Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler Ve Eserler
 

Osmanlı Medresele rinde Okutulan Dersler ve Eserler
Osmanlı medresele rinde görülen dersler anahatlar ıyla
şunlardan oluşuyord u: Arapça (sarf, nahiv, belâgat, vs.) / Tefsir /
Hadis / Fıkıh (İslâm Hukuku) / Kelâm ve Akaid / Mantık

1. Arapça ve Yardımcı Bilimler

İslâmî bilimleri n temel derslerin e hazırlayı cı veya yardımcı olan
sarf, nahiv, belâgat, hesap, hendese gibi dersler temel eğitimi oluşturuy or
ve bunlar alındıkta n sonra diğer derslerin eğitimi daha kolay
hale geliyordu .

a) Sarf (Etimoloji): Kelime türemeler i ve fiil çekimleri konuların ın
işlendiği bu derste okutulan kitaplard an en meşhur olanları
“Emsile”, “Binâ”, “Maksûd”, “İzzî” ve “Merah”dır.
“Emsile”: Yazarı bilinmeye n, ama medresele rde yüzlerce yıl
ezberleti ***, üzerinde pek çok şerh yapılan temel gramer kitabıdır .
“Binâ”: Yazarı bilinmeye n ve kelimeden kelime türetmeye (tasrîf)
yarayan 35 kuralı anlatan bir eserdir. Medrese öğrencile ri, yıllarca
bu kitaptaki kuralları ezberleme ye çalışırdı . “Maksûd”: Yazarı bilinmeye n
ve Arapça fiil çekim kuralları nı anlatan bir ders kitabı idi. Pek
çokları arasında İmam Birgivî’nin şerhi meşhurdu. “İzzî”: İbrahim
bin Abdülvehh ab ez-Zincânî’nin (öl.1257) bu meşhur eserine birçok
şerh yapılmışt ır. Dede Cengî Efendi (öl.1567) tarafında n hazırlana n
şerh medrese talebeler i arasında çok tutulurdu . “Merâh”: Ahmed bin
Ali bin Mesud’un bu eserine Kemalpaşa zâde’nin yaptığı şerh “Felâh”
adını taşıyordu . Bursalı Ahmed Efendi’nin Merah Şerhi de talebeler
arasında gözde idi.

b) Nahiv (Formoloji): Arapçanın cümle yapısı ve kuruluşu
konuların ın anlatıldı ğı bu derste en yaygın olarak okutulan kitaplar
“Avâmil”, “İzhar”, “Kâfiye”dir. Ayrıca İbn Hişâm’ın “Mugni’l-Lebib” ve
“Kavaidü’l-İ‘rab”, İbn Mu‘tî’nin “ed-Dürretü’l-Elfiyye” adlı eserleriy le
“Molla Câmi” adıyla ünlenen “Kâfiye” şerhi de bulunuyor du.
“Avâmil”: Birgivî Muhammed Efendi’nin (öl.1573) bu eseri,
Arapça gramerind e kelimeler in i‘rabı üzerinde durur. Baştan sona
kural ve örneklerl e dolu olan bu 25 sayfalık kitabın birçok şerhi
yapılmışt ır. “İzhâr”: Asıl adı “İzhâru’l-Esrâr fi’n-Nahv” olan bu kitap
da aynı kişiye aittir. Avâmil kitabında ki konuların derinleme sine
işlendiği bu kitap da kelimeler in i‘rabını inceler. “Kâfiye”: “İbn
Hâcib” adıyla tanınan Osman b. Ömer (öl.1248) tarafında n yazılan
bu eser nahiv konuların ı pek çok örneklerl e anlatan üst düzey bir
eser idi. Bu esere “el-Fevâidü’z-Zıyâiyye fî Şerhi’l-Kâfiye” adıyla
yazılan, Molla Câmî (öl.1492) tarafında n hazırland ığı için de “Molla
Câmî” adıyla bilinen bu nahiv kitabını Kurt Muhammed Efendi
(öl.1587) Türkçeye çevirmişt ir. “Mugni’l-Lebîb”: “İbn Hişam” adıyla
bilinen ve Arapçanın incelikle rine hakkıyla vâkıf olan Abdullah b.
Yusuf’un (öl.1360) Arapçadak i edatlar ve harflerle ilgili kitabıdır .
İznikli Vahyizâde Muhammed Efendi tarafında n yapılan şerh çok
meşhur idi Aynı kişiye ait “Kavâidü’l-İ‘rab” adlı eser de Osmanlı
medresele rinde okutuluyo rdu. “Elfiye”: İbn Mâlik / İbn Melek diye
bilinen Muhammed b. Abdullah’a ait (öl.1273) bin beyitlik bu ünlü
eser, nahiv kuralları nı Kur’ân, hadisler ve meşhur Arap şiirlerin den
örneklerl e anlatmakt adır.

c) Belâgat: Düzgün ve yerinde konuşma sanatının incelikle rini
ele alan belâgat, kendi içinde “Meânî”, “Beyân” ve “Bedî‘î” olarak üçe
ayrılır.

Medresele rde Seyyid Şerif, Sadeddin Taftazânî veya Şeyhülisl âm
İbn Kemâl’e ait olup aynı adı taşıyan “Şerh-i Miftâh” adlı eserlerde n
biri okunuyord u. Fatih zamanında 30-35 akçe yevmiyeli medresele re,
bu kitabın adına izafeten “Miftah medresele ri” denilmişt i.
“Mısbâh”: Seyyid Şerif Cürcânî’nin, Sekkâkî’nin “Miftâhu’l-Ulûm”
adlı eserine yaptığı şerh, Osmanlı müderrisl eri tarafında n birçok şerh
ve haşiyeler le zenginleş tirilmiş ve medresele rde en çok okunan
kitaplard an biri olmuştur. “Mutavvel”: Sadeddin Taftazânî’nin (öl.
1390), Hatib Dımışkî’nin “Telhîsü’l-Miftâh” kitabına yazdığı “el-
Mutavvel ale’t-Telhîs” adlı bu şerh, Kur’ândaki ifadeleri n eşsizliği ni
anlatan önemli bir eserdir. Yine Taftazânî’nin “Muhtasar” ve
“Telhîs” (Telhîs fi’l-Belâga) eserleri Anadolu medresele rinde ders
kitabı olarak okutulmuş tur.

2. Tefsir ve Tefsir Usûlü

a) Tefsir: Osmanlı medresele rinde bu alanda en çok okunan
eserler şunlardı: “Kadı Beydâvî”: Nasıruddi n Abdullah b. Ömer
Beydâvî’nin (öl.1286) “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil” adlı tefsiri,
“Kadı Beydâvî” veya “Kadı Tefsiri” adıyla biliniyor du. Şafiî bir âlim
yazmış olduğu bu eser sünnîler arasında da çok itibar görmüştü.
Râgıb’ın “Müfredât” ve Zemahşerî’nin “Keşşâf” adlı tefsirler inden
yararlanı larak hazırlanm ış bu eser, daha çok sadeliği ile medresele rde
şöhret bulmuştu. “Keşşâf”: Türk müfessir Cârullah Ebu’l-
Kâsım Muhammed ez-Zemahşerî’nin (öl.1143) “el-Keşşâf an
Hakâiki’t-Tenzîl” adlı eserinin kısa adıdır. Zemahşerî’nin dirayet
tefsiri türünde hazırladı ğı bu eserde, gereksiz söz ve uzatmalar dan
uzak durulmuş, hikâye ve İsrailiya ta yer verilmemi ş, edebi sanatlar
incelikle kullanılm ıştır. Kitaba yapılan yüzlerce şerh ve haşiye
arasında Seyyid Şerif’in haşiyesi ünlenmişt i. “Celâleyn Tefsiri”:
Celâleddi n Mahallî tarafında n başlatıla n ve Celâleddi n es-Suyûtî
tarafında n tamamland ığı için “İki Celâl’in tefsiri” anlamında ki “Tefsiri
Celâleyn” adını alan bu eserin medresele rde okunmasın a özen
gösterili rdi.

b) Tefsir Usulü: Kur’ân’ın doğru şekilde tefsir edilebilm esi için
uyulması gerekli kuralları inceleyen bir tefsir metodoloj isi dersidir.
Bu alanda Bedreddin Muhammed ez-Zerkeşî (öl.1392) tarafında n
yazılan “el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân” adlı eserin tanınan adı“Burhan-ı Zerkeşî” idi. Celâleddi n Suyûtî’nin (öl.1505), “el-Burhan”
kitabını esas alarak hazırladı ğı “el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân” adlı eser
“İtkân” veya “Suyûtî” adıyla şöhret bulmuştu. Bu eser medreseli ler
arasında ilkinden daha fazla yaygınlık kazanmışt ı.

c) Kıraat ve Tecvid: Kur’ân’ın okunmasın daki farklı yorumlar
nedeniyle İslâm dünyasınd a ortaya çıkan yedi (daha sonraları bu
on’a çıkmıştır) kıraat ve tecvid bir bilim konusu olarak incelenmi ştir.
Bu alanda medresele rde okutulan en önemli eserler arasında şunlar
zikredile bilir. “Cezeriyye”: İslâm tarihinin en büyük kıraat ustası
kabul edilen İbnü’l-Cezerî’nin (öl.1429) en meşhur eseri “Kitabü’n-
Neşr fî’l-Kırâati’l-Aşr” idi. Bu eseri de “Tayyibetü’n-Neşr” adıyla
manzum hale getirdi16 . “Şâtıbiyye”: Endülüslü Kasım-ı Şâtıbî’nin
(öl.1194) “Kaside-i Lâmiyye”, “Hırzü’l-Emânî ve Vechü’l-Tehânî” adlı
manzum eserleri pek çok medrese öğrencisi tarafında n ezberleni yordu.
“Karabaş Tecvidi”: Halveti şeyhi Ali Efendi’ye ait olmakla
birlikte Şeyh Abdurrahi m Karabaşî’nin (öl.1498) olduğu da rivayet
edilir. “Dürr-i Yetim”: İmam Birgivî’nin “Dürrü’l-Yetim fî İlmi’t-
Tecvîd” adlı bu eseri Türkçeye tercüme ve şerh edilmişti r.

3. Hadis ve Hadis Usulü

a) Hadis: Bu alanda okutulan kitaplar arasında en önemlisi
şüphesiz “Buhârî” idi. Daha çok üst düzey medresele rde okutulan
bu eser Ebu Abdullah Muhammed Buhârî’nin (öl.870) “el-Câmiu’s-
Sahîh” adını taşımakta olup Kur’ân’dan sonra İslâm’ın en önemli
kaynaklar ından biri kabul edilmişti r. Kütüb-i Sitte’nin bu ilk eserinin
dışında diğer beş hadis kaynağı da -özellikle Müslim’in Sahîh’imedreselerde
okutulmuş tu. Üzerinde ders görülen diğer önemli
kitaplar arasında şunları da zikretmek gerekir. “Mesâbîh”: İmam
Hüseyin b. Mesud Begavî’nin (öl.1126) “Mesâbihu’s-Sünne” veya
“Mişkât” da denen “Mişkâtü’l-Mesâbih” adlı eseridir. Hadis alanındak i
temel öğretim kitabı idi. Buhârî ve Müslim’den alınmış 4719
hadisi anlatıyor du. “Meşârık”: İmam Radıyüddi n Hasan Sagânî’nin
(öl.1253) yazdığı “Meşârıku’l-Envâri’n-Nebeviyye min Sıhâhi’l-
Ahbâri’l-Mustafaviyye” adlı eser orta düzeydeki medresele rde
okutulmak ta idi. Bu eserin birçok şerhlerin in yanında en ünlüsü,
“İbn Melek” adıyla şöhret bulan İzzeddin Abdüllati f er-Rûmî’nin
(öl.1398) “Mebâriku’l-Ezhâr fî Şerhi Meşâriki’l-Envâr” adlı eseri olup
medresele rde “İbn Melek” diye okutuluyo rdu. Medresele rde okutulan
diğer bir kitap Kadı İyâz’ın (öl.1150) “Kitabu’ş-Şifa”sı olup “Kadı
İyâz” veya “Şifâ-i Şerîf” adlarıyla tanınmışt ı.
b) Hadis Usulü: Bir anlamda hadis metodoloj isi olan bu derste,
İbn Salah Şehrîzûrî’nin (öl.1245) “Ulûmu Hadis” adlı eseri (İbn
Salâh Elfiyesi), İbn Hâcer Askalânî’nin “Nuhbetü’l-Fiker” adlı eseri
(Nuhbe), İbnü’l-Esîr’in (öl.1209) “Câmiu’l-Usûl” adlı eserleri okutulanl ar
arasınday dı.
Hadis alanında ayrıca okutulan bir başka eser de İmam
Nevevî’nin (öl.1277) “Kitâbu’l-Erbaîn” adlı kitabıdır . Hadis ile birlikte
anılacak konularda n biri olan “sîret” üzerinde Şeyh Halebî’nin
“Sîretü’n-Nebeviyye”si ve “şemâîl” alanında da İmam Muhammed
Tirmizî’nin “Şemâil-i Şerif” adlı eserleri okutuluyo rdu. Şeyh Ali
Halebî’nin (öl.1634) “İnsânü’l-Uyûn fî Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn” adlı
eseri “Siyer-i Halebî” veya sadece “Halebî” adıyla meşhur olmuştu.

4. Fıkıh ve Fıkıh Usulü
Bu başlık altında Fıkıh, Fıkıh Usulü ve Ferâiz adlarıyla dersler
okutuluyo rdu.

a) Fıkıh: Medresele rin hemen tamamında fıkıh dersi vardı. Helâl
ve haram hükümleri ni kapsayan bir muhtevası olduğu için fıkıh, en
şerefli ve en üstün ilim dalı sayılıyor du. Bu alanda Osmanlı
medresele rinde okutulan temel kitaplar şunlardı:
“Hidâye”: Burhanedd in el-Merginânî (öl.1197), Hanefi fıkhı
üzerine yazdığı “Bidâyetü’l-Mübtedî” adlı eserine, yine kendi kaleme
aldığı haşiyeye “Hidâye” adını vermişti. İçinde kullanıla n hadisleri n
sağlamlığ ı ile dikkati çeken kitap ve şerhleri yüzyıllar ca Osmanlı
medresele rinde ileri düzeyde temel ders kitabı olarak okutuldu.
Muhammed Ekmeleddi n el-Babertî’nin (öl.1384) bu Hidaye’ye şerhi
olan “el-İnâye”si de medresele rde “Ekmel” adıyla okutulmuş tu.
“Sadrüşşerîa”: Burhânü’ş-şerîa Mahmud (öl.1274), kızının oğlu olan
ikinci Sadrüşşer îa Ubeydulla h için, “Hidaye” kitabının bazı önemli
bölümleri ni bir araya getirdiği “Vikâye” (Vikâye er-Rivâye fî Mesâili’l-
Hidâye) adlı bir eser hazırlamı ştı. Torun da bu kitabı “Muhtasar-ı
Vikâye” veya “Nikâye” adıyla şerhetti ve bu şerh, “Sadrüşşerîa Şerhi”
adıyla yüzyıllar ca medresele rde orta düzeydeki medresele rde ders
kitabı olarak okutuldu. “Dürrü’l-Muhtar”: Hanefi fıkıh kitabı olan
Tenvîru’l-Ebsar kitabına Alâüddin-i Haskefî (öl.1676) tarafında n “ed-
Dürrü’l-Muhtâr fî Şerhi Tenvîri’l-Ebsâr” adıyla yapılan şerhi bu adla
tanınmışt ı. Bu şerhe İbn Abidin “Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-
Muhtâr” adıyla bir haşiye yazmış ve bu eser “İbn Abidin” adıyla
uzun süre okutulmuş tu. “Dürer”: Molla Hüsrev’in (öl.1480) Hanefi
fıkhına dair yazdığı “Dürerü’l-Hukkâm fî Şerhi Gureri’l-Ahkâm” adlı
eseri, kendisine ait “Gurer” adlı kitabının şerhidir. Bu kitap, uzun
süre şerhleriy le beraber medresele rde ders kitabı olarak okutulmuş tur.
“Mültekâ” / “Halebî”: İbrahim b. Muhammed Halebî
38
(öl.1549) tarafında n “Mültekâ’l-Ebhûr” adıyla yazılan bu kitap ile
bunun şerhi olan “Mevkûfât” da fıkıh kitabı olarak okutulanl ar
arasınday dı. “Kudûrî”: İmam Ebu’l-Hüseyn Ahmed el-Kudûrî’nin
(öl.1036) “Muhtasaru’l-Kudûrî” adıyla bilinen bu kitabına birçok şerh
yapılmış ve ilk dönem medresele rde okutulmuş tur.

b) Fıkıh Usulü: Fıkhın felsefesi ve metodoloj isi türündeki bu
eserlerin en önemliler i arasında şunlar zikredile bilir: Sadruşşer îa
diye şöhret bulan Ubeydulla h b. İshak el-Buharî’nin “Tenkîhu’l-Usûl
ve Tavzîhu’t-Tenkîh” adlı eseri Tenkîh ve Tavzih” adıyla
ünlenmişt ir. Tenkih’in şerhi olan Tavzih, medresele rdeki temel fıkıh
usulü kitabı idi. Ayrıca Ebu’l-Berekât Hafizüddi n en-Nesefî’nin
(öl.1310) yazdığı “Menârü’l-Envâr” adlı kitabı “Menâr”, İbn Melek’in
(öl.1480) bu esere yaptığı “Şerhu Menâri’l-Envâr” adlı eseri de “İbn
Melek” isimleriy le medresele rde asırlarca takip edilen ders kitabı
olmuştu. Molla Hüsrev’in (öl.1480) Hanefî ve Şafiî fıkıh usullerin i
birleştir erek hazırladı ğı ve Osmanlı medresele rinde uzun yıllar ders
kitabı olarak kabul edilen “Mir’ât”, üzerinde şerh ve haşiyeler
yapılan bir eserdir. Şerafeddi n Ahmed (öl.1369) tarafında n yazılan
“Tenkîhu’l-Ahdâs fî Ref‘i’t-Teyemmümi’l-Ahdâs” adlı kitaba Taftazânî’nin
(öl.1389) yaptığı “et-Telvîh fî Keşfi Hakâiki’t-Tenkîh” adlı
şerhtir. Medresele rde fıkıh usûlü dersinde okutulan bu çok önemli
kitap, kısaca “Telvîh” adıyla şöhret bulmuştu. Ayrıca Celâleddi n
Ömer el-Habbâzî’nin (öl.1272) “el-Mugni” adlı eseri de bu alanda
okutulmak taydı.

c) Ferâiz: Miras hukuku ile ilgili konularda n bahseden eserler
arasında, Sirâcüddi n Muhammed es-Secâvendî (öl.1200)’nin yazdığı
“Ferâizü’s-Secâvendî” (Ferâiz-i Sirâciye) adlı eser ve şerhleri meşhur
idi. “Şerh-i Feraiz” diye bilinen Seyyid Şerif Cürcânî’nin şerhi
“Şerhu’s-Sirâciyye” adını taşıyordu ve yaygın olarak okutuluyo rdu.

5. Kelam ve Akâid
Osmanlı Devletini n yükseliş dönemi, kelâm konuların ın bir
hayli revaçta olduğu bir zaman dilimidir . Gazâlî ile İbni Rüşd
arasında tartışıla n bazı kelam konuları Ali Tûsî, Hocazâde ve
Muslihidd in Mustafa gibi bilginler ce tekrar gündeme getirilmi ştir. Bu
nedenle “Hâşiye-i Tecrîd” kitabı medresele rin en önemli ders kitabı
olarak kabul edilmişti . Okunan kitaplar arasında şunlar en
yaygınlar ıydı:
“Tecrîdü’l-Kelâm”: Nasîruddi n et-Tûsî (öl.1273) tarafında n
yazılan bu esere Şemseddin Mahmud el-İsfehânî’nin (öl.1348) yaptığı
şerh -ki “Şerhu’t-Tecrîd” adını almıştı- bir hayli itibar kazanmışt ı.
İşte bu esere Seyyid Şerif el-Cürcânî (öl.1413) “Hâşiye-i Tecrîd”
adıyla bir eser yazmıştı. Öylesine ünlendi ki, bu eserin okutulduğ u
39
medresele r “Hâşiye-i Tecrîd” adıyla anıldı ve kelâm alanında temel
ders kitabı niteliğin i kazandı. “Şerh-i Mevâkıf”: Kadı Adududdin elÎcî’nin
(öl.1355) telif ettiği “el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm” adlı esere -ki
Akâid-i Adudiyye de denilmekt eydi- Seyyid Şerif Cürcânî tarafında n
yazılan “Şerhu’l-Adudiye” adlı eser üst düzey medresele rde ders
kitabı olarak okutulmuş tur. “Akâid-i Nesefî”: İmam Maturidî’nin
öğrencisi Ömer Nesefî’nin (öl.1142) yazdığı bu Hanefî akaid kitabı ve
daha çok Sadeddin Teftâzânî tarafında n bu esere yapılan şerh,
medresele rde yaygın olarak okutuluyo rdu. “Hayâlî”: “Şerh-i Hayalî”
olarak da bilinmekt edir. “Akaid-i Nesefiye” şerhine, Fâtih devri
âlimlerin den “Hayâlî” adıyla ünlenen Şemseddin Ahmed b. Mûsâ
İznikî’nin (öl.1481) yaptığı haşiye, yüzyıllar ca önemli müderrisl er ve
öğrencile rinin elinde ders kitabı olarak hizmet vermişti. “Tevâli‘u’l-
Envâr”: Kadı Beydâvî (öl.1286) tarafında n yazılan bu eserin tam adı
Tevâli‘u’l-Envâr min Metâli‘i’l-Enzâr’dır. Eser önce Şemseddin
Mahmud İsfehânî tarafında n şerh edilmiş, daha sonra da bu şerhe
Cürcânî’nin yazdığı haşiye medresele rde çok tutulmuşt u.

6. Mantık
Bu alanda medresele rde okutulan ders kitapları şunlardı:
“İsagoci”: Porphyrio s’un “Eisagoge” adlı eserinden hareketle el-
Ebherî’nin (öl.1266) bu alanda yazdığı ve 10 sayfayı geçmeyen “er-
Risâletü’l-Esiriyye fi’l-Mantık” adlı kitabının birçok şerh ve haşiyeler i
vardır. Molla Fenarî’nin (öl.1431) İsagoci üzerine bir günde yazdığı
belirtile n ve kendi adıyla ünlenen “Fenârî” şerhinin de birçok şerhi
ve haşiyesi yapılmış ve Osmanlı medresele rinde uzun süre ders
kitabı olarak okutulmuş tur. “Şerhu Metali‘”: Kadı Siraceddi n
Mahmud el-Urmevî’nin (öl.1283) “Metâli‘u’l-Envâr fi’l-Mantık” adlı
eserine pek çok şerh ve haşiye yapılmışt ır. Osmanlı medresele rinde
okutulan Seyyid Şerif’in şerhi ve Kara Davud’un haşiyesi idi.
“Şerhu’ş-Şemsiyye”: Kazvinî (öl.1293) tarafında n mantığa dair Hoca
Şemseddin Muhammed için yazıldığı ndan dolayı “Şemsiyye” adıyla
ünlenen kitaba yazılan şerhler arasında Seyyid Şerif Cürcânî ve
Taftazânî şerhleri en çok okunanlar arasınday dı17.
Bütün bu ders ve kitapları n yanı sıra medresele rde, özellikle
yükseliş dönemleri nden itibaren hey’et (astronomi), hikmet (fizik),
hesap ve hendese ile tıp alanların a dair değişik kitaplar da
okutulmak taydı.