beşerî gayret aracılığıyla (selbsterlösung) veya onun pek işe yaramadığı durumlarda ise aynı beşerî açmazları dinî aracı ya da kurtarıcıyı ampirik terimlerle yeniden yorumlamak suretiyle aşmayı denemiştir

Buna göre inayet fikrinden vazgeçilmekte ve insanlar kendilerini maddî dünyadan uzaklaştırmak ya da ruhlarını kurtarmak (özgürleştirmek) suretiyle ıstırabı kendi güçleriyle ortadan kaldırmaya çalışmaktadırlar

Doğrusu bir kimsenin kurtuluşunun felsefî yolları ve yöntemleriyle; yollarının pratik

teorik ve duygusal egzersizlerin çeşitli birleşimlerini içerdiği durumlarda kurtuluş dinlerindeki kurtarılma yol ve yöntemleri arasında pek de büyük bir fark yoktur

Felsefî çözümler esas itibariyle bilgi yollarındaki değişikliklerden kaynaklanmaktadır

Mesela bir seçenekte kurtuluş; Schelling

Schopenhauer

S***hya felsefesi ve Gnostisizm’de olduğu gibi birtakım hususi sezgi ve bilgi kanallarıyla gerçekleşmektedir

Genellikle bu bilgi; Yoga

Budizm ve Tantrizm’de olduğu gibi kurtuluş yolunu oluşturan teknik ve maharetlerin öğretilmesiyle birlikte bulunur

Bu seçenek

felsefe ile din arasındaki uçurumu kaldırma eğilimindedir

Bu seçeneğin başka bir şeklinde felsefe; bizatihî ve başka bir sebepten dolayı çalışma

tutkuları kontrol etme ya da herkesin kendi vazifesini yapması (Kant ve Fichte) gibi belli ahlâkî buyruklar ortaya kor

Bir kimsenin kendini kurtarma çabasının kurtuluş dinlerinden ödünç alınan varsayımlar üzerine bina edildiği sürece devamlı bir şekilde hiç izlenmemesi tipik bir durumdur

Meselâ bir kere Vedanta felsefesinde veya Schopenhauer’ın düşüncesinde inayet fikrinin nasıl beşeri çabaya müdahale ettiğini düşünün

Büyük varoluş problemlerini çözmeye çalışmak amacıyla filozofların takip ettiği ikinci yola gelince

onu burada enine boyuna tartışmamız mümkün değildir

J

Burchardt ve W

Dilthey’in gösterdiği gibi Rönesans döneminde

kendi-kendine-yeterlilik

güç ve insanlığın güzelliği fikriyle nitelendirilen bir tutum olarak Avrupa’da hayata karşı yeni bir tutum (Lebensgefühl) ortaya çıktı

Bu tutumla bağlantılı olarak Aydınlanma gibi daha sonraki dönemler aklın özerkliği fikrini geliştirmekle kalmadı aynı zamanda birtakım eski tutum ve düşünceleri de yeniden canlandırdı

Bu gelişmede Alman klasizmi önemli bir yer tutmaktadır

Aydınlanma çağı

sonunda insanlığın ahlâkî bozulması

günahkârlığı ve suçluluğu inancına karşı çıkmak kadar kurtuluş düşüncesine de karşı çıkmış ve peşinden (Feuerbach ve Nietzsche’de olduğu gibi) bir insanlık kültü (insanmerkezcilik) bırakan dinî değişime de yol açmıştır

Bu görüş bugün çok yaygın olup Hıristiyanlık ve diğer kurtuluş dinlerinin başlıca düşmanı konumundadır

(Toplum Felsefesinde Kurtuluş)

Kurtuluş düşüncesi hakkındaki dinî ve felsefî görüşlere ek olarak bunlarla hiç de ilgisiz olmayan diğer başka iki yaklaşımı daha zikretmeliyim ki

onlar da

toplumsal ve sanatsal kurtuluş düşünceleridir

İnsanın kurtuluş ihtiyacı eğer nefs ve ruhun derinlikleri bakımından değil de maddî ihtiyaçlar ve bilhassa içtimâi manada anlaşılacak olursa kurtuluş düşüncesi sosyal ve ütopik bir biçim kazanır

Klasik öncüllerinde olduğu gibi Godwin

Fourier

Engels ve Marks’ın modern sosyal teorilerinde de kurtuluşa dönük ilgi açıkça görülebilir

Yine modern Alman ve Rus din filozoflarını düşünelim bir kere

Onların hepsinin görüşlerinde kurtuluş

maddî eşyanın dağıtımında belli “âdil” bir düzene ulaşmak olarak anlaşılmaktadır

Söz konusu teorisyenler ayrıca (meselâ Sosyalizm

Komünizm ve Bolşeviklik’te olduğu gibi) doğrusu daha derin bir mutluluğun ve ruhî ve manevî alanda bir hoşnutluğun ortaya çıkacağını da ummuşlardır

(San'atta Kurtuluş)

San'at yoluyla kazanılan yücelme deneyimi ve iç huzuru da genellikle “kurtuluş” olarak tasvir edilmektedir

Hatta (Eflatun ve Plotinos’da olduğu gibi) antikitede bile bu böyleydi ve başta Romantikler olmak üzere en son estetikçiler de benzer teoriler geliştirmişlerdir

Bu görüş doruk noktasına Schopenhauer’ın sanat teorisinde ulaştı

Schopenhauer’a göre sanat

bize düşüncelerin teksifi yoluyla “arzu ve isteklerden” özgür olma yolunu sağlar

İnsanlara onları zaman zaman görüngüler dünyasından ve onun baskılarından kaçırıp böylece geçici bir kurtuluş temin eden de yine sanattır

Müziğin “kurtarıcı” etkileri de sık sık övülegelmiştir

KURTULUŞ FELSEFESİ TARİHİ

Kurtuluş düşüncesinin felsefe tarihinde oynadığı rolden hareketle

felsefenin kendini herhangi bir dinden ne kadar soyutlayabileceğine bakmaksızın köklerinin dinde yattığını çok açık bir biçimde görmek mümkündür

Bu

Doğu’da olduğu kadar Batı’da da böyledir ve bunu en iyi

felsefenin dinî düşünceden hiç de köklü bir biçimde bağımsızlaşamadığı yalın gerekçesine bakarak görebilmekteyiz

Daha eski kimi düşünürler içerisinde

görüşlerinde Yunan felsefesi ve din arasındaki bağlantının epeyce açık olduğu birçok kimse bulunmaktadır

Pisagor

batılı ilk kurtuluş felsefecisidir

Her ne kadar düşüncelerinden dolayı değil de tavırlarından dolayı olsa bile Heraklitos

Eflatun’a kadar uzanmakta olan bir çizgiye dahildir ve Eflatun’un felsefesindeki dinî unsura ise yeterli bir şekilde dikkat çekilmiş bulunmaktadır

Eflatun

diyaloglarında ilk batılı kurtuluş metafiziğinin taslağını çizen kimse konumundadır ve bu engin metafizik onun en son takipçilerini bile etkilemiştir

Eflatun’un tek tek dinlerle olan nisbeten gevşek bağlantıları Yeni-Eflatunculuk’ta daha da sıklaşmaktadır

Yeni-Pisagorculara ve Ammonius’a karşılık olarak Plotin klasik (ancient) Batı’nın üretebileceği belki de en güçlü ve yaygın kurtuluş felsefesi olan koskoca bir düşünce sistemi geliştirdi

Ennead’larda her şey

Plotin’a göre teorik düşünceler yanısıra insan eylemleri ve estetik beğeni (zevk)yi de yönlendiren kurtuluş düşüncesine boyun eğmiştir

Bununla birlikte Plotin’den önce Yahudi düşünür Filo

kendi cesur din felsefesinde Tevrat’ı remizli ve kinayeli bir şekilde yorumlayarak kurtuluşu hem bir mü’minin hem de bir mütefekkirin en yüksek hedefi haline getirdi

Çok sayıda izleyicilerin dinî-felsefî taslak ve sistemleri bu iki büyük kafanın işaret ettiği yönde gelişmiştir

Söz konusu izleyicilerin en ünlüsü Iamblichus olup büyük sistemcisi ve mektep üstadı ise Proclus’tur

Proclus

Yunan ve Yakın Doğu dinlerinden çok sayıda unsuru bünyesine katmış bir felsefe olarak Yunan kurtuluş felsefesinin sonunu temsil eder

Bu arada Hıristiyanlık küçük bir dinî topluluktan bir dünya gücü haline gelmeye başlamıştır

Hıristiyanlık

(Hz

) İsa’nın çabalarında icra edilmiş olarak gördüğü kurtuluş düşüncesini merkezine yerleştirmiştir

Bu hareketten doğan her felsefe —kaldı ki Hıristiyanlar kendi hasımlarına oldukça erken bir dönemde felsefî bakımdan cevap vermişlerdir— merkezî kurtuluş düşüncesi tarafından yönlendirilmiştir: Augustine’in kapsamlı kurtuluş felsefesinden ve Anselm’in hoşnutluk felsefesinden tutun da Albert’te doruk noktaya ulaşma

Thomas’ın skolastisizmi ve Meister Eckhart’ın mistisizmine kadar bir dizi düşünce akımında yerini almıştır

Hıristiyan kurtuluş düşüncesi çoğu insanîci (hümanistic) Eflatuncuları ve Rönesans’ın tabiî (natural) felsefecilerini etkiledi

fakat derin bir şekilde etkilediği Jacob Boehme’nin yanında bunlar solda sıfır kalır

Öte yandan Descartes’tan beri modern Avrupa felsefesi epistemolojik problemleri incelemeye öncelik vermiş ve kendiliğinden insan bilincini tahlil etmeyi uğraş haline getirmiş ve sonuçta merkezî varoluşsal problemler olan hayat ve ölümden giderek uzaklaşmıştır

Şüpheciliğin köklü bir biçimde yeni düşünceye yol açmadığı yerlerde geleneksel Hıristiyan çözüm genel olarak muhafaza edildi

Spinoza gibi engin bir metafizikçinin baş yapıtının kurtuluş düşüncesinde son noktaya varmasından daha tabiî bir şey olamazdı

Aynı şekilde sınırsız iyimserliği ve insan zihninin güçlerine olan hudutsuz güveniyle Aydınlanma’ya giden yolu açan Leibnitz’in temel tavrı

Aydınlanma düşünürlerinin insanın kurtuluş ihtiyacının üzerinde fazla durmamalarına ve Hıristiyan öğretide ifadesini bulduğu biçimiyle kurtuluş olasılığından yüz çevirmelerine sebep oldu

Başta Fransız olmak üzere Aydınlanma düşünürleri dinin kurtuluş öretisel yönlerine ve onunla elbirliği eden din felsefesine karşı sık sık şiddetli bir biçimde veryansın ettiler

Kant kendi derinlikli din felsefesinde kurtuluş düşüncesini yeniden canlandırdı

Fakat öte yandan kendisinin büyük ölçüde onayladığı pozitif Hıristiyan öğretiyi ahlâkî ya da manevî bir tekâmül ve yetkinlik haline dönüştürmek suretiyle böyle yapmış oldu

Hamann

Jakob ve Herder çok sıkı bir biçimde Kitab-ı Mukaddes’ten hareket etmek suretiyle kurtuluş hakkında felsefe yaptılar

Hatta Fichte gibi Kant’ın büyük haleflerinin birincisi olan bir kişi

Anwelsung zum seeling Leben (“Ruhanî Hayat İçin Talimler”)’de Hıristiyan mistiklerinin kurtuluş yöntemini buldu

Schelling’in bıkmak usanmak bilmeyen zekası

hem klasik hem de modern kurtuluş felsefesinden esinlenmek suretiyle çeşitli yollardan din felsefesinin bu merkezî problemi üzerinde odaklandı

Schopenhauer’dan önce felsefeyi daha esaslı bir şekilde metafizik üzerine kurmak amacıyla yeltenen Schelling’in dışında hiç kimse çıkmamıştır

Romantik dönemin başları

kurtuluş düşüncesine meftun idi

Yalnızca birtakım geç Hıristiyan izleyiciler ancak ona epey derin bir şekilde nüfuz etmiş ve spekülatif felsefe nokta-i nazarından hiç kimse Kierkegaard kadar çok kökten ve keskin-görüşlü bir şekilde bu düşünceye yaklaşamamıştır

Yine de Kierkegaard’dan önce Hegel’in evrensel aklı spekülatif olarak kurtuluş düşüncesini yorumlamış ve din felsefesinde büyük bir okulun yolunu açmıştır

Ondan sonra modern kurtuluş mitologu J

J

Bachofer’un spekülatif-tarihsel felsefesi gelmiş

nihayet onu ise Schopenhauer’ın kapsamlı bir metafiziksel kurtuluş öğretisini ortaya koyması izlemiştir

Bir kez daha felsefenin kurtuluş-öğretisel ilgisi dine yaklaşmış ve Hindistan’ın kurtuluş dinleri Schopenhauer’ı derin bir biçimde kendisine çekmiştir

Ed

von Hartmann’ın dinî felsefesi Schelling

Schopenhauer ve Hegel’in mirasını sürdürmüştür

Hegel felsefesinin yaptığı gibi onunki de kurtuluş düşüncesinde son bulan bir ruh dini içerisinde karışıp onunla bütünleşmiştir

A

Drews ve L

Ziegler kendi düşüncelerini bu noktadan başlatmışlardır

Eğer Kantçı ve fenomenolojik okulu saymayacak olursak çağdaş felsefe Feuerbach’ın tilmizi ve Hartmann’ın eleştirmeni olan Nietzsche tarafından ağırlıklı bir biçimde etkilenen bir yaşam felsefesi haline gelmiştir

Aynı zamanda bu felsefenin temel tutumu giderek kurtuluş düşüncesinden epeyce uzaklaştırılmıştır

Sadece

(yeni-Budizm

teosofi ve antroposofi gibi felsefi çabaların) Hıristiyan ya da Doğulu düşünce dünyalarıyla çok yakın bir şekilde birleştiği durumlarda ancak

çağdaş felsefeler kurtuluş düşüncesine hitap edebilmektedirler

Kim bilir belki de gelecekte bu birleşme daha yaygın bir hale gelecektir

***

* Wach

Joachim

“The Savior in the History of Religions ve Salvation”

Introduction to the History of Religions

ed

J

M

Kitegava

G

D

Alles ve K

W

Luckert

Macmillan Press Comp

NY

ve Londra

1988

s

169-197

Bu yazı ilk olarak MÜİFD

Sayı:13-15

1997

s

249-261’de yayınlanmıştır

** Söz konusu araçların İslam Mezhepler ve Tarikatlar Tarihinde ortaya çıkan birçok akımda yer alması yanı sıra

harekete ismini verecek kadar tipik bir şekilde aaaâhürünü; -gerek Abbasî ve Selçuklu idaresine karşı giriştikleri terörist süikastları (assassination) gerekse uyuşturucu (haşhaş) kullanmalarından dolayı Haşîşîler olarak bilinen Şii-İsmailî grupta görmek mümkündür

-ç

n

*** Kurtuluş düşüncesinin tarihî

aaaâhürî (fenomenolojik

görüngübilimsel bütün yönleriyle) ve Osmanlı Döneminde kazandığı dînî-ictimâî boyutlarıyla etraflı bir incelemesi için bak Ali Coşkun

Osmanlı Dönemi Dînî "Kurtuluş" Hareketleri Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma

İstanbul

1996

(Marmara Üniv

Sos

Bil

Enst

Yayınlanmamış Doktora aaai)

Kaynak: M

Ü

İlahiyat Fak

Dergisi Sayı

15

1996