Türkiye'de Siyasal Partiler
 

Türkiye'de Siyasal Partiler


Türkiye'de çağdaş anlamda siyasal partiler 1876 Anayasası'nda (Kanun-ı Esasi) 1909'da yapılan köklü değişikliklerle ortaya çıktı (bak. BİRİNCİ VE İKİNCİ MEŞRUTİYET; İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ). 1913'te Babıâli Baskını'yla tek parti durumuna gelen İttihat ve Terakki Fırkası 1918'e kadar bu konumunu sürdürdü. Mondros Mütarekesi'ni izleyen günlerde İstanbul'da kurulan partiler Anadolu'da ulusal kurtuluş mücadelesini sürdüren örgütlerce benimsenmedi.

Bu örgütlerin oluşturduğu Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Kurtuluş Savaşı'nın merkezi örgütü konumundaydı. Bu örgüt Halk Fırkası'na dönüşerek (9 Eylül 1923) Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk siyasal partisini oluşturdu. Partinin adı 10 Kasım 1924'te Cumhuriyet Halk Fırkası olarak değiştirildi. Gene 1924'te cumhuriyetin ilanına ve halifeliğin kaldırılmasına karşı çıkan bir grup Cumhuriyet Halk Fırkası'ndan istifa ederek Terakkiperver Cumhuriyet Fır-kası'nı kurdu. Ama bu yeni parti cumhuriyete karşı çıkan hilafetçi çevrelerin kümelendiği bir odak olunca 1925'te kapatıldı. 1930'un ortalarında Atatürk'ün görevlendirmesi üzerine Fethi Okyar tarafından kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası da aynı yılın sonunda kapatıldı. Böylece, Cumhuriyet Halk Fırkası (1935'te adı Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirildi) varlığını sürdüren tek siyasal parti olarak kaldı.

1923'te cumhuriyetin ilanını izleyen günlerde Cemiyetler Kanunu'nda yapılan değişiklikle hükümete tüm örgütler üzerinde geniş bir denetleme yetkisi verilmişti. 1926'da Türk Medeni Kanunu ile ülkede örgütlenme hakkına serbestlik getirildiyse de, 1923-45 arasında yürürlükte olan tek partili sistem ortamında parti özgürlüğü yoktu. Yeni siyasal parti kurulmasına yönelik iki girişim de kısa sürede başarısızlığa uğramıştı. 1946'da Cemiyetler Kanunu'nda yapılan değişiklikle farklı siyasal eğilimlerde partilerin kurulmasına olanak tanındı. 1946'da kurulan Demokrat Parti 1950 seçimlerini kazanarak siyasal iktidarı ele geçirdi.

1946-60 arasında ülkede iki partili sistem egemen oldu.
1961 Anayasası'nın getirdiği göreli özgürlük ortamında ilk kez siyasal partiler anayasal güvence altına alındılar. 1965'te Siyasal Partiler Kanunu çıkarılarak siyasal partilerin çalışma ilkeleri ve biçimleri belirlendi. Uygulanmakta olan nispi temsil sisteminin de etkisiyle yeni partiler kuruldu, gerçek anlamda çok partili sisteme geçildi. Bu siyasal yapı 12 Mart 1971 askeri müdahalesini izleyen birkaç yıl dışında, 1960'lar ve 1970'ler boyunca varlığını sürdürdü. Ama 12 Eylül 1980 askeri müdahalesinin ardından önce siyasal partilerin etkinlikleri durduruldu, 16 Ekim 1981'de de tüm siyasal partiler feshedildi.

Bugün ülkemizde uygulanmakta olan siyasal parti rejimi 1982 Anayasası ile 1983'te çıkarılan yeni Siyasal Partiler Kanunu tarafından düzenlendi. Oldukça otoriter bir nitelik taşıyan bu düzenlemeye göre, siyasal yaşamın vazgeçilmez öğeleri olarak kabul edilen partiler, seçimler yoluyla milli iradenin oluşmasını sağlamak, ülke çapında etkinlik göstermek, ülkenin bütünlüğünü ve laiklik ilkelerini gözetmek gibi genel ve özel kurallara uymak zorundadır. Aynca, siyasal partilerin kadın ve gençlik kolları ile köy örgütü kurması, sendika ve derneklerle işbirliği yapması da yasaklanmıştır.