İran Mitolojisinde Bundehişn
 

İran Mitolojisinde Bundehişn

Pehlevî dönemi İran’ının önemli Pehlevîce metinlerden Bundehişn/ Bundehiş, Orta Farsçada; “yaratılışın aslı” anlamında Bundehişn, Pehlevî dilinde kaleme alınmış bir bakıma Sâsânî dönemi Avestâ'sı ve Zend'inin bir özeti olan, tarih, din ve coğrafya konuları yanında, dünyanın yaratılışı, hikayeler ve efsaneler, doğa ve daha başka konulara yer veren Zerdüşt dinî ve tarihî önemli metinlerinden biridir.

III/IX. yüzyılda yazılmış önemli kaynaklar arasında yer alan eser, yaklaşık 13.000 kelimeden oluşmaktadır. Bu kitapta; yaratılış, doğa, halklar ve krallar ile ilgili detaylara yer verilmektedir. Bir Zerdüşt bilgi hazinesi niteliğindeki bu ansiklopedik eser, İran mitolojisinde yer alan birçok efsaneyi yok olmaktan kurtarmıştır. Yine temel olarak Avestâ’ya, onun tefsiri ve tercümesi olan Zend’e dayanan Vizidagiha i Zadsparam da Bundehişn’de verilen bilgilere bir dereceye kadar yer ayırmıştır. Vizidagiha i Zadsparam’da yer alan yaratılış, Zerdüşt efsaneleri ve gelecekte ortaya çıkacak İran millî kahramanlarını konu alan bilgiler, dünyanın yeniden yapılanmasıyla ilgili ayrıntılar, İran millî tarihinin özellikle dinî yönlerini aydınlığa kavuşturmada araştırmacılara yardımcı olmaktadır.

Eserin tarihî gelişmelere yer vermesi bakımından en önemli kısmı, 33. fasıl'dır. Bu kısımda İran efsanevî tarihinin bir bölümü Sâsânî döneminin sonlarına kadar ele alınmaktadır. Özellikle İran efsanelerinin bir özeti olması açısından çok önemlidir. Bu bölümdeki ayrıntıların bir kısmını J. Darmesteter Le Zend-Avesta adlı eserinin II. cildinde Fransızca'ya çevirerek birtakım açıklamalarla birlikte yayınlamıştır. Özellikle de 36. fasıl; Keyânîler dönemindeki gelişmeleri, İran topraklarına yöneltilen saldırıları, Keyânîlerin kökenleri ve tarihî geçmişleri gibi bir çok konunun yanı sıra İran millî tarihi ve İran ülkesinin coğrafyası konularında yoğun bilgilere yer vermektedir.

Fars edebiyatında da etkileri görülen eserin Târîh-i Sîstân'da adı geçen, Avrupa'da da bilinen Bundehişn, ilk olarak Anquetil Du Perron tarafından tercüme edilmiş ve Zend-Avesta ile birlikte 1771 yılında Paris'te yayınlanmış, diğer çevirileri, Westergard, Haug ve Winaischmann tarafından yapılmıştır. Tam nüshası 1908 yılında Tehmors Dînşâcî Anklesaria tarafından Behrâmgûr Tehmors Anklesaria'nın önsözüyle Bombay'da yayınlanmıştır.

Eserin ikinci bölümü, yazarın Avestâ ve tefsirleri dışında başka birtakım kaynakları da kullanarak eserini kaleme aldığını, Bâbil destanları ve Yunan hikayelerinden Ahâmenişler öncesi dönemlere ait ayrıntılardan da yararlandığını göstermektedir. Yazar, mûbedlerin soylarından söz ettiği bir fasılda; “Beni dünyaya getiren anne, bir mûbed'in kızıydı.” diye söze başlayarak atalarının isimlerini saymakta ve Hudâynâme'de isimleri geçen mûbedlerin bu aileden olduklarını belirtmektedir. Birisi özet, daha kısa ve Hint Bundehişn'i olarak, diğeri de ayrıntılı ve İran Bundehişn'i adıyla bilinen ve her ikisi de Farsça'ya çevrilmiş iki nüshası bulunan Bundehişn, defalarca Fransızca, İngilizce ve Almanca'ya çevrilmiştir. Tam nüshası Bombay'da yayınlanmış, ofset baskısı Tahran'da iki farklı nüsha esas alınarak yapılmıştır.