Galya-Gallia
 

Galya-Gallia



Romalılar'ın Kelt kökenli halkların yaşadığı bölgeye verdikleri addır (bak. KELTler).Latince'deki Gallia sözcüğünden türetilmiştir. Galya İtalya'nın kuzeyini, bugünkü Fransa'yı, Belçika'yı, Almanya'nın batısını, Hollanda ve İsviçre'nin bir bölümünü içine alır.

Romalılar İtalya'nın kuzeyinde kalan Galya topraklarına Gallia Cisalpina ("Alpler'in bu yanındaki Galya") adını verdiler. İÖ 181'de Romalılar'ın egemenliği altına giren Gallia Cisalpina, İÖ yaklaşık 42'de Roma İmparatorluğu'nun bir parçası oldu.
Çok daha geniş bir alanı kaplayan Galya'nın asıl büyük bölümü ise Gallia Transalpina ("Alpler'in ötesindeki Galya") olarak bilinirdi. Roma orduları İspanya'daki Kartacalılar'a karşı savaşırken sürekli buradan geçtikleri için, bugünkü Güney Fransa bölgesi Roma İmparatorluğu'nca ilk ele geçirilen yer oldu. Rhöne vadisini ve Akdeniz kıyısını içine alan Gallia Narbonensis İÖ 121'de kuruldu.

Jül Sezar (bak. JÜLSEZAR) İÖ 5851 arasında Galya'nın geri kalan bölümünü ele geçirdi. Bölgeyi parçalara ayıran Romalılar, Pirene Dağları'ndan Loire Irmağı'na kadar uzanan bölüme Aquitania (Akitanya); batıda Bretanya'dan Orta Fransa'ya kadar uzanan bölgeye Gallia Lugdunensis, kuzeyde ve doğuda kalan bölümüne de Belgica adını verdiler. Lugdunum (bugünkü Lyon) kentini de Roma Galya'sının başkenti yaptılar. O dönemde kurulmuş olan bazı kentler, bu yerlerde yaşamış olan kabilelerin adlarını taşımaktadır. Bir de, Ren Irmağı boyunca uzanan ve Roma İmparatorluğu'nun doğu sınırını oluşturan dördüncü bölge vardı. Roma işgali altındaki Galya'da bir köyün kahramanlan olan Asteriks ile Hopdediks'in serüvenleri Asteriks adlı çizgi romanda sevimli bir dille anlatılmıştır.

İS 5. yüzyılda Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra, Galya Germenler, Vizigotlar, Franklar ve Burgonlar arasında bölüşüldü (bak. ROMA İMPARATORLUĞU).

Cevap : Galya-Gallia
 

GALYA (Gallia, La Gaule), Antikçağ'da Pireneler, Akdeniz, Alpler, Ren ve Atlas okyanusu arasındaki bölgenin bütününe verilen ad. Fransa'nın eski adıdır.

Romalılar Galya'yı çeşitli bölümlere ayırırlardı: Gallia Cisalpina (Alplerberisi: Po ovası); İ.Ö. 400'e doğru Keltler'in ele geçirdiği, iki yüzyıl sonra Roma eyaleti olan Gallia fogata; Alplerötesi Galya ya da asıl Galya. Galya'nın Akdeniz kıyılarındaki kesiminin ele geçirilmesinden sonra (İ.Ö. 122) Galya şu bölümlere ayrıldı: Provincia ya da Gallia Narbonensis (daha önce Gallia bracata denilmekteydi), Gallia co-mata ve Bağımsız Galya. imparatorluk döneminde, Alplerötesi Galya'yı oluşturan illerin tamamını belirtmek için Galliae (Galyalar) adı kullanıldı: i. yy.'da 3 il vardı (Belçika Galyası, Kelt Galyası, ender olarak Aquitania Galyası da denen Aquitania)\ IV. yy.'daysa iki diocesis'e bölünen 15 il (Vi-ennensis Galyası, vb.) vardı.

Roma fethinden önce Galya

• Tarih. Keltler Galya'nın bilinen ilk halkıdır. Büyük olasılıkla Orta Avrupa'dan yola çıkmış, İ.Ö. I. binyıl'da sınırlı sızma ve fetihler gerçekleştirmişlerdir. Sezar'ın "Kelt" adını verdiği kavimler (Garonne ve Sen arasında yerleşmişlerdi) İ.Ö. 500'e doğru yerlerine yerleşmiş durumdadır; "Belgalar" (Sen ve Ren ırmakları arasında) ülkeye İ.Ö. 300-150 arasında yerleştiler. Bu istilacılar, Yenitaş çağı sonlarında çok kalabalıklaşan önceki kavimlere göre bir azınlık durumundaydı. "Galyalı" adı bu karışım sonucunda ortaya çıkan halkın adıdır.

• Galya uygarlığı. İ.Ö. I. yy. Galyalılar'ı üstüne belli başlı bilgilerimiz Commentarii Caesaris'e dayanır. Galyalılar potur ve kısa bir gömlek giyerlerdi; ünlü torques* gibi bilezik ve kolyeye meraklıydılar. Çabuk tepki gösteren savaşçı bir halktı; hiç düşünmeden savaşa atılır, düşman darbeye direnince de cesaretlerini yitirerek kaçarlardı.

Kent yaşamı yok gibiydi. Oppidum, yönetim merkezi, pazar, atölyelerin toplandığı, kimi zaman da hac yeri olan bir sığınak kaleydi. Siyasal örgütlenme, büyüklükleri farklı doksan halka (Sezar bunlara civitas [site] adını vermişti) bölünmüş Galya dünyasının en zayıf noktasıydı. Orta büyüklükte site birkaç bölgeden (lat. pagus) oluşurdu: bunlar Ortaçağ ülkelerinin temelini oluşturan coğrafi birimlerdi. Her site büyük toprak aristokrasisinin egemenli-ğindeydi. Her büyük toprak sahibinin kendisine yeminle bağlı üyelerden oluşan bir birliği vardı ve müşteriler, seriler ve satıcılardan oluşan bir halktan destek görürdü. İ.Ö. I. yy.'da krallık ortadan kalktı; sitelerin çoğu her yıl değişen bir magistratus (bazen vergobret denirdi) tarafından yönetilmeye başladı.

Her halk dış güçlerin desteğini kazanmaya çalışan soylu hizipleri arasında bölünmüştü; çekişmeler sonucunda parçalanan Galya, bağımsızlığını yitirdi. Bununla birlikte, Druid (Kelt din adamı) örgütlenmesi tüm Galya'yı kapsamaktaydı. Carnutes ormanında düzenlenen yıllık toplantısı, hakemlik yapan ve kararlarını yasaklama tehdidine dayandıran uluslararası mahkeme işlevi görmekteydi. Ama druidler'e her şey sözlü olarak iletilirdi. İ.Ö. I. yy.'da hâlâ insan kurban etme uygulaması sürüyordu; her büyük tanrıya özgü bir kurban etme yöntemi vardı: Teutates'in kurbanları boğularak öldürülür, Esus'un kurbanları ağaçlara asılarak parçalanır, Taranis'inkilerse sorgun ağacından bir sepet içinde yakılırdı.

III. yy.'da Galyalılar, Romalılar'ın "Kar-tacalılar ve Galyalılar'a karşı savaş" adını verdikleri ikinci Kartaca savaşı'na katıldılar.

• Roma müdahalesi (İ.Ö. 125-51). İ.Ö. 154'te Romalılar, komşuları Ligürler tarafından tehdit edilen Massalia'nın çağrısı üzerine müdahale ettiler; İ.Ö. 125-124'te yeniden harekete geçtiler. Daha sonra Aquae Sextiae (Aix) kolonisi olan müstahkem bir karakol kurdular, bir eyalet oluşturan Rhône koridorunu ve Languedoc bölgesini topraklarına kattılar; bu eyalet, daha sonraları Narbonensis adını aldı.

Roma'nın fethine ilişkin bilgileri yalnızca Roma'da saygınlığını artırmak isteyen Sezar'ın anlattıklarında buluruz. Sezar'ın lejyonları kışlık karargâhlarını bağımsız Galya halklarının yaşadığı topraklarda kurdular. O zaman Belçikalılar bir koalisyon oluşturdu (57); Sezar, bunları Sabis' te (Sambre, daha doğrusu Selle) yendi. 56'da Venetler'in donanmasını yok etti ve Armoricalılar boyun eğdi; komutanı R Crassus Aquitanialilar'a da boyun eğdirdi. Aldatıcı bir sessizlik döneminden sonra Galyalılar'ın bir bölümü, kış mevsiminden (54-53) yararlanarak Romalı askerlerin kışlalarına saldırdı; kral'Ambiorix*,in komutasındaki Eburonlar bir lejyonu yok ettiler. Sezar 53 yazını ormanlarda Ambiorix'i kovalamakla geçirdi, ancak yakalayamadı.

Arveni halkından Vercingetorix, halk kitlelerine dayanarak kendi sitesinde iktidarı ele geçirdi ve genel ayaklanmayı örgüt-ledi (52 ilkbaharı). Sezar'a karşı bir dizi başarı kazandı (Gergovia), sonra Provin-cia'ya doğru çekilir gibi yapan prokonsü-lün tuzağına düştü, ikili oynayan Aedui halkının süvari desteği zayıf kalınca Alesia kalesine kapanmak zorunda kaldı. Romalılar'ın olağanüstü tahkimatları, Galya takviye ordusunun kuşatma altındakilerle birleşmesini engelleyince Vercingetorix eylül 52'de teslim oldu. Ayaklanma hemen sona ermedi; 51 yılı, Uxellodunum'daki Cadurci halkı gibi son direniş odaklarının ezilmesiyle geçti.

Roma fethinden Franklar'ın yerleşmesine

• Örgütlenme ve asimilasyon. Birlikler, ittifaklar, halklar arası bağımsızlık ilişkileri ortadan kaldırıldı. Toplu öldürmeler ve köleleştirme girişimleri toplumsal dengeyi bozarak kopuk,uğa yol açtı; buna karşın Galya, kısa sürede yeni bir refah dönemine girdi.

Rejim toprak zenginliğini artıran ve Romalılar'ın lüksüne özenen aristokrasinin çıkarına uygundu. I. yy.'da Galya-Romalılar, gönüllü olarak asker sağladılar; koloniler lejyon askerleri, siteler yardımcı süvari ve piyade birlikleri verdi; askerler, görevleri sona erdiğinde yurttaşlık hakkı kazanıyorlardı.

Galya öyle boyun eğmiş görünüyordu ki, lejyonlar kısa süre sonra geri çekilerek Ren taraflarına gönderildiler; Lyon'da kışlayan tek bir piyade bölüğü bırakıldı. Ayaklanmalar gittikçe azaldı.

Druidlik, Claudlus zamanında yasaklandı. Yerli tanrılar, Yunan-Roman pantheonuna katıldı. III. yy.'da Roma ordusu, Roma dünyası zenginliklerinin çektiği Germen kabilelerini durdurmakta güçsüz kaldı. Alamanlar ve Franklar Galya'yı iki kez (258 "e 276) geçtiler ve harabeye çevirdiler. Bu akınlardan sonra kentler çabucak kurulan surların içine çekildi ve dar alanlarda sıkışıp kaldı. Galya, imparatorluğun geri kalan bölümü gibi, III. yy.'da patlak veren iktisadi bunalımdan etkilendi ve nüfus büyük ölçüde azaldı. 258'de Ren bölgesi askerleri, komutanları Postumus'u auguatus ilan ettiler; yasal imparator Gallienus bu ayrılığı önleyemedi.

Aslında bir Batı imparatorluğu (İspanya ve Bretagne la birlikte) olan Galya imparatorluğu on beş yıl (258-273) sürdü. Postumus 26P'de askerleri tarafından öldürüldü. Yandaşları ya da ardılları (Marius, 267 -269; Laelianus, 268-269; Victorinus, 269 -271; Tetricus, 271-273'e doğr.) onun kadar başarılı olamadılar ve Aurelianus Galya'yı kolayca yeniden ele geçirdi. O tarihten sonra, Barbarlar savaş tutsakları ya da Germanya'daki küçük kralların verdiği kolonlar Galya'ya yerleştiler; bu laetuslar, limes geri hattının düzeni ve savunmasıyla görevliydiler.

Galya, IV. yy.'da yeni bir iktisadi canlanma dönemine girdi (buğday,üzüm bağları). Büyük toprak sahipleri, artık topraklarının ortasında tahkim edilmiş bir villa'da yaşıyorlardı; yurtluğa bağlı köylüler, kolonlar ya da kovulmuş köleler bu güçlü kişilere boyun eğiyordu. Ama III. yy.'ın ortalarından beri, asker kaçağı ya da kaçak kolonlardan oluşan kanun kaçağı gruplar kırsal kesimde dehşet salmaktaydı, bunlar bütünüyle ortadan kaldırılamadı. Bazı kentler çok gelişmişti: Ar-les ve Trier; imparatorlar, bu kentleri, Ren'e çok uzak olan Roma'yâ yeğ tuttular. Barbar tehdidi son bulmadı; Konstan-tin'in yeğeninin oğlu sezar Julianus'un gösterdiği direnç ve birkaç yıl süren seferlerle (355-361) alaman İstilacılar püskürtüldü ve Franklar ırmağın kıyılarında durduruldu.

• Hıristiyanlık. Yeni din Galya'da geç bir tarihte ortaya çıktı. II. yy.'da Doğulular bu dini Narbonensis kentlerine getirdiler: 177 yılı Lyon din kurbanları (Blandine) anıldı. IV. yy.'da kentlerde yaşayanlar hı-ristiyanlığı benimsediler, ama kırsal kesim paganlarla doluydu, misyoner rahipler bunları hıristiyanlaştırmaya çalışıyordu. Aziz Martinus, LigugĞ ve Marmoutier'de dinsel topluluklar oluşturdu; LĞrins topluluğu V. yy.'da Galya'nın tanrıbilim merkezi oldu; Johannes Cassianus 418'de Marsilya'nın İlk manastırlarını kurdu.

• Büyük istilalar

. V. yy.'da, ardı arkası kesilmeyen barbar akınlarına karşı Galya' yı federe Barbarlar'dan başka savunacak güç kalmamıştı. Bölge bir geçiş yolu üzerindeydi: sonunda ispanya'ya ya da Afrika'ya yerleşecek olan halklar Galya' dan geçiyorlardı. Bu Barbarlar bir yerde durmuyordu. 434-454 arasında kont Aetius, federelerin bölgeyi terk etmemeleri ve güçlerini yeni istilacılara karşı kullanmak İçin büyük çaba harcadı; böylece Attila'yı 451'de durdurabildi. Ama Batı imparatorluğu 476'da yıkıldı. Romalı son generaller, Egidius (öl. 464) ve oğlu Syagrius (öl. 486), bölgenin Sen ve Loire arasındaki bölümünü elde tutmakla yetindiler. Vizigotlar Galya'nın yandan fazlasını işgal etmişlerdi: Frank Clovls (481-511) hıristiyan olarak piskoposların desteğini sağladıktan sonra Galya'yı fethetti.

Cevap : Galya-Gallia
 

• Mimarlık ve şehircilik.

Roma fethinden önce taş mimarlık, yalnızca Akdeniz bölgelerinde yaygındı ve bu tür yapılar Keltler'den çok Ligürler e (Entremont oppidum'u) ve iberler'e (Enserune) özgüydü. Keltler'in yapıları ağaç ve kerpiçtendi; alınan hava fotoğrafları içerden direklerle desteklenmiş dikdörtgen planlı büyük evlerin izlerini açığa çıkarmıştır (örneğin Olse'da Verberie evi). Yalnız oppidumların surları harçsız taşların hatıllarla bağlanmasıyla yapılmış olabilirdi. Sezar'ın murus gallicus adını verdiği bu surların birçok örneğine indre, Levroux, Cher ve Châteâumeillant'da rastlanır.

Narbonensis'in fethinden sonra, bazı kentler belli bir şehircilik anlayışına göre düzenlendi. Bunun en ilginç örneği revaklı alanı, toplantı salonu ve peristylonlu evleriyle Glanum'da görülür. Marsilya kolonilerinin en iyi korunmuş olanı Hyeres yakınında Olbia'dadır. Bu koloni dikdörtgen bir sur içinde düzenlenmiştir ve kadastroludur.

Sezar'ın fethi Galya'da Roma mimarlığı döneminin başlangıcı olmuştur. Arles, Nîmes, Orange, Frejus vb.'de terhis edilen askerler için koloniler kurulmuştur. Bu kentler, forum ve büyük kamu yapılarıyla kadastrolu olarak inşa edilmiştir. Sezar ve Augustus'un savaş ganimetlerinin desteğiyle bütün bu bölgelerde büyük ve görkemli şehircilik programları uygulanmıştır.

• Heykelcilik,

ikinci demir çağı Keltler'i, Hallstattlılar'ın (Hirschlanden savaşçısı, VI. yy.) yabancısı olmadığı büyük taş heykellere fazla yer vermediler, buna karşılık ahşap heykeller yaptılar.

Sezar'ın fethinden sonra, çeşitli akımlar. görüldü. Resmi sanat özellikle az ya da çok uyarlanmış klasik tiplere uygun tanrı heykelleri üretti; Narbonensis, Lyonve Rheinland dışında, imparator heykellerine pek rastlanmaz. Bunların yerine I. yy.'dan başlayarak belirgin özellikli Galya -Roma heykelleri görülür: iupiter'e adanmış sütun ya da ayağın üstünde genellikle atlı iupiter bir devi yenerken gösterilmiştir; dev cehennemi ya da Barbarları temsil eder, iupiter imparatorla özdeşleşir.

•Metal sanatları. Roma Galyasfna bazı metal parçalar (Berthouville Bernay, Grain-court gümüş hazineleri) ithal edilmişse de bu daldaki ürünlerin çoğu yerel atölyelerden çıkmıştır: tanrı heykelcikleri, mobilya süslemeleri, süslü ev eşyaları (anahtarlar, kaşıklar, bıçaklar, bronz ve gümüş vazolar). Bunların biçimleri ve süslemeleri eski yeril sanatın özelliklerini taşır.

•Seramik.

Yenitaş çağına kadar uzanan deneyimlerin mirasçısı olan Galya seramiği, büyük yerel çeşitlilikler gösterir. La fene l'de Marne atölyelerinin ürettiği ince hamurlu, perdahlı siyah vazoların üstünde metal dövmeleri çağrıştıran çıkıntılar bulunur. Bu vazolar çizgilerle bezenmiş ya da burmadallar, kahverengi, kırmızı ya da barut rengi trisellerle süslenmiştir. Boyalı çömlekçilik Galya'da önemini uzun süre (İ.S. IV. yy.) koruyacaktır: İ.Ö. I. yy.'da ithal edilen Campania ürünleri Galya'nın güney-doğu'sunda birçok taklitler üretilmesine yol açtı: beyaz, çizgili ya da geometrik süslemeli kahverengi ve kırmızı vazolar.

Bunların yarıı sıra kırmızı hamurdan yapılmış ince ve sert Arezzo vazoları da İskenderiye'den, hatta Makedonya'dan (M. PerenniusTlgranus'un kadehleri) gelen gümüşlerden alınan kalıplara göre üretiliyordu. Galya'da I. ve II. yy.'da önemli seramik üretim merkezleri şunlardır: Allier bölgesi (Saint-Rémy-en-Rollat, Vichy), Rhöne vadisi (Lyon ve Vienne), Montans (Tarn), La Graufesenque (Aveyron), Lezoux (Puy-de-Dôme). Kuzeyde, Alsace, Rheinland, Argonne atölyeleri etkinliklerini IV. yy.'a kadar sürdürdüler. Damgalı vazoların süslemelerini, mitolojiden alınan konuların yanı sıra, tarihsel konular, savaş ve av sahneleri, boynuzlu, bağdaş kurmuş, sopalı tanrılar, yılanlar oluşturuyordu. III. ve IV. yy.'larda Argonne çömlekçileri süslemelerinde figürlerin yerine hall-statiyen motifli çizgileri yeğlediler.

•Camcılık ve minecilik.

Bağımsızlık döneminde cam kullanımına ancak dışardan getirilmiş kimi süs eşyaları tanıklık etmektedir. İ.S. I. yy.'dan sonra birçok atölyede bütün imparatorluk'ta kullanılan biçimler taklit edilmiştir. Bununla birlikte Galya'nın kuzeyinde daha özgün yapıtlar ortaya çıkmıştır: camcı Frontinus'un markasını taşıyan şişeler, Galya buluşu çemberli tahta fıçılara benzetilir. III. ve IV. yy.'larda Kuzey-doğu Galya'da, özellikle Köln'de camcılar tam oyma şişeler (insan başları, üzüm salkımları, hayvanlar), mavi, beyaz ya da sarı çizgilerle süslü (saç örgüleri, spiraller, ağaçlar, yılanlar) kadehler, bezemeleri kazınarak ya da kalıplama yoluyla yapılan testiler (av, sirk sahneleri) ürettiler.

Mineler, i.Ô. IV. yy.'da fibulalar, miğferler, koşum takımları ve vazolar üzerinde kırmızı başlı çiviler biçiminde ortaya çıktı (British Muséum). Beuvray dağında galya mine atölyeleri bulunmuştur Roma döneminde çukurzemin tekniğiyle bol miktarda mineli parça üretilmiştir.